Kirrzl

Kirrzl (dt. Kürzell, vun Kirch-Zell) isch e Dorf im owere Riäd (Ortenau), wu anne 1972 in d'Gmain Missene iigmainded wore-n-isch. Kirrzl het ebbene 1450 Iihwohner un g'hert zuem Ortenaugrais in Baade-Wirddebäärg. D'Undiz, e Bach wu üs de Gegend vun Kibbennä kummt, fliäßt im Oschde am Dorfrand vabei. Hizedags kummt hinder de Undiz no d'Audobahn, un dann kummt de Lohrer Flugblaz.

S'Wabbe vun Kirrzl midd'm heilige Lorenz vun Rom

Gschiicht

Grindung

S' Kirrzler Roothüüs

Kirrzl isch vermuedlig schunn um's Johr 900 rum vum Klooschder Schuddere üs grinded wore. D' Mench hän schiints e z'eerscht e Zell (vum ladeinische cella) un e Kirich baut (doher kummt de Namme), schpäter hän sich noo au Büüre do angsiedlt. Noch de Iwerliiferung isch säll Klooschder im Johr 603 grinded wore, anemme Ort wu's schun e remische Villa ghet het. In der karolingisch Zitt isch-es e richs Klooschder gsin, im Middelalder het Schuddere sogar Schdadräächt ghet. D'eldescht Urkund wu Kirrzl drin erwähnt wurd isch awer erscht üsm Johr 1136.

Wabbe

S'Wabbe vun Kirrzl zeigd uff me silbrige Grund dr heilig Lorenz vun Rom, wu in sinnere rächt Hand e schwarzer Rooschd hebt un in de Linge e gold'es Schild midd-ere rode Pfluegschar vor sich hewwe dued.

Architektür

St. Laurentius, d'kadolisch Kirich vun Kirrzl, entworfe vum Hans Voß

D'evangelisch Kirch in Kirrzel heißt Uferschtehungskirch

Roothüüs

S' Kirrzler Roothüüs isch am End vum 19. Johrhundert im Renaissanceschtiil baud wore.

Kadolischi Kirch

Sitt 1962 gitts z'Kirrzl zwei Kiriche. D'kadolisch Kirch isch vorhär e Simuldankirich gsin, wu oi vun de evangelisch Gmein gnutzt wore-n isch. Si isch im heilige Lorenz vun Rom g'weiht. Sie isch e zimmlig scheener klassizistischer Boi üsm 19. Johrhundert, wu anne 1829 bis 1830 vum Hans Voß im Schtil vum Friedrich Weinbrenner boid wore-n isch. D'Origel vun de kadolisch Kirch isch 1887 als op.36 vun Wilhelm Schwarz & Sohn boid un 1969 vun de selb Firma umboid wore.

Evangelischi Kirch

D'evangelisch Kirch heißt Uferschtehungskirch, isch am Anfang vunn de 1960er Johr boid, un am 8. Juli 1962 vum Pfarra Karl-Friedrich Bender iihgweiht wore.

Büürerei

S'Klooschder Schuddere het z'Kirrzl als vili Landgiäder b'sesse, wu als Lehe vergänn wore sin un im Klooschder jährlig hänn Abgawe zahle miän. Kirrzl isch bekannt gsinn fir sinni Rosszuucht. D'meischdi Büüreheef sin Familiebedrieb gsin, wu alles anboid und uffzooge wore-n-isch, was mr zuem Läwe brücht het: Obscht, Gmiäs, Herdepfl, Ruewe, Gedreide, Graas und Hei, Haase, Hiäner, Soie un Kiä. Üsm Obscht het mer Epflsaft, Schläckli, Moscht un Obschler gmacht, üsm Gedreide Brot un Kueche, üs de Milich Butter un Kääs, üs de Soie Wirscht un Schpäk. Friäja isch z'Kirrzl au vil Düwagg anboid wore, üs dere Zitt sieht mr noch villi Düwaggschepf, wo mr als d'griäni Bletter zuem driggle uffg'häng het. Hizedags wurd vill Welschkorn un Gerschd anbaut, im ganze Dorf gitts numme noch ebbene zwanzig Familie, wu noch haubtberueflig büüre diän. Düwagg wurd keiner meh anboid, un Kiäh het z'Kirrzl oi niemäd's meh.

Induschdrie

Z'Kirrzl het's als vili Zigarefabrigge g'het. Am Anfang vum 20. Johrhundert hänn ebbene 250 Litt in denne Fabrigge g'schafft. Eini vun denne Fabrigge kann mer noch näwm Roodhüüs schtehn sähn. S'were awer keini meh Zigarre g'macht. Hit sind d'gröschdi Induschdriebedrib z'Kirrzl d'Wescherei vun de MEWA un d'Zimmerei vum Alexander Jägle.

Noochbarderfer

D'näägschdi Noochbarderfer vun Kirrzl sin:

• Schuddere (im Oschde, g'hert jetz zue Friäsenä)
• Hügschwier (im Südoschde, g'hert jetz zue Lohr. D'Kirrzler Hoiptschtrooß het friäjer diräkt uf Hügschwier g'fierht, isch awwer durich de Boi vunn de Audobahn un'em Lohrer Flugblaz underbroche wore.)
• Almeschwier (im Süde, g'hert jetz zue Schwanaü)
• Oodene (im Südweschde, g'hert jetz zue Schwanaü)
• Missene (im Weschde, sitt 1972 sin Missene un Kirrzl ei Gmein)
• Ichene (im Nordweschde, g'hert sitter 1973 zue Neiriäd)
• Schudderzäll (im Norde, g'hert sitter 1973 zue Neiriäd)

Dialäkt

Dr Dialäkt vun Kirrzl ghert zum Owerrhinalemannisch, wu e regionali Variante vum Niideralemannische isch. Kirrzl leid nerdlig vun de k/ch- Liniä, s'heißt also nit Chopf, Chilche, starch, mälche, usw., nai, mer sait Kopf, Kirch, stark, mälke. Kirrzl zehld zue dem begränzte Gebiit in dr Briisgaüer Rhiinebini un in dr südlige Ortenaü, wu diä typisch elsässische ü, aü un oi uff d'badisch Sitt drunge sin: Hüüs, Müüs, Fraü, Baüm, Soi (= Haus, Frau, Baum, Sau). Text zuem alemannische Dialäkt vu Kirrzl gits bi Heilig (1900).

Bekanndi Kirrzler

• Johann Georg Pfaff (1769-1840) isch z'Kirrzel Kritzwirt gsin un het's Dorf mehmols gege Soldade verdeidigt wu's plindere hän welle.
• Franz Joseph Gießler (1854-1923) het z'Friburig Jura schdudiert un isch in Mannem Richder wore, un war e Bolodiger vun de Zentrumsbardei.
• Ferdinand Kopf (1857-1943) isch z'Friburig Räächdsanwald wore un war e Bolodiger vun de Zentrumsbardei.
• Karl Hoppe (1889-1963) isch im Saarland e sozialdemogradischer Bolidiger wore un isch Midglied vun de franzesische Resischdans un schpäder vum saarländische Landdag gsin.
• Jörg Erb (1899-1975) isch z'Lohr evangelischer Religionslehrer wore, het schpäter z'Hinderzarde gläbt un villi bekanndi Religionsbiächer gschriiwe.
• Ulrike Derndinger, (* 1977), Dialäktdichteri, z Kirrzel ufgwachse

Weblink

• Üs de Ortsgschiicht vun Kirrzl
• Kirich St. Laurentius Kirrzl uf badischewanderungen.de

Schrifde

• Heilig, Otto (1900): Texte in alemannischer Mundart. Betr. Kürzell, Herbolzheim, Weisweil, Riegel, Bahlingen, Sasbach. Z. f. hochdeutsche Mundarten. I : 93—98.