Àltwaltgaijer
| Àltwaltgaijer (en d’r Àltawalt) | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
d’r Nübischa Ààsgaijer (Torgos tracheliotus) | ||||||
| Systematik | ||||||
| ||||||
| Wüsseschaftlige Name | ||||||
| Aegypiinae | ||||||
| Dialäkt: Elsassisch-Mehlhüserisch |
D Àltwaltgaijer (Aegypiinae, en dr meischte àlemànnische Dialakt „Ààsgaier“) sen e Unterfamilie vun dr Habischtartige (Accipitridae) un gheren dodemet züe dr Griffveegel (Falconiformes).
Dia Gaijer senn Ààsfrasser wia’s era Nàma („Ààsgaier“) schu vorsait. Se versahn sech hàuiptsachlig nur met totem Veh. Züadam dàss sa n-a sehr schlachter Rüaf hann, esch dàs Veh sehr netzlig, un dàss fer um d’r Gsundhaitszüaschtànd vu d’r Nàtür z’bsorga un d’ àndra Tiarer un d’Mänscha-n-o vor da schlemmschta Krànketa z’bschetza.
Nit verwàndt met dr Àltwaltgaijer sen d Nejwaltgaijer (Cathartidae), wu e eigene Familie belde vun dr Griffveegel.
d'r Kärwerboi ändere
Üsser a pààr Üssnàhma hàtt da Vogel à lànger Hàls ohna Fadra, dàss ärlàuibt ehm z’känna en da Gedarm umma fuchtla vum tota Veh, d’Greesa schpeelt do d’r bi kai Rolla. En dàm àss sa Fleegel hann vu n’ra sehr groosa Schpànnwitta dian sa hoch uffa fliaga un a lànga Zitt seegla. So kànna seh erna Böita vu hoch owa üsschpetzla, dänn zum schàrfa Bleck hànn sa noch a fäscht äntweckelter Gruchsenn, wàss bi da àndra Veegel sehr salda-n-esch.
D'Furtpflànzung ändere
D’Gaijer leega em Johr ai Ai, en gwessana Fall hechschtens zwai un do kummt nur ains zum laawa, s’schwächschta fliagt gwenlig zum Nascht üssa. Trotz ehrem Gwecht un erna groosa Fattig werd tailwis a lànger Hochzitstànz verànschtàlta vor d’r Befrurtung. Bi gwessana Àrta briadelt s’Wiwla-n-allai, bi àndra düat s’Paarla sech àbwacksla.
D'r Gsundhaitszüaschtànd ändere
D’r Gsunhaitszüaschtànd esch zemmlig schlacht drà, bezihungswis uff dia àlla Belàschtunga, wu dàss Veh ärtràga müass. D’Bläikrànket dur’s Schroht em verlorana àbgschossana Weld, d’Hochschpànnungslaitunga vu d’Kawel net witt genüag üssanànder senn, d’Gedarmkrànketa, vorkumend durch d’gwessana Medikàmanter, wu ma en da Hüsstiarer veràbricha düat usw.
Bemärkungswartikaita ändere
- D Gaijer känna erna Fattig nur zwai Minüta màcha z'schlàga. D'r Rascht vu d'r Zitt müas gseegelt wara.
- Noh samtliga Versüach hàtt ma känna fäschtschtälla, dàss d'r Gaijer a sehr schàrfer Bleck bsetzt, dànn ar kàt a-n-Elemant vu 6 cm Durchmasser beobàchta vu 1000 m hoch.
- D'r Schparwergaijer hàtt a Hochflugrekkord gschlàga, àn a 1973 d'r 29scht Novamber, hàtt àwer d'r bi müasa s'Lawa loh, dänn ar esch uff d'r Hecha vu 11.274 m en a Verkehrsfliager ina geboxt.
Àrta ändere
D Àltwaltgaijer ware in femf Gàttunge ingedeilt met ensgsàmt 14 Àrte
- Kàppagaijer (Necrosyrtes)
- Kàppagaijer (N. monachus)
- Gyps
- Wissreckagaijer (G. africanus)
- Bängàligaijer (G. bengalensis)
- Kàpgaijer (G. coprotheres)
- Gansagaijer (G. fulvus)
- Schneegaijer (G. himalayensis)
- Indiegaijer (G. indicus)
- Schparwergaijer (G. rueppellii)
- Dünnschnabelgeier (G. tenuirostris)
- Mänchsgaijer (Aegypius)
- Mänchsgaijer (Ae. monachus)
- Aegypius prepyrenaicus †
- Ohragaijer (Ae. tracheliotus)
- Wullakopfgaijer (Trigonoceps)
- Wullakopfgaijer (T. occipitalis)
- Bluttkopfgaijer (Sarcogyps)
- Bluttkopfgaijer (S. calvus)
Verwàndt met dr Àltwaltgaijer sen z. B. d’Àdler, d’Grààswaijer, d’r Bàrtgaijer, d’r Schmutzgaijer un d’r Habischt.
As müas o noch do d’r bi gsait seh dàss d’r Frànzescha Nàmma „vautour“ vum Làtinischa „vultur“ schtàmmt, e Bezaichnung, vu ma o em Itàlianischa fendet àls „ovvoltore“ un em Kàtàlànischa àls „voltor“. Da Üssdruck werd benutzt fer gwessana Àrta wia:
.jpg)
D’r Gansagaijer (Gyps fulvus) ändere
D'r Gansagaijer hàtt a Flugschpànnwitta vu 2.4 bis 2.8 m, a Kärwerlänga vu 0.95 bis 1.05 m un weegt 4 bis 6 Kilo.
Ar briatelt si ainsigschta-n-Ai üss zwescha Janner un März, un d’Brüat dürt zwescha 52 un 58 Tag. S Vegala blibt Naschtleng warend 110 bis 120 Tag. Wia àlla Gaijer ärnärt ar sech mett Ààsa. Se laawa en Kolonia un fliaga salta-n-allai, sondern d’maischta Zitt en Schwàrma.
Si Lawesràuim befendet sech maischtens em Hochgeberg, en da hàlbsüdliga Glander. Em Frànkrich fendet doch schu zirka 200 Parla em Zäntrumsmassiv un a Tail em Vercors. Em Schwytzer Jüra hann sech o a pààr Parla àgsätz. En Ditschlànd heert ma o d'r vu reeda. Züanama dian sa en Marokko, Àlgeria, Schpània un Sàrdinia. Schtàrk züanamma dian sa en Griachlànd un vu d'r Bàlkànhàlbensla bis en s'Zentràlàsia ina.
(Torgos tracheliotus)
_-_side_view.jpg)
(Torgos tracheliotus)
D’r Ohragaijer (Aegypius tracheliotus) ändere
D’r Ohragaijer esch fer amol fàscht aifàrwig en brün owa dura. D’r Büch esch gmescht met wiss, un hàtt a pààr scheena Wissa Knickerbocker. Ar esch bschtàtta met ma schtarcker Schnàwel àm And gebooga un schpetzig wia-da vu ma Àdler. Met sina 6 kg, schwar, si mäterlànga Kärwer un sina fàscht 3-mätriga Schpànnwita schtehn sa vorna drà ànn d’r Frassàtailung un bediana sech d’scheenschta Schteckla.
Se naschta àm liabschta uff da herchschta Baim un noch liawer wänn d’Näscht mett hüffa Dorna begah senn. Dur dàss sa en da Truckalander sidla, bedäcka sa era 2.20 m groosa Naschter met derr Grààs. Se fliaga uff 3000 m Hecha tailwis bis uff 4500 m.
Se leega zwai Aijer jarlig vu mian üssbriatelt seh warend 54 bis 56 Tag.
D'r Ohragaijer esch schints ain vu da gfährdschta Gaijer. En Marokko, Àlgeria un Tünesia sen sa zitter da drissiger Johra gànz üssgschtorwa. Em Süda vu Ägypta en Moritània, un em Wäschtsahara fendet ma noch klaina Befälkerunga, meh befenda sech noch en Sàuidi-Àràwia. En Israel briadelt dia Àrt nemmameh.
Fer seh soll ma dänn àlso d'Waltàlàrmglocka ziaga.
em Vivarium vu Darmstadt
em Tiarpàrk vu Berlin
D’r Mänchsgaijer (Aegypius monachus) ändere
D’r Mänchsgaijer esch ainer vu da greeschta Àasveegel, ar kàt bis zu 12 Kilo waaga met ra Fleegelschpànnwitta vu fàscht 3m. Ar naschtet àm liabschta en da welda Bargwalder un esch saashàft un fliagt net züa witt zum sech ärnähra. d’r Mänchsgaijer esch Gschlachtsriff um da 4 bis 5 Johr, ar lägt ai Ai pro Johr un dàss esch üssbriadelt àbwackselnd durch s’Mannla un s’Wiwla. En 55 Tag schlupft da Junggaijer üss un müas 110 bis 120 Tag naschta.
D'r Mänchsgaijer esch en Südeuropa un en Zentràlàsia verbraitet. Hettzutàgs fendet ma na wedder vu Schpània ewwer d'Bàleàra en da Bàlkàna, Vorderàsia un Nordendia bis noh Südsiberia, Nordkinà un d'Mongoläi.
Dia Veegel wia d’àndra mett’ra so na groosa Fleegelüsschpànnung senn maischtens g’farda durch d’Hochschpànnungslaitunga.
em Frànkfurter Zoologisch
D’r Kàppagaijer (Necrosyrtes monachus) ändere
D’r Kàppagaijer ghert ender zu da klainera Àltwaltgaier noh sim Maas un Gwecht. Ar messt zwescha 62 un 70 Zäntimäter, hàtt à Flegelsschpànnwita vum a 1,50 bis 1,65 m, ar wegt äbba 1,5 kg bis 2,5 kg. S’Mannla blibt maischtens klainer àss s’Wiwla.
S’Gsecht, d’Kehla un d’r Hàls senn bluthüttig un hann a Flaischfàrb, vu sech veretert bin ra Uffreegung. Decht, met klaina wissa Faderla esch d’r Henterkopf, d’r Nacka un s’Hentertail vum Hàls, bedeckt. D’Ohra setza wittescht unta àss sina groosa-n-Àuiga. Si Schwàrza Schnàwel esch fin un fäscht gebooga. D’r Rascht vum Kärwer esch bedäckt met Brüngràuija Fadra.
D’Kàppagaijer senn sehr proper àn sech, se namma vihl Bäder ob em Wàsser odder em Sànd. Züadam àss da Vogel a Ainzelganger esch, düaat ar sech bàhra warend d’r Brüat un wänn’s àn’s Frassa geht, verdrait ar àss noch àndra düan mettmàcha.
Wàss d’Nàhrung àbelàngt, esch dia vihlfaltiger àss bi da àndra Gaijer. Ob Hütt, Knocha odder Gedarm, esch’s egàl; s’esch àlles güat fer seh. Nur äbbis känna sa net, d’Hütt uffschlanza, dàss müas a-n-ànderer Gaijer màcha, ain wu si Schnàwel gaignet esch fer dia Sàch.
Briadla dia n sa abwackselnd em a ewermasig groos geboijana Horscht. S’Ai müas 45 bis 52 Tag gwärmt seh, un s’Jungveh blicht em Nascht.vu 100bis 120 Tag.
Befenda dian sa sech vum Südliga vum Sahara àb em gànza Untertail vu Àfrik ob àn d’r Keschta äntlàng odder en da Sumpfgebiater, enda liachyiga Walder un em Geberg bis zu 2500 m.
(Gyps coprotheres)
D'r Kàpgaijer (Gyps coprotheres) ändere
D’r Kàpgaijer odder Fahlgaijer labt hàuiptsachlig en Südàfrik drum hàtt ar d’r Nàmma bikumma vu d’r Groosschtàdt Kap, odder àls zwaiter, fahl waga d’r Mova Fàrb vu sina Däckfattig. D’Schwung- un Fiarfaadra sen dunckelbrün, Gsecht un Kàls wu blutt sen hànn a àhüch vu dunkelblàui. D’r Owerkopf un s’Hentrahàlstail sen Schpàrsàhm gschtrait mett wiss bis gràuija Faderla, d’Àuiga sen Schtràuigahl, Dooba un Schnàwel sen schwàrz.
D’r Kàpgaier zehlt zu da groosa Gaijer dänn ar esch vu 0,95 bis 1,10 m làng, ar hàtt a Schpànnwitta vu 2,55 m un weegt vu 7 bis 11 kg.
Ma fendet da Vogel unter sewa-n-Àrta. Will sa-n-a schtàrker Hardatrib bsetza, briadla sa zamma en groosa Kolonia, en Naschter wu àhanga ànn schtaila Fälsawand un wu sehr gfahlig senn fer’s Jungveh, wu nonet fliaga kà.
Ar ärnährt sech met Ààsa un’s greeschta Totveh màcht ehm kai Àngscht, zum Bewis ma hàtt na schu gsah uff ma Elefantakàdàwer met 200 vu sina Glichàrtiga. Knocha brengt ar net allai üssnànder, dàss hann àls d'Hyäna gmacht
un dia sen laider o nem do, wagadam lida d’Klaiveegel an Knochaschwund dänn d’r Knochamàrk esch fer seh a beditend Nàhrungselemant.
Làngsàhm verbraitet sech da Gaijer witterscht àss Südàfrik, ma fendet jetz o schu klainera Kolonia em Lesotho, en d’r Mozàmbik un en d’r Nàmibia.
uff sim Nascht
D’r Wissreckagaijer (Gyps africanus) ändere
D'r Wissreckagaijer esch nooch verwàndt met’m Südeuropäischa Gansagaijer.
Ar esch blàssgràui bis brinlig gfadert, un em Flug kà ma ärscht si wissa Recka beobàrta. Àm Owerkopf un àls Hàlsfrisättla wàckst wisser Flühm. D’r Schnàwel un d’Àuiga sen schwàrz.
Ar esch 85 zm groos, sina Fleegelschpànnwitta ärraicht 2,20 m sina Kärwerlänga kritz àm Mäter un weegt vu 4 bis 7,2 kg, àwer esch ärscht üssgwàcksa met 6 bis 7 Johr. Da Vogel esch gsällig un labt en groosa Schàra. Ar seegelt meh àss ar fliagt enra hecha vu 800 m met 65 km/h Gschwendikait. Ar labt en Paarla fer si Laawa làng un naschtet en d’r Krona vu da herschta Baim. D’r Wissreckagaier briatelt 56 Tag un d’Junga fliaga-n-üss noh 120 bis 125 Tag, wara àwer gfiatert vu da-n-Ältra, bis zum a hàlwa Johr.
A Aigaschàft vu dam Vogel: zum d’Kärwerwärma-n-àwa z’drossla schmert ar sina Dooba met Kärweràbfàll un Ürin i.
Si Laawesràuim befendet sech maischtens en da Sumpfglander awer o därt wu-n-ar si Frassa fendet. Ar labt em Sübàràwischa Àfrik vum Senegàl bis en d’Somàlia un Südàfrik, d’Wiaschta un d’Ürwalder üssgschlossa.
(Gyps bengalensis)
(Gyps bengalensis)
D’r Bängàligaijer (Gyps bengalensis) ändere
D’r Bängàligaijer, o manckmol ‚’’Pseudogips bengalensis’’ gnännt, glicht em Gansagaijer (Gyps fulvus) esch àwer àllerdengs klainer. Si bluta Kopf Nacka un Hàls sen grauiblàui bis dunckelblàui gfabt, d’r Henterkopf un d’Rucksitta vum Hàls esch denkler às d’Värdersitta. D’r Büch esch haiterer un esch bschtrait met verainzelta wissa Fadra. D’Hàlsfrisättla sen schneewiss
Da Gaijer kàt bis zu 95 zm làng wara, si gwecht legt zwescha 3,5 un 5,5 kg ar Ziagt sina Fattig üss bis zu 2,80 m. `D’r Bängaligaijer esch a rainer Ààsafrasser un verschluckt àlles sogàr d’Knocha. Se dian sech garn ewerfrassa so dàss sa nem känna vurtfliaga.
D’Brüat Zitt dürt vu Oktower bis Fewrier un ziagt bis zu 40 Paarla àn aim Ort à. Briatelt werd vu 40 bis 55 Tag un d’Jungveegel bliwa Naschtleng bis zu ninzig Tag.
D’Bängàligaijer fendet ma en Myanmar, Endonesia, Endia, Südoschtàsia, Àfgànischtàn, un Südwäschtkinà.
Schparwergaijer
(Gyps rueppellii)
D’r Schparwergaijer (Gyps ruepelli) ändere
D’r Schparwergaier esch a kräftiger Vogel met ra Flugschpànnwitta vu 2,40 m, fer ewer a Mätriga Kärwer länga un a gwecht vu 6 bis 9 kg.
D’Fleegelfadra senn wiss gschtraift uff’m Ewertail un gann dam Vogel a gflackt üssah, so wia Schparwer àrtig. Üsserem Ewertail vum Hàls sen Kopf, Hàls un Fias met ma wissa Flühm bedekt. D’r Schnàwel esch aiganàrtig gahl un d’Àuiga blàssgahl. Uff d’r Untersitta vu da Fleegel befenda sech zwai wissa Bander. D’unbefaderta Flacka uff’m ewera vu d’r Bruscht sen o wiss umrandert.
D’r Schparwergaijer esch a sehr gsälliger Vogel. Ar versàmmelt sech en groosa Schààra ob uff da Frasschtätta odder bi da bààd un träcken Platz. Uff d’r Füatter süach seegelt ar en groosa Reng un en groosa hecha. Ar fresst maischtens Muschkelflaisch un Igwäida vum Groosveh. Ar fresst vihlmol bis zu 20% vu sim aigana Gwecht.
Ar briadelt warend 55 Tag en Naschter wu àn da schtailschta Fälsahang fäscht gmàcht senn. D’Fiaterperioda dürt 150 Tag. D’Gschlachtsriffa vum Naschtleng kummt noh 5 bis sewa Johr un sina Lawesschpànna kritzt zwescha 30 bis 4O Johr..
D’r Schparwagaijer labt vum Senegal, ewra uff Ethiopia un bis àwa ens mettlera Tànsania; un dàss en da uffana truckana Sumpfgebiater.
Tiargàrta vu Nürnberg
D’r Schneegaijer (Gyps himalayensis) ändere
D’r Schneegaijer odder Himalayagaijer (Gyps himalayensis) hàtt a wisser kàhler Kopf met wissa Läckla um d’r Unterhàls. Em Gegatail zum Kärwer, wu wisslacht esch, senn sina Flugfadra dunkel, met ma wissa Schtraifa-n-àm üssra.
D’r Schneegaijer esch noch greeser àss d’r Gansagaier, dänn ar schpànnt vu 2.60 bis 3,10 m üss, weegt zwescha 8 un 12 Kilo.
Ar esch wenig mohl bi da ärschta àm Kàdàwer, awer drfer màcht ar Luft um s’Veh umma wänn ar àkummt.
D’r Schneegaijer naschta en d’r Hecha vu 1200 bis 4250 m uff da Fälsklippa. Ar labt en klaina Kolonia un briatelt bis en d’r Mai inna. D’r Jengleng blibt em Nascht vu 6 bis 8 Monet.
Ar hàltet sech maischtens en d’r Hecha vu 1200 bis 6000 m uff un labt em Geberg vu Zentràlàsia. Ar kummt üssem Nordpàkischtàn un vu Nordendia ewer d’r Südtibet un d’r Nepal bis zum Buhtàn, Nord-Assam un Zentràl-China. Nord-Orschtlig kummt’r ewer s’Pamir-Geberg.
(Trigonoceps occipitalis)
ma Wullakopfgaijer
D’r Wullakopfgaijer (Trigonoceps occipitalis) ändere
D’r Wullakopfgaijer esch d’ainsigschta-n-Àrt vu sinra Gàttung.
S’gfaderta Tail vu Kopf, Hàls, Unterbüch un Hoosa senn wiss. D’Wiwla senn noch Wiss àn d’r ennera Fattigschwenga. D’ewera Sitta un d’r Rascht vu d’r Untersitta senn schwàrz-brün. D’r Nàmma Wullakopf kummt vu dam Beschala Flühm. wu n’m wia na Hüwa màcht uff’m Henterkopf. S’unbefaderta Tail vum Kopf un Vorderhàls sen rosarot un wara bi n’ra schtàrka Uffregung odder bim Verzerna bis zu fihrrot. S’Untertail vum Schnàwel esch blàui un d’r Rascht oràscharot. S’unbefaderta Tail vu Bai un Zecha sen Rosarot.
D’r Wullakopfgaijer zehlt zu da mettelgroosa Àltwaltgaijer met sinra Fleegelschpànnwitta vu 2,03 bis 2,23 m, si Gwecht vu 3,3 bis 5,3 kg un sina Länga bis zu zirka 80 zm.
Ar labt allai odder en Paarla, mehrera zamma fendet ma herschtens an d’r Tranka odder àm Ààs, vu sa gwenlig àm ärschta senn, dänn erna fäschta Schnàwel ärlàuibt na d’hächta Hütt vum verräckta Veh uffzschlanza. Da Vogel fresst sozusààga àlles vum Kàdàwer bis tailwis zu da Knocha. Uff sinra Asskàrta schtehn o d’àgschwämmta Fesch, groosa Ensäkta un àndra Räptila un Sügtiarla.
S’Nascht boit ar à uff hocha Baim mett flàcha Dolder met gedornta Zwigla un polschtert sa üss met Hai. Àbwackselnt briadla sa era Ai üss warend 51 bis 56 Tag. D’r Jungvogel blibt Naschtleng bis zu 120 Tag. Si Verbraitungsgebiat legt südlig vum Sahara em gànza Untertail vu Àfrik.
uff’m Nascht
Sarcogyps calvus
D’r Bluttkopfgaijer (Sarcogyps calvus) ändere
D’r Bluttkopfgaijer esch d’ainsigschta-n-Àrt vu sinra Gàttung. Wia’s si Nàmma düat betoona esch si Kopf blutt bis hàlbwaags Hàls, schtàrk rotgfarbt un uff jeedra Sitta vu da Bàcka hanka zwai groosa Làppa àwa. D’r schwàrza Krànz um s’Untertail vum Hàls andet sech met ma wissa Hàlbkrais uff d’r Bruscht. D’r Rascht vum Gfader esch schwàrz. Zwai wissa Flacka unterschtricha d’Glanker. D’Tàtza un Kràlla sen rot.
Da Gaijer esch a-n-Ainzelganger, dänn ma trefft na net villmohl en Treppala à. Ar seegelt schtundalàng ohna ai Fattigschlààg uff d’r süach vu sim Frassa. Naschta düat’r em ewra vu da Baim salta hecher àss 3 m. Befohr àss s’Nascht geboija werd kummt’s zum à lànger Ttàuijungsflug. S’Ai wird 45 Tag gebriadelt am Tàg dura durch s’Mannla un z’ Nàcht durch s’Wiwla.
Ar labt garn en da Hàlbwiaschta met Gebesch, uff da begrààsta Gfäller un en da haitra Walder net witt vu ma Wàsserlàuif, un emmer unter 2500 m. D’r Bluttkopfgaijer be wohnt Endia un d’Wäschtliga Sitta vu Àsia.
Da Vogel esch o gedroht vorem Üsschtarwa dur d’Àbwackslung vu d’r Booda bunutzung.
Literatur ändere
- J. Ferguson-Lees, D. A. Christie: Raptors of the World. Christopher Helm, London 2001, ISBN 0-7136-8026-1
- H. R. L. Lerner, D. P. Mindell: Phylogeny of eagles, Old World vultures and other Accipitridae based on nuclear and mitochondrial DNA. Molecular Phylogenetics and Evolution 37; 2005: S. 327–346 PDF
- M. Wink, H. Sauer-Gürth: Phylogenetic Relationships in Diurnal Raptors based on nucleotide sequences of mitochondrial and nuclear marker genes. In: R. D. Chancellor und B.-U. Meyburg (eds): Raptors Worldwide. Berlin, Budapest 2004: S. 483–498. PDF
Weblink ändere
Commons: Accipitridae – Sammlig vo Multimediadateie