Relativsatz

E Relativsatz isch e Näbesatz, wu zum e Wort (Bezugswort) im e iibergordnete Satz e Bezug (Relation) här stellt. Dr Bezug wird dur e Relativpronome (Bezugsfürwort) härgstellt.

Im Alemannische fange diä allermeischte Relativsätz mit wo a, aber s git aü mit was, wurum un wänn:

• S Einzig, was no ibrig gsii isch, het e Schlänz gha. (= S Einzig, wu no ibrig ...)
• Dr Grund, wurum si kumme isch, wisse mer hit no nit.
• Alliwiil, wänn s schällt, verschreck i.

In däne Fäll sin Einzig, Grund un alliwiil d Bezugswerter; was, wurum un wänn sin d Relativpronome.

Dr Relativsatz mit wo im Alemannische

E alemannisch Satzgfiäg, wus do drum goht (e ibergordnete Satz un e Relativsatz), siiht zum Biispiil eso üs:

• D Fässer, wo s umetröölet hend, sind läär gsy.

Do isch:

• dr ibergordnet Satz: D Fässer sind läär gsy.
• s Bezugswort: d Fässer
• s Relativpronome: wo
• d necher Bschriibig vu Fässer dur e Relativsatz: wo s umetröölet hend.

In däre Art wäre iberal im Alemannische (iischliäßlig im Schwebische) d Relativsätz bildet. Dr obig zugerisch Satz heißt uf Oberrhiinalemannische Kaiserstiähler Dialäkt:

• D Fässer, wu si rumdrolt hän, sin läär gsii.

Im Alemannische fangt s Relativpronome grundsätzlig mit w (wo) a – des isch au in allene andere oberditsche Dialäkt eso. Drotz ass mer em-s nit asiiht, verdrittet wo in dr Biispiil, wu folge, e Nominativ oder e Akkusativ:

		Zugerisch (Z) un Kaiserstiähler (K) Alemannisch
Nominativ-wo	Z	En aarme Bueb, wo käni Eltere mëé hed, isch ...
...	K	E arme Bue, wu kenni Eltere meh het, isch...
...	Z	De säb, wo gloge hed, hed bschisse.
...	K	Sälle, wu gloge hed, hed bschisse.
Akkusativ-wo	Z	De Wy, wo ner trunke hend, isch süeß gsy.
...	K	Dr Wii, wu ner drunke hän, isch siäß gsii.
...	Z	S Bescht, wo s uftischet hend, isch nüüd gsy, won äim gschmöckt het.
...	K	S Bescht, wu si ufdischt hän, isch nyt gsii, wu eim gschmeckt het.

Bim e Dativ-Bezug mueß dur e zuesätzlig Pronome im Dativ (zum Biispiil em, eren) dittlig gmacht wäre, was gmeint isch:

Ort	Alemannisch	Standard	nogmacht
Z	De Paziänt, won em de Tokter en Ysprützig macht, isch ...	dem	wo ihm der Doktor
K	Dr Paziänt, wun em dr Dokter e Spritzi git, isch ...
Z	D Schnyderi, won ere d Näämaschine gflickt ha, het ghüròòtet.-*	der	wo (ich) ihr
K	D Schniideri, wun ere d Nähjmaschin gflickt han, het ghirate.-*
Z	D Puure, wo me ne iri Häimen uufkaufft hed, sind veraarmet.	denen	wo man ihnen
K	D Büüre, wu mer ne ihri Hef ufkaüft het, sin verarmt.
Z	Die säbe Hüener, won ene d Buebe Fädere uuszëért hend, sind ...	denen	wo ihnen die Buben
K	Sälli Hiähner, wun ene d Buebe Fädere rüszupft hän, sin ...

-*Do isch i (ich) üsgfalle; meglig, aber wenniger elegant, wär aü wun i n ere ...

Mit Dativ-Bezug kenne aü diä Relativsätz üsgfiährt wäre, wu im Standardditsche e Relativpronome im Genitiv (dessen, deren) hän:

Ort		Standard	nogmacht
Standartditsch	Der Krämer, dessen Ware gepfändet wurde, ist ...
Züridütsch	Dr Chräämer, won em si War pfändt woorden escht ...	dessen	wo ihm seine
	Dr Chräämer, wo si War pfändt woorden escht ...	dessen	wo seine
Kaiserstuehl	Dr Grämer, wun em si War pfändet wore isch ...	dessen	wo ihm seine
	Dr Grämer, wu si War pfändet wore isch ...	dessen	wo seine
	Dr Grämer, wu d War vun em pfändet wore isch ...	dessen	wo ... von ihm

Dr Bezug ka au dur e Präposition mit Dativ härgstellt wäre:

Ort		Standard	nogmacht
Zug	Dëë Ofizier, wo d Soldate dur s Füür dure wäärid für ene, dëë ...	für den	wo ... für ihn
Kaiserstuehl	Dä Offiziär, wu d Soldate dur s Fiir duri wäre fir-e, dä ...
Zug	Die Auto, wo s mit ene verunglückt sind, ...	mit denen	wo ... mit ihnen
Kaiserstuehl	Diä Aüto, wu si mit ene verunglickt sin, ...

Gmischti Biispiil, in Glammere s standarddisch Relativpronome:

• Basel: Die aarmi Frau, wo men ere nie ghùlffe hèt, ... (der)
• Bärn: Dä Maa, won i mi geschter synere nit aagno ha, ... (dessen)
• Luzärn: D Gòtte, wo d Chend scho lang of si planget händ, ... (auf die)
• Stuegert: I guck nòch dera Gaslatutt, wo so schee hòt gleuchtet. (die)
• Urloffe (Ortenau): Dert isch e Flasch gsi, wu Milch drin gha het. (in der)
• Zug:' Die Buebe hend kä Blatz, wo s chönid tschuute druff. (auf dem/worauf)

Temporale Aschluss mit wo

Mit wo ka aü e zittlige (temporale) Bezug härgstellt wäre:

• Sälle Däg, wun-i di s erscht Mol gsäh han, vergiss i nit.
• Geschtert, wu s het afange rägne, simmer grad heim kumme.
• (Dertemol) wu dr Getti gstorbe isch, isch d Licht no dur s Dorf gange.

S Bezugswort (zum Biispiil dertemol) fählt bi dr temporale Relatisätz viilmol:

• Weisch no, wu mer-is känne glehrt hän?
• Wu d Kinnigi Elisabeth grent wore isch, hän d Ängländer ...

Dr Relativsatz im Hochditsche un in andere Sproche

Im dr ditsche Standartsproch isch, anderscht wiä bim alemannische wo, dr Kasus (Fall) zum Deil glii am Relativpronome sichtbar:

standartditsch	Nom.	Gen.	Dat.	Akk.	Nom. Pl.	Gen. Pl.	Dat. Pl.	Akk. Pl.
männlig	der	dessen	dem	den	die	deren	denen	die
wiiblig	die	deren	der	die	die	deren	denen	die
sächlig	das	dessen	dem	das	die	deren	denen	die

In dr ditsche Standartsproch ka s Relativpronome - üsser im Genitiv - au mit welch- bildet wäre:

standartditsch	Nom.	Gen.	Dat.	Akk.	Nom. Pl.	Gen. Pl.	Dat. Pl.	Akk. Pl.
männlig	welcher	(dessen)	welchem	welchen	welche	(deren)	welchen	welche
wiiblig	welche	(deren)	welcher	welche	welche	(deren)	welchen	welche
sächlig	welches	(dessen)	welchem	welches	welche	(deren)	welchen	welche

Diä Werter, wu in däne zwee Käschte do obe sin, derfe im e alemannische Relativsatz nit vorkumme, suscht isch er falsch. Meine wennigschtens d Grammatike, wu unter Literatür ufgfiährt sin. Im Honoratiore-Schwäbisch un im Alemannisch vu dr Oberlehrer, vu andere Bildete un vu dr jingere Generation z Ditschland fangt dr hochdisch Relativsatz allewäg a, sich iizbirgere.

Im Änglische fange d Relativpronome wiä im Alemannische mit w a:

änglisch	Nom.	Gen.	Dat.	Akk.
Persone	who	whose	whom	who
Sache	which	of which/whose	which	which

Allewäg kenne un wäre in Nominativ, Dativ un Akkusativ viilmol who, whom un which dur that ersetzt, des that funktioniärt ähnlig eifach wiä s alemannisch wo.

Friili wäre bstimmti Relativsätz in viile Sproche gärn dur Partizipialkonschtruktione üsgfiährt. So im Hochditsche:
Partizip Präsens:

• die seit dem Umbau links einmündende Straße (= die Straße, die seit dem Umbau links einmündet)

Des wirkt allerdings in dr gsprochene Sproch gstelzt un wird wennig eso gsait. Im Alemannische gohts eigentlig nit.

D Bildung vum Relativsatz im Nejgriächische isch fascht identisch mit em Alemannische (lueg dert unter „Eigeschafte vu gsprochener Sproch“).

Literatür

Zum Relativsatz im Alemannische:

• Hans Bossard: Zuger Mundartbuch. Zürich 1962
• Ludwig Fischer: Luzerndeutsche Grammatik. 2. Uflag Hitzkirch 1989
• Werner Marti: Berndeutsch-Grammatik. Bern 1985
• Harald Noth: Kaiserstühler Alemannische Sprachlehre. In: Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl und seiner Umgebung. Freiburg i. B. 1993
• Rudolf Suter: Baseldeutsch-Grammatik. Basel 1976
• Albert Weber: Zürichdeutsche Grammtik. Zürich 1948