Nöiebùrger Patois

Mit em Nöiebùrger Patois (ùff Französisch „patois neuchâtelois“ ùn im Patois sälber „patè ntchâtlé“) meint mer die frankoprovenzalische Mùndarte, wo emool im Kanton Nöiebùrg gschwätzt worde sin. Die Sprooch isch im Kanton Nöiebùrg im Lauf vùm 19. Joorhùndert verschwùnde wyl d Lüt zum Französische gweggslet hen, so dass de Nöiebùrger Patois syt de 1920er Joor e dooti Sprooch isch. De Kanton Nöiebùrg isch de erscht Deil vo de Romandie gsi, wo die traditionelle Mùndarte verschwùnde sin.

Charte vùm Kanton Nöiebùrg

Bevor d Patois im Kanton Nöiebùrg ussgstorbe sin, hen Dialektologe ùn Folklorischte aber Teggscht ùn Wörter gsammlet zume d Sprooch z dokumentiere. Des het schliessli 1899 zur Gründig vùm Glossaire des patois de la Suisse romande dur de Louis Gauchat, de Jules Jeanjaquet ùn de Ernst Tappolet gfiert, wo hüt in de Stadt Nöiebùrg aagsiidlet isch.

Wyl s Frankoprovenzalisch scho eso lang ussem Kanton verschwùnde isch, meint mer mit „dialecte Neuchâtelois“ hüt viilmool di moderni französischi Ùmgangssprooch vùm Kanton.

Dialäktologischi Yyornig

de frankoprovenzalischi Sproochruum

Die traditionelle Mùndarte vùm Kanton Nöiebùrg hen zum Frankoprovenzalische ghört, einere vo de drüü groosse Sproochgrùppe im galloromanische Ruum wo uss de latyynische Alldagssprooch vo de röömische Erobrer enstande sin. Di beide andre sin d Langues d’oïl z Nordfrankrych (wo s Standardfranzösisch druss füregange isch) ùn s Okzitanisch im Süde. D Patois vùm Kanton Nöiebùrg sin am nördliche Rand vùm Frankoprovenzalische Sproochruum, wo aa e Dialäkt vo de Langue d’oïl, s Franc-comtois, gränzt. D Mùndart vo de Gmei Le Cerneux-Péquignot aa de Gränz zue Frankrych wird scho zur Langue d’oïl zäält.

De Kanton Nöiebùrg isch zämme mit em Bärner Jura e Übergangsbiet zur Langue d’oïl gsi ùn het so luut de Aurélie Elzingre gwüssi Merchmool, wommer im Rescht vo de Romandie nit findet.

Des gseet mer zum Byspil bi de Entwigglig vùm latyynische betonte -A. So hen Wörter wie PRATU ‚Matte‘ oder FRATRE ‚Brueder‘ im Waadtland, em Kanton Frybùrg ùn em grööschte Deil vùm Kanton Nöiebùrg s latyynisch A erhalte ùn werde pra ùn frare ussgsproche. Vo de Ort, wo für d Tableaux Phonétiques des Patois Suisses Romands am Aafang vùm 20. Joorhùndert no Erhebige gmacht worde sin, hen im Kanton Nöiebùrg e paar Ort im Nordweschte aa de Gränz zur Franche-Comté d Ussprooch pré ùn frér, ùn de Rescht pra ùn frare. Im Süde vùm Bärner Jura ghört mer au no pra ùn frare, ùn wyter im Norder deno pré ùn frère, wo deno scho glych wie s Französisch isch.

Äänlig isch es bi de Entwigglig vùm latyynische CA. Di latyynische Wörter CALDU ‚heiss‘, VACCA ‚Chue‘ ùn CANTARE ‚singe‘ hen eso in de Waadt ùn em Fryybùrgerland de Luut [t͡s]: tso, vatse ùn tsanta. Im Kanton Nöiebùrg hen Montalchez, Boudry ùn La Côte-aux-Fées im Südoschte no d Ussprooch mit [ts], de Rescht vùm Kanton deno scho [tʃ] mit tcho, vatche, tchanta, gnau wie im Bärner Jura (Französisch chaud, vache, chanter).

S glyche gseet mer bimene latyynische /[j]/ wie in IAM ‚scho‘, DIURNU ‚dääglich, Daag‘ ùn GALBINA ‚gääl‘. Die Wörter hen in de Kantön Waadt ùn Frybùrg [d͡z], also dza, dzo/dzoua/dzor ùn dzona, wie au wiider d Gegende im Südweschte vùm Kanton Nöiebùrg, wo es dza, dzo/dzor/dzeu, dzona/dzana heisst. Im Rescht vùm Kanton Nöiebùrg hen die Wörter deno [dʒ], also dja, djor/djeur, djona/djana ùn im Jura deno djè, djor, djone (Französisch déjà, jour, jaune).

• 
  d Entwigglig vo latyynischem betonte A wie in PRATU ‚Matte‘ in de Mùndarte vùm Kanton Nöiebùrg ùn de Ùmgäbig
• 
  d Entwigglig vo latyynischem betonte A wie in FRATRE ‚Brueder‘
• 
  d Entwigglig vo latyynischem CA wie in Latyynisch wie in CALDU ‚heiss‘
• 
  d Entwigglig vo latyynischem /i/ im Wortinnre wie in DIURNU ‚Daag‘

Soziolinguistischi Entwigglig ùn Verschwinde

Über die gnaue sproochliche Verhältniss im Mittelalter in de Groofschaft Nöiebùrg weiss mer nit viil. Sicher isch di gschwätzti Alldaagssprooch ällewell de Patois gsi, aber ab wenn s Französisch vo Paris au Yyzug ghalte het, weiss mer nit ganz. Scho im 16. Joorhùndert isch d Kanzleisprooch z Nöiebùrg scho e zentralfranzösischi Skripta gsi, wommer praktisch kei Regionalisme cha entdegge.Woorschynts het es also scho im Mittelalter e Diglossi gee: d Schriftsprooch isch Französisch gsi ùn di gschwätzti Sprooch d Mùndart.

Ab wänn s Französisch deno au gschwätzt worde isch, weiss mer nit gnau. Mer vermuetet aber, dass des wohl mit de Reformation passiert isch. S Nöiebùrgerland isch zue derre Zyt e wichtigi Zueflùcht für Reformatore uss Frankrych gsi, wo deno au bi de Etablierig vo Schuele – dertemool vorallem zue religiöse Zwegg – e sehr zentrali Roll gspiilt hen. Usser dass die französische Flüchtling wohl kei Problem gha hen, z Nöiebùrg verstande z werde oder ùff jeede Fall nüüt dezue gschriibe hen, weiss mer aber absolut nüüt über die sproochlichi Situation dertemool.

Sicher isch, dass bis öbe 1820 e stabili Diglossi gherrscht het, wo alli Lüt im Alldaag Patois gschwätzt hen, ùn s Französisch di formelli ùn gschriibeni Sprooch gsi isch – wie es öbe bis hüt in de Dütschschwyz isch. Vermuetlig isch d Bevölcherig dertemool au scho zweisproochig gsi. Gschriibe worde isch de Patois vor 1840 praktisch nie. De Louis Gauchat lischtet grad öbe zwölf schriftlichi Spuure vùm Nöiebùrger Patois zwüsche 1618 ùn 1815 ùff, de Groossdeil devo satirischi Werch. Eine devo isch en Brief vùmene Nöiebùrger Offizier z Frankrych öbe ussem Joor 1740. Uss däm Grùnd wird mangmool vermuetet, dass d Nöiebùrger viilmool de Patois als e Art Gheimsprooch yygsetzt hen, au wenn sùnscht nüüt überliiferet isch.

Am Aafang vùm 19. Joorhùndert isch de Patois wohl no di gwöönlichi Ùmgangssprooch vo de Lüt gsi. Scho ussem Joor 1841 git es deno aber Quelle, wo beschryybe, dass de Patois all weeniger gschwätzt würdi ùn dass d Chinder nümmi mit em würde ùffwaggse:

„La langue de nos pères s’en va : cette langue que son énergie et sa simplicité rendaient si propre au commerce habituel de la vie et des affaires, cette langue qui était la compagne fidèle des mœurs et du caractère de nos ancêtres, cette langue qu’on leur parlait du haut des chaires sacrées et dont ils se servaient dans les plaids, dans les marchés, dans leurs familles, cette langue sera complètement éteinte dans moins d'une génération. Déjà dans les villages, les enfans [sic], non-seulement ne reçoivent plus leur instruction en patois, comme cela avait lieu encore au commencement de ce siècle, mais ils ne s’en servent plus même dans leurs jeux.“

„D Sprooch vo üsre Vätter verschwindet: die Sprooch, wo ihri Energi ùn ihrer Eifachkeit eso gäbig gmacht hen für de gwöönliche Läbens- ùn Gschäftsverchehr, die Sprooch, wo en dreue Begleiter vo de Sitte ùn em Charakter vo üsre Vorfaare gsi isch, die Sprooch, wo mer mit ene vo de Chanzle zue ene gschwätzt het ùn wo si ùff de Märkt ùn in de Familie bruucht hen, die wird in weeniger wie einere Generation ganz ussgstorbe sy. Scho jetzt erhalte d Chinder in de Dörfer nit numme ihri Ùnterwyysig nümmi im Patois, wie es no am Aafang vo däm Joorhùndert de Fall gsi isch, si bruuche en nit emool me in ihrene Spiil.“

– Matile 1841

Näbe de Tatsach, dass s Französisch im Nöiebùrgerland scho lang e etablierti Sprooch gsi isch, wo wohl di meischt weenigschtens passiv kennt hen, isch woorschynts die friei Industrialisierig vùm Kanton im 19. Joorhùndert ùn d Yywandrig uss andre Regione e wichtige Faktor gsi.

Ab 1860 isch de Patois deno schynts nùmme no für e chlyne Deil vo de Gsellschaft e läbigi Sprooch gsi. Sogar de Circle du Sapin z La-Chaux-des-Fonds, wo 1861 gründet worde isch zume de Patois am Läbe z erhalte, het wohl scho 1865 kei Mitgliider mee gha, wo de Patois no hen chönne schwätze. Scho de Franc̜ois Haefelin im Joor 1873 ùn de Hermann Urtel im Joor 1897 hen deno groossi Mieje gha, no kompetänti Sprächer oder überhaupt öberen z finde, wo no Patois het chönne.

Bi de Veröffentlichig vùm Band Patois Neuchâtelois im Joor 1895, heisst es au, dass di meischte Sprächer vùm Patois scho sehr alt wäre. Im Vorwort heisst es:

„En effet, le patois neuchâtelois disparaît rapidement; quelques années encore et il ne sera plus. Cet idiome qui faisait de nos ancêtres une population à part, ne pouvant guère communiquer qu'avec elle-même, et gardée par ce fait de l'invasion des coutumes étrangères, n'est plus parlé nulle part ; tout au plus trouverait-on encore dans les fermes isolées de la montagne ou dans les villages du Val-de-Ruz de rares personnes capables de le comprendre, et qui mettrait la main sur un couple d'octogénaires s'entretenant sous le manteau de la cheminée ou derrière les rideaux de l'alcôve, dans le rude et franc langage de leurs vingt ans, pourrait se vanter d'avoir recueilli les derniers exemplaires d'une espèce disparue.“

„Datsächli verschwindet de Nöiebùrger Dialäkt sehr gschwind; no e paar Jöörli ùn er wird nümmi sy. Des Idiom, wo üsri Vorfaare zumene eigne Volch gmacht het, wo sich fascht numme mit sich sälber het chönne verständige, ùn eso vor em Yydringe vo främde Sitte gschützt gsi isch, des wird niene mee gschwätzt; höggstens in de abglägenschte Bärgwyyler oder in de Dörfer vùm Val-de-Ruz chönnti mer no sältnigi Lüt finde, wo es verstöön. Ùn de, wo no e paar Achtzigjöörigi zwüsche d Finger bechùnt, wo am Chemmifüür oder hinter eme Nischevorhang sich no in de ruuche ùn ehrliche Sprooch vo de Zyt, wo si zwänzig gsi sin, ùnterhalte, de chönnti sich würkli rieme, die letschte Exemplar vùnere ussgstorbe Art gsammlet z ha.“

Ùm s Joor 1900 daucht de Patois no ab ùn zue in Zytige ùn in de Literatur ùff, aber änder als Errinnerig aa alti Zyte, ùn nümmi als e läbigi Sprooch vo dertemool. Immerhi gseet mer, dass es no Lüt gee het, wo die Teggscht hen chönne schryybe ùn au verstoo. Ironischerwys isch e grad ab 1840, wo sich s Französisch als Alldaagssprooch duregsetzt het, dass plötzli viil mee im Patois gschriibe wird.

De Hermann Urtel het zwüsche de Joor 1895 ùn 1896 Wanderige dur de Kanton gmacht ùn schrybt dertemool:

„In zehn oder zwanzig Jahren wird der letzte Patoisant ins Grab gesunken sein, und der Dialekt von Neuchâtel wird zu den toten Sprachen gehören. In den tiefer gelegenen Teilen des Kantons ist schon heute das Patois erloschen. In den Dörfern um Neuchâtel waren höchstens je zwei oder drei alte Leute zu finden, die noch zusammenhängend Patois reden konnten; bei seltneren Wörtern mussten sie sich stets besinnen. In den nördlichsten Ortschaften des Vignoble Lignières, Cressier, Landeron waren noch eher einige Patoisants aufzufinden, im südlichen Vignoble dagegen war man meist auf einen oder zwei Gewährsleute angewiesen. Erst mit der Béroche nahm die Zahl der Patoisants wieder zu; in Bevaix und in Montalchez traf ich noch zwei Personen, die sich nur des Patois bedienten; in Provence (Béroche, Grenze des Canton de Vaud) fand ich sogar einen Knaben, der noch Patois sprach und verstand. Nur auf wenige alte Leute beschränkt ist das Patois in den beiden Hauptthälern des Kantons, dem Val de Ruz und dem Val de Travers.“

– Hermann Urtel, 1897

Am Aafang vùm 20. Joorhùndert, wo Dialäktologe de Patois no hen welle dokumentiere, het es deno nùmme no einzelni Lüt gee, wo en no flüssig hen chönne schwätze. De Louis Gauchat schryybt zum Kanton Nöiebùrg im Joor 1904:

„Dès la seconde moitié du XIXe siècle, le patois neuchâtelois a rapidement disparu de l’usage, même dans les campagnes. Il n’est plus parlé nulle part (…) et les rares vieilles personnes qui l’ont pratiqué jadis sont isolées aujourd’hui dans un milieu purement français.“

„Ab de zweite Hälfti vùm 19. Joorhùndert isch de Nöiebùrger Patois sehr schnäll ussem Bruuch verschwùnde, au ùffem Land. Er wird niene mee gschwätzt (...) ùn die sältnige alte Lüüt, wo en emool bruucht hen, sin hüt inere ganz rein französische Ùmgäbig isoliert“

– Louis Gauchat

Zum Deil isch bi de Erhebige vùm Tableau Phonetique im Joor 1904 scho en Problem gsi, dass viili vo de letschte Patoisants scho sehr alt gsi sin. So sin die beide Gwährspersone uss Boudry dertemool scho 79 ùn 83 Joor alt gsi ùn beide hen Zään gfäält. Drùm wär nit ganz sicher gsi, ob die beide ts ùn dz oder tch ùn dj gsait hätte bzw. ob des änder dra gläge hätti, dass aa däm Ort e Übergangsmùndart gschwätzt worde wär, oder eifach dra, dass beidi nümmi alli Zään gha hen.

De letscht Ort, vo wo no Patoisants belait sin, isch d Gmei Le Landeron, e katholischi Enklave im Kanton, wo es no bis 1920 e paar Lüt hen chönne schwätze.

Hüt isch im Kanton Nöiebùrg viilmool au d Errinnrig dra, dass es emool e Sprooch vor em Französisch im Kanton gee het, verlore gange. Au s Wort „Patois“ aasoziere viili Lüt änder mit em regionale Französisch, wie mit de alte frankoprovenzalische Mùndart.

Au wänn de Nöiebùrger Patois syt über 100 Joor ussgstorbe isch, git es en Nöiebùrger Arzt, de Joël Rilliot, wo de Patois als Erwaggsene mit Hilf vo Teggscht ùn dialektologische Date als Främdsprooch glehrt het ùn au mit synrer Familie schwätzt (lueg dezue bi de Links ùnte).

Weblink

• Lo site du Montagnon – d Internetsyte vùm Joël Rilliot über de Nöiebùrger Patois, zum Byspil au mit Ùffnaame (Argistrma) ùn Grammatike.
• Swissinfo: Il parle avec les siens un patois éteint il y a 100 ans – Bericht vùm 24. Juli 2010 über de Joël Rilliot, wo sich de Patois aageignet het ùn mit synrer Familie schwätzt.
• Zeit Online: Die letzten Mohikaner – Zytigartikel über de Stand vo de Welschschwyzer Mùndarte vùm 22.05.2014.
• Générations-plus : Il parle en patois à ses enfants! – En wytre Artikel über de Joël Rilliot vùm 1.12.2017.
• RTN: Patois, suite neuchâleloise – Radiosändig mit em Joël Rilliot vùm 14.03.2012.
• RTN: A la recherche du patois neuchâtelois – Radiosändig über de Nöiebùrger Patois vùm 05.02.2013.

Quelle

• Elzingre, Aurélie. „Le patois neuchâtelois“. Ùffgruefe am 5.12.2021 vo http://www5.unine.ch/dialectologie/PatoisNeuchatelois.pdf
• Gauchat/Jeanjaquet/Tappolet (1902-1915), „Bulletin du Glossaire des patois de la Suisse romande“. Berne.
• Gauchat/Jeanjaquet/Tappolet (1925), „Tableaux phonétiques des patois suisses romands (TPPR)“. Neuchâtel : Attinger.
• Haefelin, Franc̜ois (1874), „Die romanischen Mundarten der Südwestschweiz : I. Die Neuenburger Mundarten“. Berlin : F. Dümmler.
• Hinzelin, Marc-Olivier (2012), „Langues et dialectes en Suisse : Les rapports différents entre langue standard et dialecte en domaine roman et germanique“. In : Langues de France, langues en danger : aménagement et rôle des linguistes Cahiers de l’Observatoire des pratiques linguistiques, n° 3.
• Kristol, Andres (1998), „Que reste-t-il des dialectes gallo-romans de Suisse romande?“ In : Eloy, Jean-Michel (Ed.), Evaluer la vitalité: Variétés d’oil et autres langues. Actes du Colloque international “Evaluer la vitalité des variétés régionales du domaine d’oil” 29-30 nov. 1996 – Amiens. (pp. 101-114). Université de Picardie-Jules Vene : Faculté des Lettres.
• Michelin-Bert, C. (1912), „On Dmîndje è Piaintchtè – Un dimanche aux planchetes : Récit en Patois des montagnes Neuchâteloises“. Musée Neuchâtelois.
• Pauchard, Joanna (2019), „Le patois neuchâtelois. Sociolinguistique historique du canton de Neuchâtel et morphologie verbale d’un corpus écrit de l’ouest du canton (La Béroche, Bevaix, Boudry)“. Mémoire de Master en Linguistique historique et philologie françaises, Faculté des Lettres et des Sciences humaines (FLSH), Université de Neuchâtel.
• Urtel, Hermann (1897), „Beiträge zur Kenntniss des Neuchateller Patois. I. Vignoble und Béroche“. Thèse de doctorat, Université de Heidelberg. Heidelberg: philosophische Facultät der Universität.
• „Le Patois Neuchâtelois : écrit par divers auteurs du pays“ (1894). Neuchâtel : Imprimerie Wolfrath.