Salvador Dalí

Dr Salvador Felipe Jacinto Dalí i Domènech, Marqués de Púbol (* 11. Mai 1904 z Figueres, Girona, Katalonie; † 23. Januar 1989 z Figueres), bekannt als Salvador Dalí (katalaanischi Ussprooch: [səɫβəˈðo ðəˈɫi]) isch e spanische Mooler, Grafiker, Schriftsteller, Bildhauer und Büünebildner gsi. Er isch äine vo de Hauptverdräter vom Surrealismus und zelt zu de bekanntiste Mooler im 20. Joorhundert. Um s Joor 1929 het dr Dalí si persöönlige Stil und si Schaner gfunde ghaa, d Wält vom Unbewusste, wie si in de Dräum erschiint. Uure, wo schmelze, Chrucke und brennendi Giraffe si im Dalí siini Erkennigsmerkmol worde. Mit sim moolerisch technische Könne het er sini Bilder im ene altmäisterlige Stil gmoolt, wo an dr spööter Fotorealismus erinneret.

Dr Salvador Dalí im Joor 1965 mit sim zaame Ozelot, won er as Huusdier ghalte het. Dr legendäri zwirbleti Schnauy het er vermuetlig em Diego Velásquez abgluegt. Foti vom Roger Higgins

Im Dalí siini hüfigste Theme si usser dr Wält vom Draum d Wält vom Rusch, vom Fieber und dr Religion; vilmol chunnt in sine Gmäld si Frau Gala vor. Im Dalí sini Sympathie für dr spanisch Diktator Francisco Franco, sis exzentrische Verhalte und si Spootwärk lööse bis in d Geegewart e Hufe Kontrovärse us, wenn si Person und sis Wärk bewärtet wärde.

Lääbe

Chindhäit

Dr Salvador Dalí isch in dr Carrer Monturiol 20 z Figueres (Katalonie) as Soon vom aagseene Notar Don Salvador Dalí y Cusí (1872–1952) und däm siner Frau Doña Felipa Domènech y Ferres (1874–1921) uf d Wält choo und het dr Naame vo sim Brueder Salvador überchoo, wo nüün Mönet vorhär gstorbe isch. I. (* 21. Oktober 1901; † 1. August 1903). Wäge däm het er denn aller Wält welle bewiise, ass äär s Originaal und äimoolig sig. As Chind söll er vor em Graab vo sim Brueder Angst gha haa.

S bürgerlige Umfäld und die strängi Erzieig vom Vater het im Salvador e starks Sicherhäitsbedürfnis gweckt und en usbrägte Sinn für Ornig. Das het sis spöötere Läbe brägt. Si Mueter, won er seer gärn ghaa het, het d Strängi vom Vater usgliche; si het sini früeje Äigehäite wie Wuetusbrüch, Iinesse, Daagdröime und Liege toleriert.

Dr Haafe vo Cadaqués

Im Dalí si Schwöster Ana María isch im Januar vom Joor 1908 uf d Wält choo, und er het drunder glitte, wil er d Liebi vo de Eltere jetz het müesse däile. Dr chlii Salvador het dr Estrig vom Huus übernoo, s „Wöschzimmer“, wo si Schwöster nid het iine dörfe; er isch dört oobe in siner Fantasii dr „Herrscher über d Wält“ gsi und het Bilder uf d Deckel vo Huetschachtle gmoolt. In dr Grundschuel het er nid ufbasst und het sich in Dröim verloore. In de Summerferie het d Familie im äigene Huus in dr Nööchi vo Cadaqués gwoont. Dr Säggsjöörigi häig stundelang eme Nochber, em Hobbymooler Juan Salleras, bim Moole zuegluegt. In däm Alter isch si ersts Bild entstande.

In siner Autobiografii La vida secreta de Salvador Dalí («S ghäime Lääbe vom Salvador Dalí») het er sini Zuekumftsdröim beschriibe:

„Im Alter vo säggs Joor han i welle Chöchin wärde. Mit sibni han i welle dr Napoleon si. Und mi Eergiz isch sithär immer mee gwaggse.“

So het er 1927 en „Operepoem“ mit em Ditel Être Dieu («Gott si») entworfe; das Brojekt isch 1974 realisiert worde.

Usbildig

Won er zääni gsi isch het in die impressionistischi Moolerei vom spanische Mooler und Nochber Ramon Pichot i Gironès inspiriert, und mit vierzääni isch d „art pompier“, d Schanermoolerei vom 19. Joorhundert, zum Vorbild bi sine Moolversüech worde. Won er mit dr Volksschuel fertig gsi isch, isch er uf s „Instituto de Figueres“ und het drzue vo 1916 aa Underricht im Kolleg vo de Mariste, eme brivaate Gymnasium, üüberchoo. Dr Josep „Pepito“ Pichot, e Brueder vom Ramon Pichot, het gmerkt ass er e Dalänt für s Moole het und het drfür gsorgt, ass dr Dalí Oobedkürs an dr stedtische Schuel für Zäichne cha beleege. Schon e Joor druf het er dört e „diploma de honor“ üüberchoo. Si Kunsterziejer isch dr Diräkter vom Institut gsi, dr Juan Núñez Fernández, und er het im Dalí si Begäisterig für d Kunst gförderet. Noch em Ändi vom Chrieg 1918 het sich dr Dalí ere Grubbe vo Anarchiste aagschlosse und het uf e marxistischi Revoluzioon gsetzt. Im Joor 1921 het er mit Fründ die sozialistischi Grubbe „Renovació Social“ gründet. Im Juni 1922 het dr Dalí s Bachillerato (Abitur) gmacht.

Statue vom García Lorca uf dr Plaza de Santa Ana, Madrid

Noch ere erfolgriiche Grubbenusstellig in dr Galerii Dalmau im Januar 1922 z Barcelona, wo acht Bilder vom Dalí drbii gsi si, het en si Vater an d „Academia San Fernando“ für Moolerei, Bildhauerei und Grafik z Madrid gschickt; dört er im Oktober 1922 afo studiere. Er het e Zimmer im Studäntewoonhäim „Residencia de Estudiantes“ ghaa; under de Studänte si dr Luis Buñuel und dr Federico García Lorca, en änge Fründ, gsi, won er mit em e Zitlang s Zimmer däilt het. Dr Lorca hät gärn mit em e sexuelli Bezieig ghaa, aber dr Dalí het nid welle. Dr Lorca het 1926 im José Ortega y Gasset siner Zitschrift Revista de Occidente si Ode an Salvador Dalí veröffentligt:

„O Salvador Dalí, olivenfarbenstimmig! / Nicht rühm ich deinen unvollkommnen jugendlichen Pinsel, nicht deine Farbe, die um die Farbe deiner Zeit herumkreist, doch lob’ ich deine Sehnsucht nach begrenzter Ewigkeit. […]“

Zum allne zäige ass er e Künstler sig, het sich dr Dalí exzentrisch aazooge mit eme groosse schwarze Filzhuet, ere Sammetjagge und eme Umhang, wo bis ufe e Boode glängt het, siini Hoor si schulterlang gsi, er het Kotlette gha, e Pfife im Muul und isch mit eme Stock, wo oobe vergoldet gsi isch, umegloffe.

Dr Dalí het sich zämme mit em Lorca und em Buñuel mit de Schrifte vom Psychoanalytiker Sigmund Freud abgee und het vo dr Psychoanalyse gsäit, si sig äini vo de wichdigste Entdeckige gsi, won er in sim Lääbe gmacht häig. 1923 isch er zum erste Mol für e Joor us dr Akademii usgschlosse worde und mä het en zu Unrächt aaklagt as Aafüerer vo Unruejene z Katalonie. Vom 21. Mai bis zum 11. Juni isch er in Haft gsi. Dr woori Grund, wiso er inhaftiert worden isch, isch gsi, ass mä gegen e Vater vom Dalí het welle vorgoo, wil dä noch em Staatsstreich vom Primo de Rivera gegen e Waalbetrueg protestiert het. 1924 isch dr Dalí an d Akademii zrugg. Im April 1926 isch er zum erste Mol uf Bariis und het dr Pablo Picasso kennegleert.

Am 20. Oktober 1926 isch er mit eme kööniglige Dekreet ändgültig vo dr Akademii verwiise worde, wil er sich nit richdig benoo häig. Er het sich gwäigeret am Exame mitzmache, wil er dänkt het, ass d Leerer nid fääig siige, iin z beurdäile.

Im Dalí si Moolstiil het noch dr früeje impressionistische Faase jetzt kubistischi, pointillistischi und futuristischi Iiflüss zäigt. 1927 und 1928 het er kunstkritischi Teggscht gschriibe, wo scho e surrealistischi Thematik gha häi, wie Der heilige Sebastian. Im Joor 1927 het d Uruffüerig vom Theaterstück Mariana Pineda vom García Lorca stattgfunde, wo dr Dalí ds Büünebild drfüür gmacht het. 1928 het er s Gääle Manifest gschriibe zämme mit em Lluís Montañya und em Sebastià Gasch.

Bariis, d Hüroot mit dr Gala

Dr Salvador Dalí und dr Man Ray, 16. Juni 1934 z Bariis, fotografiert vom Carl van Vechten

S erste surrealistische Bild vom Dalí isch Bluet isch süesser as Honig us em Joor 1927. D Wärk Ana María und E sitzends jungs Mäitli vo hinde si 1928 im Carnegie Institute vo Pittsburgh usgstellt worde. Die ersti Äinzelusstellig 1925 in dr „Galerie Dalmau“ z Barcelona isch vo lokaale Kunstkritiker positiv bewärtet worde. E zwäiti het vom 31. Dezämber 1926 bis zum 14. Januar 1927 stattgfunde. Im Joor 1928 isch dr Dalí e zwäits Mol uf Bariis. Dört het er mit em Luis Buñuel zämme an de Dräibüecher vo de surrealistische Film Un chien andalou (Ein andalusischer Hund) us em Joor 1929 und an L’Âge d’Or (Das goldene Zeitalter) e Joor spööter gschafft. D Uffüerig vo L’Âge d’Or het zum ene Skandal gfüert und dr Film isch verbote worde. D Fründschaft mit em Buñuel isch in Brüch gange. Dr Film isch vo dr Marie-Laure de Noailles, ere exzentrische Kunstsammlere und Mezeenin zämme mit iirem Maa, em Vicomte de Noailles, finanziert worde und isch in dr Villa Noailles urufgfüert worde. S Uffüerigsverbot isch erst im Joor 1981 ufghoobe worde.

D Gala am Fänster, Skulptur vom Dalí z Marbella, 1933

Dr Joan Miró het s aagregt und dr Dalí het sich 1929 dr Grubbe vo de Surrealiste z Bariis aagschlosse und het dr Hans Arp, dr André Breton, dr Max Ernst, dr Yves Tanguy, dr René Magritte, dr Man Ray, dr Tristan Tzara kennegleert und dr Paul Éluard und däm si Frau, die russischi Immigrantin Helena, wo män ere Gala gsäit het. Dr Dalí het sich in d Gala verliebt, und si isch si Lääbensgfäärtin worde, was zum Bruch mit em Dalí sim Vater gfüert het, wil dä nüt het welle wüsse von ere unehelige Verbindig. Dr Dalí het zwar gsäit, ass er vollkomme impotent und sexuell unerfaare sig, aber er isch sis Lääbe lang lustbedoont an d Gala gfesslet gsi. Im Dalí sini sexuelle Obsessione spiegle sich in sine Bilder wider wie zum Bischbil in D Aabassig vo de Begiirde us em gliiche Joor, wo d Lust in Form vo Löijechöpf zäigt. S Bäärli het noch dr Gala iirer Schäidig vom Éluard im Joor 1934 ghürootet, die chirchligi Hochzit het aber erst 1958 stattgfunde, säggs Joor noch em Éluard sim Dood.

D Gala isch im Dalí si Muuse worde und het em d Familie ersetzt, sini Ustellige organisiert und as sini Mänädschere d Verchaufsgsprööch für en gfüert. Si het d Richdig vo sim Lääbe gänderet, het dr Narziss Salvador us sine Visioone uuseghoolt und iin in d Realität zruggbrocht. Dr Dalí het e Zit lang sin Bilder mit „Gala Dalí“ underschriibe und het eso sini Verbundehäit mit ere demonstriert. Si het en zu immer nöije Bilder in verschidnige Themekräis inspiriert, isch für en Modäll gstande as Venus oder Madonna, und er het sä portretiert oder as Akt abbildet.

D Joor 1930 bis 1932 häi si zämme z Bariis gläbt. Won er mee Gäld für sini Bilder überchoo het, häi si iir Huus z Portlligat, wo us meerere ehemoolige Fischerhütte in ere chliine Bucht in dr Nööchi vo Cadaqués bestande het und wo si 1930 kauft hai, usbaut. Es isch dr Gala z verdanke, ass dr Dalí finanziell zum erfolgriichste Künstler vo siner Zit worde isch. Dr Picasso het ene Gäld gleent, wo si nie zruggzaalt häi, und dr Dalí und d Gala häi 1934 en ersti Räis in d USA chönne mache.

Dr Dalí und d Surrealistegrubbe

Dr Salvador Dalí 1934, Fotograf Carl van Vechten

Im Joor 1931 het dr Dalí äins vo sine berüemtiste Wärk, D Beständikäit vo dr Erinnerig gmoolt, wo män em au uf ÄnglischSoft Watches oder Melting Clocks säit. Es zäigt vier schmelzendi Sackuure, wo in dr katalanische Landschaft vor de schroffe Felse vom Cap de Creus arrangiert si. 1954 het dr Dalí das Motiv non emol brucht und het s Uurethema in Uflöösig vo dr Beständigkäit vo dr Erinnerig verarbäitet.

Dr Breton het im Dalí sini früeje surrealistische Bilder wie Dr grooss Masturbator vo 1929 gschetzt und het d Iiläitig zum Dalí siner erste Äinzelusstellig in dr Galerii Goemans z Bariis gschriibe. In siner Autobiographii La vie secrète de Salvador Dalí (dt. S ghäime Lääbe vom Salvador Dalí) het dr Dalí gschriibe, ass er e zwanghafte Masturbierer sig – was in sällere Zit e groosse Tabuubruch gsi isch – und er beschribt, wie äng sini Begäisterig für Kunst mit dr Sexualität verbunde isch.

In dr surrealistische Zitschrift Minotaure, wo dr Breton Redaktöör gsi isch, het dr Dalí 1933 dr berüemte Ardikel Vo dr schuurige und ässbaare Schöönhäit, vo dr Jugendstil-Archidektuur veröffentligt und het so s Inträsse an dr Kunst vo dr Joorhundertwändi ernöieret. Dr Ufsatz isch mit deere Erklärig z Änd gange: „D Schöönhäit wird ässbaar si oder gar nit si.“

1934 het s Spannige innerhalb vo dr kommunistisch usgrichdete surrealistische Grubbe im Dalí gegenüber gee; dr Strit het eskaliert wägen em Dalí sim Bild S Rätsel vom Wilhelm Tell, wo dr Lenin zäigt, wien er ooni Hoose chnöilet, e stark vergröössereti Arbäiterchappe aahet und e monströösi rächti Füüdlebacke het. Dr Wilhelm Tell, het dr Dalí gsäit, zäigi au si Vater as Kannibaal, und es macht e Bild vom gstöörte Verheltnis zwüschen iim und sim Vater: S chliine Chind uf sim Arm isch dr Salvador, in dr Nuss uf em Boode vor de Füess vom Tell isch e winzigs Chind, wo d Gala darstellt und wo bedroot isch, verstampft z wärde.

Dr André Breton het im Dali im ene Brief, wo uf dr 23. Januar 1934 datiert isch, fümf Sache vorgworfe: Antihumanismus, Verdäidigung vom Nöje und Irrazionaale im Phänomeen Hitler, si Pläduäjee für die akademischi Moolerei zu Ungunste vo dr Modärne, die spooti Verdäidigung vo dr väterlige Autorität und de familiääre Wärt und im Bezuug uf s Bild ultrabewussti Moolerei und Strääbe noch Erfolg.

Im Dali si Antwort isch acht Site lang gsi, und er het din alli Vorwürf gegen en zrugggwiise. Im Bezuug uf dr schweewiegendst, däm vom Faschismus het er uf sini Bilder verwiise: „I bi also weder daatsächlig no vo dr Näigig us e Hitler-Aahänger.“ Er isch schliesslig vo de Sitzige vo dr Surrealistegrubbe um e Breton, wo sich d Posizioon vom Füerer vo dr Grubbe nit het welle lo nee, usgschlosse worde. Die het am 5. Februar 1934 beschlosse, ass dr Dali immer wider konterrevoluzionääri Akzioone gmacht häig, wo dr Hitler-Faschismus verheerligt häige und het vorgschlaage, iin als e faschistischs Elimänt us em Surrealismus-Kräis uszschliesse und mit alle Middel z bekämpfe. Nüün Mitgliider häi dä Beschluss underschriibe: dr Victor Brauner, dr André Breton, dr Max Ernst, dr Herold, dr Hugnet, d Meret Oppenheim, dr Peret, dr Yves Tanguy und dr Caillos. Nume dr Pierre Yoyotte het Verständnis ghaa für d Standpünkt vom Dali.

Dr Dalí isch aber witer mit Erfolg an de Usstellige vo dr Grubbe drbii gsi, denn dr Breton het gwüsst, ass si uf iin as Publikumsmagneet nit chönne verzichde. Zu de Vorwürf, er sig en Aahänger vom Faschismus und vom Adolf Hitler, het dr Dalí in siner Autobiografii Stellig gnoo:

„Man forderte […] von mir, ich solle mich endlich entscheiden, Stalinist oder Hitlerist zu werden. Nein! […] Ich würde immer bis zum Tod derjenige bleiben, der ich war, Dalí und nur Dalí! Ich glaubte weder an die kommunistische Revolution noch an die nationalsozialistische Revolution.“

Am 11. Januar 1935 het er im Museum of Modern Art (MoMA) e Vordraag uf Franzöösisch ghalte über Surrealistischi Gmäld und paranoischi Bilder. Er het Essei verfasst wie Dr gspängstischi Surrealismus vom Ewigwiiblige in dr präraffaelitische Kunst und D Eroberig vom Irrationaale, won er din sini „paranoisch-kritischi Methode“ as irrazionaals Wüsse beschribt, wo uf eme „Delirium“ vo dr Interpretazioon basieri. Si het si Wältaaschauig daargstellt, wo für e Surrealist nöi und äinzigartig gsi isch und wo Usdrück wie Paranoia und Delirium ufgrife het, zum s Irrazionaale und Umbewusste vo dere Kunst z understriiche.

Während dr „Internazionaale Surrealiste Usstellig“ vom 11. Juni bis zum 4. Juli 1936 in de New Burlington Galleries z London, wo dr Roland Penrose organisiert het, het dr Dalí am 1. Juli sini „paranoisch-kritischi“ Methode in ere Reed erkläärt. Er het dr Begriff vom Underbewusste welle understriiche, dorum isch er wäärend em Vordraag vo zwäi Barsoihünd begläitet gsi, het e Diefseedaucheraazug aagha, won e Autichüeler drüüber aagmacht gsi isch, und in dr Hand het er e Billiardstock ghebt. Wien er si Reed ghalte het, het er in sim schweeren Aazug nüm chönne schnuufe und isch am Versticke gsi. Dr David Gascoyne, e junge surrealistische Dichder, won e Proteschee vom Dalí gsi isch, het dr Daucheraazug verschnitte und dr chüüchendi Dalí vo sim Helm befreit. S Publikum het klatscht, wil s gmäint het, das sig Däil vo dr Schou.

In deere Zit häi dr Dalí und d Gala 1936 z London bim Edward James, eme Multimillionäär, Kunstsammler und Mäzeen vom Dalí gwoont. D Holzdaafele Dr anthropomorphi Kabinettschrank isch entstande. Das chliiformatige Wärk zäigt e Frau, wo dr ganz Bildruum usfüllt; im Hindergrund e Stroosseszene, e hell erlüchteti Hüüserreije mit Mensche. Säggs Schublaade si us em Oberkörper vo dr Frau usezooge. Us dr middlere Schublaade fallt e Duech uuse.

„Die Schublade enthält das Geheimnis, das nur die Psychoanalyse zu enträtseln vermag, und Dalí bezieht sich mit dieser Vorstellung direkt auf Sigmund Freud, den er bewundernd rezipierte.““

Dr Schbanisch Bürgerchrieg

D Ruine vo Gernika, 1937

Wägen em Schbanische Bürgerchrieg häi d Dalís 1936 Portlligat verloo und si dur Öiropa gräist. E Zit lang häi si im faschistische Italie gläbt. Dr Iifluss vo de Rönässans-Gmäld in de Museä vo Floränz und Rom het im Dalí sini kümftige Wärk brägt. In de Bilder Wäichi Konstrukzioon mit kochte Boone (au Voraanig vom Bürgerchrieg), Brennendi Giraff und D Erfindig vo de Unghüür, wo in deere Zit entstande si, spieglet sich sini beobachtendi, aber umbolitischi Haltig. Er het im Chrieg e natuurgschichtligs Fenomeen gsee, wäärend em Picasso si Guernica iin as bolitischs Eräignis zäigt. Won er z London gsi isch, het dr Dalí d Noochricht überchoo, ass si Fründ Federico García Lorca im August 1936 vo frankistischi Falangiste in Schbanie ermordet worde sig, und er isch in e schweeri Depressioon gfalle.

Won er s zwäite Mol uf Amerika isch het die amerikanischi Press und d Öffentlichkeit dr Dalí as „Mister Surrealism“ empfange. E Foti von em, wo dr Man Ray gmacht het, isch im Dezämber 1936 uf dr Ditelsite vom Time Magazine gsi. Im Februar 1937 het dr Dalí z Hollywood d Marx Brothers droffe und e Bortret vom Harpo Marx gmoolt, mit ere Harfe mit Löffel und mit Säite us Stacheldroot. Er het e Dräibuech für e Film mit de Marx Brüeder gschriibe, aber nüt isch us däm choo.

D Surrealisteusstellig z Bariis 1938

Im Januar 1938 isch dr Dalí an dr Exposition Internationale du Surréalisme in dr Galerie des Beaux-Arts vom Georges Wildenstein, Paris, drbii gsi, wo si Kunstobjekt Taxi pluvieux (Rägetaxi) zäigt worde isch. Hinde im ene alte Auti, wi Eföi drüüber gwaggsen isch, isch e wiibligi Schaufänstermannekää im ene Ooberock gsässe mit ere Näimaschine uf em Sitz nääbedra. Dr Schofföör isch e Gliidermanoggel gsi, het e dunkli Brülle aaghaa, und si Chopf isch vo de Chnoche vom ene Häifischmuul umraamt gsi. Über s Innere isch die ganz Zit Wasser gflosse, so dass d Oobedtualette vo dr „Daame“ verdräckt gsi isch und die blondi Berügge in filzige Strääne aabeghange het, wäärend Wiibärgschnägge iiri schliimige Spuure hinderloo häi.

Dr Bsuech bim Sigmund Freud

Dr Sigmund Freud, um 1905

Dr Edward James und dr Stefan Zweig häi em Dalí e Begeegnig mit em Sigmund Freud vermiddlet. Am 19. Juli 1938 isch er dr Freud, wo denn z London im Exil gläbt het go bsueche. Er het em Freud mit em Gmäld Metamorphoose vom Narziss, won er e Gedicht mit em gliiche Ditel drzue gschriibe het, erkläärt, wie die surrealistischi Moolerei s Unbewusste zäigt und het s Bild vom Sigmund Freud gmoolt. Grad noch deere Begeegnig het dr Freud am 20. Juli 1938 em Stefan Zweig gschriibe:

„Wirklich, ich darf Ihnen für die Fügung danken, die die gestrigen Besucher zu mir gebracht hat. Denn bis dahin war ich geneigt, die Surrealisten, die mich scheinbar zum Schutzpatron gewählt haben, für absolute (sagen wir zu fünfundneunzig Prozent wie beim Alkohol) Narren zu halten. Der junge Spanier mit seinen treuherzig-fanatischen Augen und seiner unleugbar technischen Meisterschaft hat mir eine andere Einschätzung nahegelegt.“

Dr ändgültig Bruch mit dr Surrealistegrubbe

Mit em Zwäite surrealistische Manifest (1930) het dr André Breton d Grundideä vo deere Künstlergrubbe um dr gliich gsellschaftskritischi Aspäkt erwiiteret, wo scho e Kennzäiche vom Dadaismus gsi isch. 1939 isch s zum ändgültige Bruch zwüschen em Dalí und em Breton siner Surrealistegrubbe choo. Dr Dalí het denn alli theoretische Aasätz vom Surrealismus für sich uf daas reduziert gha, won er em „paranoischi Inspirazioon“ gsäit het. In sim Ardikel „Jüngsti Tendänze in dr surrealistische Moolerei“ het dr Breton gschriibe, ass dr Dalí im Februar 1939 gsäit häig, ass alli geegewärtige Unrueje in dr Wält vom Rassismus chieme, und die besti Löösig sig, wenn alli wisse Rasse die dunkle wurde in d Sklaverei zwinge. Är, dr Breton, dänki jetzt, ass im Dalí si Botschaft in de Kräis vo dä unabhängige Gäister nümmi chönn ärnst gno wärde. Um 1942 het dr Breton s bissige Anagramm „Avida Dollars” (dt. „Hungrig uf Dollar“) brägt. Dr Dalí het im Breton si Spott übernoo, ooni sich ufzreege, und het e baar Bilder mit däm Naame underschriibe. 1965 het er no äinisch druf zrugggriffe und D Apotheose vom Dollar gmoolt.

Im Exil in de Veräinigte Staate

1939 si d Dalís us de Veräinigte Staate zrugg und häi für e churzi Zit z Arcachon in Südfrankriich gwoont, won e Hufe Künstler und Intellektuelli wie dr Marcel Duchamp, d Coco Chanel und d Leonor Fini vor em Hitler sine Drubbe gflüchtet si. Wo Frankriich im Zwäite Wältchrieg 1940 vo dütsche Drubbe bsetzt worden isch, het dr Dalí mit siner Frau Öiropa verloo; si si wider in die Veräinigte Staate und si dört zämme mit andere Gest wie dr Henry Miller vo dr Caresse Crosby z Bowling Green, Virginia, ufgnoo worde. Dört het dr Dalí sini Autobiografii gschriibe. Bis 1948 isch dr Dalí mit dr Gala in de Veräinigte Staate bliibe und het in Nöi York und Pebble Beach in Kalifornie gläbt.

Dr Salvador Dalí, 29. Novämber 1939, Fotograf: Carl van Vechten

Das isch im Dalí si „klassischi Zit“ gsi, won er Motiiv vo de groosse klassische Mäister wie vom Raffael, Velásquez oder Ingres ufgriffe het. Dr Dalí het zu sim Stilwäggsel gsäit, ass wemm mä immer e Surrealist wurd bliibe sig das, wie wemm mä sis ganze Lääbe Auge und Naase wurd moole.“

Am 18. Novämber 1941 het s Museum of Modern Art in Nöi York e groossi Retrospektive vo de schbanische Surrealiste Dalí und Miró gmacht. Dr Dalí isch mit über 40 Gmäld und 17 Zäichnige verdräte gsi. Die Bilder si denn in ere Wanderusstellig in acht Stedt zäigt worde, drunder in Los Angeles, Chicago und San Francisco.

Won er d Bekanntschaft mit em Schriftsteller Maurice-Yves Sandoz gmacht het, het er dr Ufdraag überchoo, däm sini Büecher z illustriere. Er het au für e Walt Disney gschafft, bsunders 1945/46 nüün Mönet lang zämme mit em John Hench am Dräibuech und em Storyboard für e surrealistische Churzfilm Destino. S Brojekt isch denn gschiteret und isch erst 2003 fertig gmacht worde. 2004 isch s für en Oscar nominiert worde.

1942 isch im Dalís si Autobiografii mit em Ditel The secret Life of Salvador Dalí (S ghäime Lääbe vom Salvador Dalí) erschiine. Si isch über 400 Site lang gsi, und er het din d Zit vo siner Chindhäit bis zu siner Usräis uf Amerika 1940 beschriibe. S erste Wärk, won er in de USA gmoolt het isch Spinne am Oobe – Hoffnig gsi. Er het au Entwürf gmacht für Schmuckstück und Vaase, Büünebilder, und isch Mitarbäiter bi bekannte Zitschrifte wie Vogue und Harper’s Bazaar gsi und het ghulfe, Parfüm und Modeaksessuar für d Elsa Schiaparelli z entwickle. In churzer Zit het er e Roman gschriibe, Hidden Faces (Versteckti Gsichter), wo 1944 bi dr Dial Press, Nöi York, erschiine isch. Im gliiche Joor het dr Alfred Hitchcock dr Dalí as Mitarbäiter an sim Film Spellbound (dütsch Ich kämpfe um dich), verpflichdet und er het für en Draumsekwänze mit scharfe Kontuure entworfe. Spellbound isch äine vo de erste Hollywood-Film gsi, wo sich mit em Freud siner Psüchoanalüse beschäftigt het.

Dr Dalí isch schockiert gsi, wo die ersti Atombombe am 6. August 1945 über Hiroshima exblodiert isch; er het das schrecklige Eräignis in Wärk wie Melancholischi Atom- und Uranidüll, D Apotheose vom Homer und Die drei Sfynge vom Bikini verarbäitet. Sini „nukleari“ oder „atomari Moolerei“ het iire Höhepunkt in dr Leda Atomica gha, won er 1949 fertig gmacht het. 1948 isch si Schrift Fünfzig magische Geheimnisse entstande, won en Abhandlig über si Mooltechnik isch.

Zrugg uf Schbaanie

S Casa-Museu Salvador Dalí in dr Bucht vo Portlligat, früener s Woonhuus vo de Dalís

Dr Salvador und d Gala Dalí häi sit 1948 wider in iirem Huus z Portlligat an dr schbaanische Middelmeerküste gläbt. Schbaanie isch immer no vom Diktator General Franco beherrscht worde. Dr Dalí het Abstand vom Atheismus gnoo und het sich wider em katholische Glaube zuegwändet; am 23. Novämber 1949 het en dr Babst Pius XII. in ere Brivataudiänz empfange. D Madonna vo Portlligat isch denn entstande, won e ganzi Räije vo Gmäld mit religiöse Theme iigläitet het. Im gliiche Joor het er d Leda Atomica gmoolt. Für d Leda wie für d Madonna het er si Frau Gala gmoolt. Dr Dalí het zu däm Bild bemerkt, ass d Leda Atomica s Schlüsselbild vo iirem Lääbe sig, dass alles in dr Ruum ghänkt sig, ooni dass irgendöbbs irgendöbbis anders wurd berüere. Dr Dood sälber heebi sich vo dr Ärde ab in d Hööchi. Im ene geniaale Überschüüme vo Ideä häig er beschlosse, mit ere bildnerische Löösig für d Quantetheorii aazfoo, und er häig dr Quanterealismus erfunde, zum d Schweerchraft in d Gwalt überchoo. Er häig mit em Bild Leda Atomica aagfange, ere Verherrligung vo dr Gala, dr Göttin vo siner Metaphüsik, und es sig em glunge, e schwääbende Ruum z erschaffe.

Im Dalí si Schwöster Ana María Dalí het 1949 z Barcelona e Buech über iire Brueder veröffentligt: Dalí As Seen By His Sister (Dr Salvador Dalí, wien en si Schwöster gseet). Si het en din as undankbare Soon beschriibe, wo mit Blasphemie nit gspaart und e gschidnigi Frau ghürotet häig. Dr Dalí het sich empöört und mit ere öffentlige „Richdigstellig“ greagiert, nämlig ass er 1930 mit sinere Familie ooni Gäld vor d Düüre gsetzt worde sig und ass er si Driumpf uf dr ganze Wält nume dr Hilf vo Gott […] und dr heldehafte dääglige Ufopferig vo sinere umvergliichlige Frau Gala wurd verdanke.

Sit 1950 het dr Dalí mindestens äi Moonet im Joor im Luxushotel „Le Meurice“ in dr Rue de Rivoli z Bariis gwoont, immer in ere Suite im erste Stock. Er het d Gest und die Aagstellte irritiert, won er e Härde vo Schoof in si Suite bstellt het und sich im Park Fliege het lo fange. S Hotel isch dur e Dalí no berüemter worde. Dr Desäiner Philippe Starck het s 2008 im „Dalí-Stil“ nöi usgstattet.

Dr Dalí het s Müstische Manifest 1951 gschriibe, und er het din d Bildigsbrinzipie vo dr Form beschriibe. Sini Hauptstichwort si Kwantefüsik und Morphologii gsi. Die surrealistischi Gstaltigskunst het uf en Art Sälbstregulierig gsetzt, wo wenn es Wärk entstoot, in dr Dünamik von em iir äignigs Brinzip findet und entwicklet und die bewussti Stüürig usschaltet. Er isch in deere Zit, sinere „korpuskulaare Periode“, under em Iidruck vo dr Atomfüsik gsi und zäichnet d Bildelemänt in dreidimensionaale Bruchstück.

E schbanische Schütz mit ere Arkebuse, Malaga

Immer no im Joor 1951 het dr Dalí aagfange, im Dante si Göttligi Komödie mit Aquarell z illustriere. Die italiänischi Regierig het em dä Ufdraag gee, wil si drmit dr 700. Geburtsdaag vom italiänische Dichder het welle eere. Aber wo 1954 z Italie bekannt worden isch, ass e Schbanier dr Ufdraag überchoo het, isch dr Druck vo dr Öffentligkäit so grooss gsi, ass mä s Brojekt het lo gheije. Erst spööter si verschidnigi Edizioone in meerere Verlääg uusechoo, zum Bischbil 1961 bim Joseph Foret z Bariis.

Vo 1956 aa het dr Dalí Illustrazioone im Stäidruck gmacht für im Cervantes si Don Quijote in ere äigene Art vo Daschismus. Für e „Kampf gege d Windmüülene“ us em Züklushet dr Dalí zwäi Rhinozeroshörner mit Litho-Dusch gfüllt und het mit deene zäichnet. Bin ere andere Technik, won er entwicklet het, het er us ere Arkebuse (e Büggse us em 15./16. Joorhundert) von ere Pontonbrugg z Bariis über d Seine gschosse. Er het gschriibe, ass hundert Schoof umen ume gsi siige, won er e Bleichuugele in lithografische Dusch daucht häig und denn uf e Stäi gschosse häig; das häig e wunderbaare Sprützfläcke gmacht und er häig din sofort e Flüügel vom ene Ängel gsee, wo dr Gipfel vo dr Volländig gsi sig. Eso häig er dr ‚Bouletismus‘ erfunde.

Im Geegesatz zur Beständigkäit vo dr Erinnerig us em Joor 1931 het dr Dalí in s Gmäld D Uflöösig vo dr Beständigkäit vo dr Erinnerig, wo 1954 entstande isch, d Entwicklige in unserer Zit integriert. Es zäigt d Wält, wo dur s Atomzitalter veränderet worden isch. D Blöck representiere die atomaare Chraftkwelle. Das wo verfliesst isch e groosse Felse bim Cap de Creus, wo dr Dalí em „dr grooss Masturbator" gsäit het. D Felse über dr Bucht vo Cullero, wo wider vorchömme, und dr verlasseni Öölbaum verbinde d Szeene mit sine früejere Gmäld vom Cap de Creus. Mit däm grift er e wichdigi Daatsach us em Lääbe im zwanzigste Joorhundert uf: d Entdeckige vo dr Kärnforschig häi d Glassehäit vo Portlligat und vo dr ganze Wält ufgwüelt.

Mit em Robert Descharnes, eme Fotograf und Filmmacher, wo dr Dalí 1950 uf ere Überfaart in d USA kennegleert het, het er 1954 dr Film Die ungwöönligi Gschicht vo dr Spitzeklöpplere und em Rhinozeros gmacht. Dr Inhalt vo däm Film isch im Dalí si Theorii über die Logarithmischi Spiraale gsi, wo sich mathematisch sälber regeneriert. Im Jan Vermeer si Spitzeklöpplere het dr Dalí scho früe fasziniert und zum Gmäld Paranoisch-kritischs Gmäld vo dr Spitzeklöpplere vom Vermeer inspiriert. Im Film loot er s Gmäld in dr Form vo Rhinozeroshörner lo explodiere. Dr Descharnes isch spööter en änge Verdraute und Mitarbäiter vom Mooler worde und isch äine vo sine bekanntiste Biograafe.

Bim ene Häppening het dr Dalí am 12. Mai 1958 im Theâtre de l’Étoile z Bariis e 15 Meter langs Broot zäigt. Broot het er in meerere vo sine Wärk abbildet, zum Bischbil in de Gmäld Dr Brootchorb vo 1926 und 1945, Anthropomorfs Broot vo 1932, und e Broot verziert dr Chopf vo dr Retrospektiive Frauebüste us em Joor 1933.

D Verbindig mit dr Amanda Lear

In de 1960er-Joor häi d Gala und dr Salvador Dalí aagfange. iiri äigene Wääg z goo. Dr Dalí het e „Hoofstaat“ vo junge Lüt um sich versammlet, während d Gala e Hufe Affääre mit jüngere Manne ghaa het. 1965 het dr Dalí d Bekanntschaft vo dr Amanda Lear gmacht, wo au as Peki d’Oslo bekannt gsi isch. Vermuetlig isch si e Transsexuelli gsi, wo as Alain Tap uf d Wält choo isch. Si isch as Model und Popsängere in Nachtklub ufdräte. D Lear isch für e Dalí Modäll gstande, het im Ateliee ghulfe und het bin em Moolunderricht gnoo. Am Aafang isch d Gala iifersüchdig gsi, het denn aber im Dalí si nöiji Muuse akzeptiert, und die het en über lengeri Zit au bi gsellschaftlige Ufdritt begläitet. D Lear het 1984 iir Buech Le Dalí d’Amanda (uf Dütsch erschiine as 15 Jahre mit Salvador Dalí) veröffentligt, wo dr Dalí autorisiert het. Für d Gala het dr Dalí 1969 en alts Schloss z Púbol kauft, won e Nochberort vo Figueres isch. Er het s lo restauriere und het s mit siner nöije „Kitschkunst“ lo usstatte. Er het dört nume ins Huus dörfe, wenn s d Gala iim erlaubt het.

Im Dalí si Historiemoolerei und stereoskopischi Wärk

Dr Salvador Dalí, 1972

Die chliiformatige Gmäld us de früejere Joor si sit 1958 vo pompööse Wärk mit gschichtlige Theme abglööst worde wie D Schlacht vo Tetuán us em Joor 1962, won e Formaat vo 308 × 406 cm het. S Bild zäigt die schbanischi Eroberig vo Tétouan z Marokko im Joor 1860. Dr Dalí het äi Monumentaalgmäld im Joor gmoolt, s bekanntiste isch D Entdeckig vo Amerika dur e Christoph Columbus vo 1959. Mäisterwärk us dr letzte Perioode si Dr Dunfischfang (1966/67) und Dr halluzinogeen Torero, won er zwüsche 1968 und 1970 gmoolt het.

Dr Dalí het guet verdient und so häi är und d Gala chönne im Luxus lääbe. Vo 1960 aa häi si e Gschäftsfüerer für em Dalí si Merchandising-Undernääme aagstellt, dr John Peter Moore. Dä het zää Brozänt Brovisioon bi alle Ufdrääg überchoo, won er usghandlet het und isch eso Multimillionäär worde. Si Nochfolger, dr Enrique Sabater, het gsäit, er häig bim Dalí mee verdient as dr Bresidänt vo de Veräinigte Staate.“ Wil si so verschwänderisch gläbt häi, isch im Dalí si Bankkonto zimlig leer gsi, won er gstorbe isch, so wie si Vater es em vorusgsäit het.

Vo 1966 bis 1973 het dr Dalí Illustrazioone für e Luxususgoob vo Alice im Wunderland für e Verlag Random House entworfe. Im Joor 1969 het er si ersts Deckigmäld mit drei Meter Durchmässer gmoolt; e Joor druf isch s zwäite cho, won er dr Gala gschänkt het. Vo 1970 aa het er sich mit stereoskoopische Bilder abgee und het holografischi Arbäite gmacht. Si bekanntists stereoskopischs Gmäld us de Joor 1972/73 isch Dr Dalí vo hinde, d Gala vo hinde wo moolt und wo vo säggs virtuelle Hornhüt vereewigt wärde, sich vorübergehend in säggs ächde Spiegel spiegle.

S Teatre-Museu z Figueres

S Teatre-Museu Dalí z Figueres

Dr Innehoof, rächts s Räägetaxi

Im Breker si Büste vom Dalí, 1975

Dr Dalí het en äignige Tämpel welle, won er si Wärk ustelle chönnt. Er het s zerstöörte Stadttheater vo Figueres gnoo, wil er 1918, won er vierzääni gsi isch, dört si ersti Usstellig gha het. S Theater isch um 1850 vom Josep Roca i Bros baut und e Füür gege s Ändi vom schbanische Bürgerchriegs het s 1939 zerstöört. 1961 het dr Bürgermeister vo Figueres, dr Ramon Guardiola, im Dalí vorgschlaage, dört e Museum z baue. Im Juni 1970 het s schbanische Kabinett beschlosse, Gäld für en Umbau z gee. As Dach het dr Dalí e Glaaskupple welle wie si dr amerikanisch Archidekt Richard Buckminster Fuller konstruiert het. Dr schbanisch Archidekt Emilio Pérez Piñero het d Kupple eso baut, wie s dr Dalí sich vorgstellt het; und si isch mit iirer ussergwöönlige Form zum Woorzäiche vo Figueres worde. D Detäi vom Museum as Gsamtkunstwärk het dr Dalí sälber entworfe, vo de monumentaale Äier uf em Dach vom Geböid bis zu de Dualette. Dr Joaquin de Ros y de Ramis isch dr Archidekt gsi, er het aber nume gmacht was dr „Göttligi“, wie dr Dalí sich jetzt sälber gsäit het, het welle. Mä het am 13. Oktober 1970 afo baue; scho e Joor spööter het dr Dalí aagfange am Gmäld an dr Decki vom Teatre-Museu afo moole.

Am 28. September 1974 isch s Dalí-Museum eröffnet worde. Duusig Gest si iiglaade gsi und au im Dalí sini Fründ, dr Mooler Ernst Fuchs und dr Bildhauer und Archidekt Arno Breker si dört gsi. E Joor spööter häi die bäide zämme mit em mit Dalí d Künstlerfründschaft „Goldigs Dreiegg“ gründet. Dr Dalí het denn gsäit, mä chönn s aaluege wie mä well, Breker-Dalí-Fuchs sige immer oobe. Im Joor 1975 het dr Dalí em Breker zu sim 75. Geburtsdaag e Homaasch gwidmet, wäärend dr Breker e realistischi Bronzebüste vom Surrealist gmacht het. Es si drei Versioone entstande und dr Dalí het mit sim Loob nid gspaart und gsäit, dr Breker häig si Seel iigfange.

Im Dalí sini Wärk si im ganze Geböid verdäilt; es het Gmäld, stereoskoopischi Fotografie, e biegsams Metallkruzifix, s Räägetaxi us dr Exposition Internationale du Surréalisme mit em Fuchs siner Groossskulptur Esther uf em Dach, e Mae West-Saal as Environment, wo dr Dalí si Mae-West-Bild us de Joor 1934 bis 1935 dreidimensionaal nochgmacht het, und Wärk vo andere Künstler wie em Breker, Fuchs, Wolf Vostell und Marcel Duchamp. Äi Ruum isch im Fründ vom Dalí, em katalaanische Mooler Antoni Pichot gwidmet, wo dr Nöwöö vom Ramon Pichot isch. Dr Antoni Pichot isch noch em Dood vom Dalí dr Diräkter vom Museum worde. D Decki- und Wandgmäld si in klassischer Manier gmoolt und ergänze s Interiöör. Kunst, Kitsch und Karikatuur stöön im ganze Museum friidlig näbenenand.

Dr Dalí het in dr Franco-Zit immer wider Eerige überchoo, aber im Joor 1975 isch er in sim Häimetland verachdet und aagfindet worde. Dr Franco het nämlig churz vor sim Dood am 27. Septämber 1975 fümf Lüt, wo mä vermuetet het, ass si Terroriste siige, lo hiirichde, und dr Dalí het das im ene Interwiu mit dr „Agence France-Presse“ understützt und gsäit, ass es in e baar Möned käi Terrorismus me wurd gee, wil d Attentääter wie Ratte verdilgt wurde und ass mä dreimol mee Exekuzioone bruuchi, au wenn s im Augeblick gnueg siigi. Es het denn Aaschleeg uf si Huus gee und er het Droobrief überchoo. Dr Dalí het Angst überchoo und isch für churzi Zit in d USA gflüchdet.

1979 isch im Centre Georges Pompidou z Bariis e groossi Dalí-Retrospektive eröffnet worde, wo 169 Gmäld und 219 Zäichnige, Grafike und Objekt vom Künstler zäigt het. E bsundrigi Attrakzioon isch s Inväironment Heroischi Mäss gsi, wo dr underi Stock gfüllt het: E Citroën isch vo dr Decki ghange mit Botifarra, ere katalaanische Wurstspezialideet, und drunder isch e Löffel gsi, wo 32 Meter lang gsi isch und wo Wasser us em Chüeler dri gflosse isch.

Im Dalí si Gedänkdaafele in dr Krüptä

Chranket und Dood

Vo 1981 ee het dr Dalí an dr Parkinson-Chranket und starkem Tremor glitte. Wie zum Drost het dr schbanisch Köönig Juan Carlos I. im Juli 1982 iim dr Ditel „Marqués de Dalí de Púbol“ gee. 1982 het dr Dalí si gliebti Frau Gala und het denn eläi und zruggzooge z Púbol gläbt, won er im Mai 1983 si letzts Bild Dr Schwalbeschwanz gmoolt het. Er het ufghöört ässe; und wäge dr Dehüdratazioon het er nüm chönne schlucke und mä het en bis zu sim Lääbensändi dur e Naasesonde ernäärt. Er het kuum me chönne reede nume no flüstere.

1984 isch e Brand usbroche wägem e Churzschluss im Chlingelsüsteem in sim Schloofzimmer, und dr Dalí het sich schweer verbrennt. Er isch e Zitlang in ere Klinik z Barcelona gsi und het denn im ene Geböid näbe sim Teatre-Museu afo lääbe. Im Joor druf het er das zum „Torre Galatea“ lo umbaue. Dr Naame für e Durm isch d Galatea gsi, d Statue, wo vo dr Afrodite zum Lääbe erweckt worden isch, wil dr Pygmalion si drum bittet het, wil d Gala für e Dalí zur Gala-tea worden isch, wo in si Lääbe choo isch. Vo denn aa isch si Gsundhäit eso schlächt gsi, ass er sich künstlerisch nüm het chönne bedäätige.

Dr Salvador Dalí isch im Joor 1989 im Alter vo 84 am ene Härzversaage gstorbe. Uf si äignig Wunsch isch er in dr Krüptä under dr Glaskupple vo sim Theater-Museum, em „Teatre-Museu Dalí“, z Figueres begraabe worde und nit näbe dr Gala in dr Gruft vom Schloss Púbol. Si Körper isch iibalsamiert worde, dass er mindestens 300 Joor wurd heebe; er het e Tunika aa, won e Chroone vom ene Marquès schmückt und e Bort in dr Form von ere Doppelhelix. Er het sini brachtvolle Hüüser und sini Gmäld em schbanische Staat vererbt. Hüte isch s Museum e Turisteattrakzioon und fasziniert Bsuecher us dr ganze Wält.

Wärk

Früeji Perioode (1917–1927/28)

Die ersti Usstellig vom Dalí sine Bilder het 1917 im Huus vo sine Eltere stattgfunde. Dr jung Dalí isch vom Ramon Pichot, e Maler und dr Brueder vom Josep Pichot, beiiflusst worde und het e impressionistische Moolstiil entwicklet, e Bischbil isch si Gmäld Aasicht vo Cadaqués mit em Schatte vom Bärg Pani (1917). Wääred siner Usbildungszit an dr Akademii San Fernando het er under em Iifluss vo de Wärk vom Juan Gris und de italiänische Futuriste sini erste kubistische, pointillistische und divisionistische Bilder gmoolt. Bi fast alle vo dene Bilder het er nume d Farbe Schwarz, Wiss, Siena und Oliivegrüen brucht, im Geegesatz zu de farbige Gmäld us de Joor vorhär. 1923 het er si Kubistischs Sälbstbildnis gmacht, wo im Teatre-Museu z Figueres zäigt wird.

Bi sine Wärk zwüsche de Joor 1925 bis 1928 het dr Dalí sich uf d Leere vo dr „Metaphüsische Schuel“ („Scuola Metafisica“) vo dr Moolerei gstützt, wo vom Giorgio de Chirico und vom Carlo Carrà gfüert worden isch. Im Pablo Picasso sini wuchdige Körperskulptuure us de Aafäng vo de 1920er-Joor häi en in de Gmälde Venus und e Matroos (1925), Gstalt zwüsche de Felse und Schloofendi Fraue am Strand (1926) beiflusst. Usserdäm si realistischi Bilder entstande wie Bild vo mim Vater und Mäitli am Fänster, wo d Ana María Dalí zäigt; bäidi si us em Joor 1925.

Die surrealistischi Perioode (1929–1940)

Vilmol underschäidet mä zwäi Ströömige vom Surrealismus

1. dr „veristischi“ oder „paranoisch-kritischi“ Surrealismus, wo Sache, wo nit zämmeghööre, veräinigt und Perspektiive verdräit wärde, wie mä s bim Salvador Dalí cha gsee, und
2. dr „abstrakti“ oder „absoluti“ Surrealismus: s gliiche Brinzip wie bim veristische, nume feelt jeede Realismus, wie zum Bischbil in de Bilder vom Joan Miró.

Dr Dalí will s Rätselhafte, s Unfassbaare sichtbar mache; dr Surrealismus isch für iin e Revoluzioon vom Lääbe und vo dr Moraal.. Er het in sine surrealistische Bildern alli Technike iigsetzt, won er mäisterhaft beherrscht het, und het „Trompe-l’œil-Fotografie“ gmoolt. Er isch in däm dr Kunst vo de Hüperrealiste 25 Joor vorus gsi. Bischbil si Ungstillti Begiirde (1928), Dr grooss Masturbator (1929) und D Beständigkäit vo dr Erinnerig (1931), si bekanntists Wärk, wo dr Dalí din sümbolistischi Motiv brucht het. Wäichi Uure, wo verfliesse, illustriere d Unsicherhäit über d Zit, wo im Alldaag aagnoo wird, as si für alli gliich sig, wo aber noch em Einstein siner Relatividäätstheorii nit gliich isch. Dr Dalí het verzellt, ass d Idee, die Uure z moole, iim choo sig, won er e wäiche Kamamber gsee het.

Dr Dalí het gärn skatologischi Elimänt iigsetzt und das het dr Breton entsetzt. Dr Dalí brichdet in sim Daagebuech vom ene Schenii, ass er immer wider die gliiche Verbot adroffe häig wie bi sinere Familie. Bluet sig erlaubt gsi. E chli Schissdräck häig er döfe drufsetze. Aber Schissdräck eläi, das häig s nit gee. Er häig döfe Genitalie moole, aber käini anaale Fantasie uslääbe. E Bischbil zäigt s Gmäld S finstere Schbiil us em Joor 1929, wo Underhoose mit Schissdräck verschmiirt eso realistisch und mit eso vil Vergnüege zäigt, ass sini Fründ sich gfrogt häi, öb er e Koprofaag sig oder nit. Noch däm was dr Dalí in sinere Autobiografii gschriibe het, häig er Abschöi gha vor dere Abirrig und het s Skatologische as Schockelimänt wie Bluet und sini Höischreckefobii bezäichnet.

In de Joor vo 1929 bis 1939 het dr Dalí öbbe 700 Öölgmäld gmoolt, die mäiste im ene chliine Format. Das entspricht öbbe dr Helfti vo sim Gsamtwärk. Drbii si sini bekanntiste Bilder mit de Motiiv 'bröötleti Spiegeläier', 'wäichi Uure', 'brennendi Giraff', 'Venus mit Schublaade' und 'Elifante mit lange Bäi'. Charakteristisch für en isch si flach Farbufdraag, won er vo de „Altmäister“ übernoo het, d Methode vo dr Widerhoolig, Streckig und Deenig, vom Umcheere, Ushööle und Dräije.

D Wärk us em Dalí sinere klassische surrealistische Faase si bi Kunsthistoriker, -kritiker und -liebhaber gschetzt. In de Anthologie vo dr Kunst vom 20. Joorhundert erschiine hauptsächlig sini Arbäite us deere Zit. Wemm mä die Bilder aaluegt, erläbt mä d Erfaarig vom unändlige Ruum und dr Zit, wo aaghalte het, wie wemm mä s Paradox vom unändlige Augeblick wurd gsee.

Die klassischi Perioode (1941–1983)

Im Usstelligskatalog vo dr Äinzelusstellig in dr Galerii Julien Levy, Nöi York, vom 22. April bis zum 23. Mai 1941, het dr Künstler erkläärt, er wurd zu sim letzte Skandaal iilaade, em Aafang vo siner klassische Moolerei. Dä Nöiaafang gseet mä de nöie Wärk nit sofort aa. Noch em Dali het die bolitischi Situazioon vom Chaos wo ufbricht, Halt und Orientierig verlangt und ass mä sich wider uf d Wärt vo dr middelalterlige Epoche wurd bsinne. In däm Middelalter, wo jetz chiem, häig er dr Erst welle si, wo d Gsetz vom Lääbe und Dood vo dr Esthetik vollständig wurd verstoo und in dr Laag wurd si, s Wort ‚Rönessans‘ uszspräche. In dr Esthetik vo dr italiänische Rönessans het er zum Bischbil religiöösi Wärke gmoolt wie D Madonna vo Portlligat oder Leda Atomica und bin ene d Proporzioone vom Goldige Schnitt verarbäitet.

In de 1960er-Joor het er sich dr Historiemoolerei vom 19. Joorhundert in dr Art vom Katalaan Marià Fortuny und vom Franzoos Ernest Meissonier zuekeert. Si riisigs Gmäld D Schlacht vo Tetuan vo 1962 noch em Wärk mit em gliiche Naame vom Fortuny häi sini Gegner as Kitsch bezäichnet, är sälber het em im Dalí si Pop Art gsäit. In sine historische Gmäld, wo bis zu drei mol vier Meter grooss gsi si, (im Ganze het er 18 Bilder in dere Grössi gmoolt) und in dr Gstaltig vo de Deckene und Wänd in sine Hüüser isch er uf dr Gränze zwüsche Kitsch und Kunst gstande, und es het immer wider Diskussioone dodrüüber gee.

Im Gmäld Galacidalacidesoxiribunucleicacid us em Joor 1963 het sich dr Dali uf s religiööse Thema vo dr „Ufersteeig“ konzentriert und es mit sim Inträssi an dr modärne Wüsseschaft und sim Bewusstsii für zitgenössischi Ereigniss verbunde. Dr Ditel vom Wärk bezieht sich uf d Entdeckig vom DNA-Moleküül dur e Francis Crick und James Watson im Joor 1953 und isch dene bäide Wüsseschaftler gwidmet. S DNA-Moleküül mit siner spiralförmige Gstalt isch d Grundform vom Lääbe. Dr Dali het in de früeje 1950er-Joor vilmol vo dr Verbindig zwüsche Spiralforme und em Lääbe greedet, no bevor s DNA-Moleküül entdeckt worde isch.

Mit em groossformatige Gmäld Dr Dunfischfang (1966/67) het dr Dalí sini verschiidene Stilrichdige wie Surrealismus, dr „überfiinereti Pompierismus“, Pointillismus, Action-Painting, Daschismus, die geometrischi Abstrakzioon, Pop Art, Op-Art und psüchedelischi Kunst veräinigt. Noch em Dalí siner Mäinig zäig s d Wiiderbelääbig vo dr geegeständlige Moolerei, wo in dr avantgardistische Kunst vernoochlässigt worde sig.

Stereoskopischi und holografischi Wärk

In de 1970er-Joor häi stereoskopischi Bilder vom Gerard Dou, eme Zitgnoss vom Vermeer van Delft, s Inträssi vom Dalí gweckt. Er het gmäint, er chönn in däm sine Gmäld e dobblets Bild gsee. Er het denn mit Hilf von ere Fresnel-Linse verschidnigi stereoskopischi Wärk gmoolt. E bekannts Bischbil isch Dr Dalí vo hinde, won er d Gala vo hinde moolt, und die wird vo Hornhüt verewigt, wo sich in säggs virtuelle Spiegel, vorübergehend in säggs ächte Spiegel spieglet vo 1972/73, uf zwäi Daafle.

Holos! Holos! Velásquez! Gabor!, e Hologramm vo 1972/73, isch im Dalí si ersti dreidimensionaali Kollasch. Er het für sä mit em Nöi Yorker Holograf Selwyn Lissac zämmegschafft. Si macht e Verbindig vom Velásquez sim Gmäld Las Meninas zum ene Reklamebild mit Chartespiiler für e Biermarke. Für e Künstler isch die Technik mit dr Hoffnig verbunde, ass er dr dreifach Aspäkt vo dr totale Vision chönnt verwirklige. Noch äinere Interbretazioon isch dr Kubismus dr erst Versuech in dere Richdig.

Blastik

Dr kosmischi Elifant, 1974. Skulptuur z Marbella

Dr Dalí het sich scho as Chind für d Bildhauerei, won er e Modäll gmacht het vo dr Venus vo Milo noch eme Bild uf eme Etüi. Si dreidimensionaals Wärk het er as surrealistische Künstler in de 1930er-Joor aagfange und het sis gänze Lääbe lang dra gschafft. Au in dene Wärk het er s Umbewusste, Dröim und Gfüül dargstellt und het wie dr Marcel Duchamp mit sine Ready-mades ungwöönligi Materialie brucht. Er het zum Bischbil Objekt mit ere sümbolische Funkzioon gmacht wie die Retrospektivi Frauebüste us em Joor 1933, wo us em aagmoolte Borzellanmodäll von ere Huetmachere, eme Baguette und andere Altmaterialie bestand het, spööter het er aber tradizionelleri Technike brucht. So het er us wäichem Waggs die irrazionaali Form us siner Inspirazioon gmacht und het die denn mit em Waggsuschmelzverfaare in Bronse gosse. D Blastike si e wääsentlige Däil vom Dalí sim surrealistische Wärk und zäige si Inträssi an dr Dreidimensionalidäät.

Grafik

Im Beriich vo dr Druckgrafik ghööre em Dalí sini Lithografie, Serigrafie, Radierige und Holzschnitt zu de mäistverchaufte Objekt im internazionaale Kunstmärt. Für alli Grafike het er ufwändigi Vorarbäite gmacht. Er het grafischi Zükle für Buechillustrazioone gmacht wie zum Bischbil für em Dante Alighieri sinere Göttlige Komödie 1963, im Lewis Carroll si Alice im Wunderland 1969, im Giovanni Boccaccio si Dekameron 1972, im Pedro Calderón de la Barca si S Lääbe e Draum 1975, im Ernest Hemingway si Dr alt Maa und s Meer 1974, im John Milton si Paradise Lost 1974 und im Francisco de Goya si Les Caprices 1977.

Bischbil für kunsttheoretischi und autobiografischi Schrifte

Dr Dalí het die kunsttheoretischi Schrift S gääle Manifest 1928 verfasst zämme mit de Kunstkritiker Lluis Montañya und Sebastià Gasch. Die Proklamazioon isch die wichdigsti Akzioon vo dr katalaanische und schbanische Avantgarde-Beweegig gege die klassizistischi und akademischi Kultuur worde und het für e nöiji Modärnidäät gworbe.

Dr Dalí isch besundrigs fasziniert gsi vo de süstematische, konstruktive Aspäkt vo dr Paranoia. Er het ere die „paranoisch-kritischi Methode“ gsäit, wil si alli Beriich vo dr Wirklikäit iirem waanhafte Dütigssüsteem cha underwärfe. E Verfaare, wo dodra usgrichdet weer, müessti dorum „zum Ruin vo dr Wirklikäit chönne bidrääge“, het er 1930 in sinere erste surrealistische Programmschrift Dr Eselskadaaver gschriibe. Dr Wält vo dr Modärne, wo razionaal gordnet, mit technische Grääten usgstattet und em Realidäätsbrinzip underworfe isch, het dr Dalí en anderi entgeegegsetzt, wo wie Pflanze gwuecheret het, s Lustbrinzip gültig isch und sogar Uure wäichi Gebild si. Dorum het er dr Jugendstil understützt und die „paranoischi“ Archidektuur vom Antoni Gaudí.

Dr Dalí het sich in sinere klassische Perioode as Ex-Surrealist bezäichnet, isch aber doch mee denn jee Surrealist bliibe. Er het mit sinere Schrift Fuffzig magischi Ghäimniss us em Joor 1948 en Abhandlig zur Mooltechnik veröffentligt. Er füert din us, ass mä hüte zwar wüssi, wie mä en Atombombe baui, aber niemer kenni me d Zämmesetzig vom ghäimnisvolle Saft, vom Moolmiddel, wo d Brüeder van Eyck oder dr Vermeer van Delft iiri Bimsel dri iidaucht häige. In sine äigene Rezäpt het er sich mit em Materiaal befasst: fümf verschidnigi Bimsel, wo fümf Beweegigsarte entspräche. Dr Mooler sötti nit nume „gsee“, sondern „metaphüsisch gsee“.

Noch sim „Süsteem“ vo de glänkte Dröim isch si Rootschlaag: „Wenn Si moole, dänke Si immer an öbbis anders.“ Er het sini Rootschleeg mit technische Drick begläitet, won er us Schrifte vo sine Vorgänger gnoo het, wie zum Bischbil vom Cennino Cennini, wo s Il Libro dell’ Arte von em sit em 14. Joorhundert as das Handbuech vo dr Moolkunst gältet het und vom Luca Pacioli und de italiänische Rönessans-Mäister.

Im Joor 1942 isch im Dalí si ersti Autobiografii, S ghäime Lääbe vom Salvador Dalí, bi Dial Press, Nöi York erschiine. Er het din sini Erlääbniss, Erinnrige und Gfüül bis in d Zit vo de spoote 1930er Joor beschriibe. D Fortsetzig, Daagebuech vom ene Schenii (Diario de un Genio), isch 1964 uusechoo. Das Sälbstbordret erkläärt em Lääser d Absichde vom Künstler und hilft sini Wärk z verstoo. 1970 isch bi Harry. N. Abrams Inc., Nöi York, Dalí by Dalí mit Illustrazioone erschiine, wo dr Künstler zu verschidnige Grubbe zämmegfasst het: dr „planetaarischi“, dr „molekulaari“, dr „monarchischi“, dr „halluzinogeeni“ und dr „futuristischi“ Dalí. Er het no Text zu de äinzelne Süsche gschriibe.

Film, Theater und Ballett

Im Dalí sini bekanntiste Film, Un chien andalou und L’Âge d’Or het er mit em Luis Bunuel zämmegmacht. En Uswaal vo witere Film und Arbäite für s Theater und s Ballett si under „Usgweelti Wärk“ ufgfüert.

Dr Dalí und d Fotografii

Im Halsman si Foti Dalí Atomicus, 1948

Dr Dalí het mit bekannte Fotograafe wie mit em Man Ray, em Brassaï, em Cecil Beaton und em Philippe Halsman zämmegschafft. E baar vo de Arbäite us em Joor 1933 mit em Man Ray, wo dr Fotograaf vo dr Surrealistegrubbe gsi isch, si wie au Wärk vom Brassaï im Magazin Minotaure veröffentligt worde. Im Joor 1941 het dr Dalí dr Philippe Halsman droffe und het mit em bis zu däm sim Dood 1979 zämmegschafft. Die ersti Foti us em Joor 1942 zäigt dr Dalí as Embryo im ene Äi. Dr Halsmann het d Faszinazioon vom Dalí für Fotoarbäite mit däm sim Surrealismus erkläärt, wo uf d Spitze driibe gsi sig. Er het gsäit, dr Dalí welli, ass au die chliinsti vo sine Handlige wurd überrasche und schockiere. Im Halsman si Foti vo 1948, Dalí Atomicus, zäigt e fliegende Stuel, drei fliegendi Chatze, e Wasserschwall und dr fliegend Salvador Dalí. Dr Ditel vo dr Foti bezieht sich uf em Dalí sis Gmäld Leda Atomica, wo mä rächts im Hindergrund cha gsee. Dr Halsman und dr Dali häi 1954 zämme s Buech Dalí’s Mustache uusegee, wo 36 underschidligi Fotene vo sim Schnauz zäigt.

Moode und Gebruuchskunst

Am Ändi vo de 1930er-Joor het dr Dalí für d Modeschöpferin Elsa Schiaparelli Stoffdessää, Chläider und Hüet entworfe. Anderi Gebruuchskunst isch under anderem in de 1950er-Joor d Gstaltig vom Cover für e Jackie Gleason si Blatteditel Lonesome Echo gsi. In de 1960er-Jooren het er si äiges Mörtschändäis-Undernääme ufgoo und het noch em John Peter Moore und em Enrique Sabater im Joor 1982 dr Robert Descharnes as Gschäftsfüerer vom Undernääme iigstellt, wo dr Naame Demart ghaa het. Zu de Ardikel, wo under sim Naame härgstellt worde si, häi under anderem Grawatte ghöört, d Brandyfläsche Conde de Osborne Dalí für s Tradizioonshuus Osborne, Kaländer, Dapisserie und Schmuckstück. Au hützudags git s Firmene, wo Waare wie Boster, Kaländer, Lüüchter à la Dalí, Dasse und Däller mit surrealistische Akzänt aabiete.

Sit 1983 git s s Parfum Dalí in surrealistische Flakon mit dr Form von ere Naase, eme Muul und sit 1987 as Heerebarfüm in dr Form vom ene Hoode. Die Kommerzardikel häi s Kunstschenii Dalí no bekannter gmacht, wil sich die bräiti Masse jetzt e „Dali“ het chönne läiste.

Bischbil für Sümbool im Dalí sim Wärk

Dr Dalí e Hufe verschidnigi Sümbool in sim Wärk brucht. Die berüemte schmelzende Uure stöön für d Allgeegewart vo dr Zit und deren iiri Herrschaft über d Menschhäit. Si representiere e metaphüsischs Bild vo dr Zit, wo sich sälber und alles andere verschluckt.

Zu de wichdigste Bildinhalt häi Krücke ghöört, wo in vile vo sine Wärk vorchömme, zum Bischbil im Gmäld Rätsel vom Wilhelm Tell. Si si in erster Linie Sümbool für d Realidäät und bilde die gäistigi und füsischi Understützig für d Bewältigung vo de Unzuelengligkäite im Läbe ab.

Schublaade verkörpere noch dr Freudianische Dütig die verdeckdi Sexualidäät vo de Fraue. Dr Dalí het e Hufe Schublaaden gmoolt, wie si e chli offe si. Das isch e Hiiwiis druf, ass iiri Ghäimniss bekannt si und mä für nüt me muess Angst haa. Bischbil si d Gmäld Brennendi Giraff und Dr anthropomorfi Kabinettschrank.

Museum z Figueres mit Äier uf em Dach

Im Dalí sini Elifante häi im Allgemäine langi, fast unsichtbari Bäi; si drääge Sache uf em Rugge, wo au sümboldrächdig si. Die Elifante stöön für d Zuekumft und si au e Sümbool für Sterki. Iiri Last bestoot vilmol us Obeliske, Sümbool vo Macht und Herrschaft, wo fallischi Bezüüg häi. Bischbil het s in de Gmäld Draum, verursacht dur dr Flug von ere Biine um e Granaatöpfel ume, äi Sekunde vor em Ufwache und D Versuechig vom Häilige Antonius.

S Äi isch en anders beliebts Motiiv vom Dalí wäge dr Dualidäät vo sinere herte Schaale und em wäiche Innere. Es wird mit Bilder vo vor dr Geburt und em intra-uterine Universum verbunde, und isch eso e Sümbool für d Hoffnig und au für d Liebi. D Dach vo sim Museum z Figueres isch mit riisige Äier gschmückt.

Usschwärmendi Aamäise wie in S Rätsel vo dr Begirde – Mi Mueter, mi Mueter si Hiuwiis auf e Dood und dr Verfall und erinnere an die menschligi Stärbligkäit. Drüber uuse sölle si überwältigendi sexuelli Wünsch usdrucke.

Höischrecke si e Sümbool für Zerstöörig, Abfall und Angst. Dr Dali stellt sä grooss und iischüchternd dar; iir Frässe isch vilmol s Hauptthema vom Wärk. E groossi Höischrecke cha mä zum Bischbil uf sim bekannte Gmäld Dr grooss Masturbator gsee.

Naarig spiilt im Dalí sim Wärk e bsunderi Rolle. Broot findet mä hüfig as seer langs Baguette, aber nid as hilfriichs Broot, sondern as „antihumanitäärs“, wien er s in sim Buech S ghäime Lääbe beschribt. Es isch nid as Naarig für groossi Familie dänkt gsi, sondern het sölle zäige, wie dr Luxus vo dr Fantasii sich am Nützligkäitsdänke vo dr Wält vo dr braktische Vernumft duet rääche. E groosses Broot isch uf em Bild Die retrospektivi Frauebüste. Anderi Bischbil si s Gmäld Anthropomorfs Broot und s Broot uf em Dach vom Teatre-Museu Dalí z Figueres.

Rezepzioon

Dänkmol vom Dalí gmacht vom Joaquim Ros Sabaté z Cadaqués

Züügniss vo Zitgenosse

Dr Luis Buñuel het sich nit ooni Bewunderig an sini früeneri Fründschaft mit em Dalí erinneret:

Dr Picasso isch e Mooler gsi und nume e Mooler. Dr Dalí isch wit über das uusegange. Er het Charakterzüüg gha, wo abschöilig gsi si, si Manii für Sälbstreklame, dr Exhibizionismus, […] drotzdäm isch er en authentischs Schenii, e Schriftsteller, e Blauderer, e Dänker wie s en nid zwäimol git. E langi Zit sim mer ängi Fründ gsi, und unseri gmäinsaami Arbet am Dräibuech zum ‚Andalusische Hund‘ het bi mir die wunderbaari Erinnerig von ere vollkommene Überiistimmig vo de Näigige hinderloo. (1983)

Dr André Breton het 1929 zum Aalass vo dr Usstellig vom Dalí sine Wärk in dr Galerie Goemans enthusiastisch gschriibe:

Wo dr Dalí erschiine isch, isch das villicht s erste Mol gsi, ass d Fänster vom Gäist wit ufgstoosse worde si. Im Dalí si Kunst isch woorschiinlig bis jetzt die halluzinatorischsti und isch e wirkligi Bedrooig. Absolut nöiji und offesichtlig böswilligi Wääse chömme ins Schbiil. Mit ere finstere unheilvolle Fröid gseen mr, wie si unbehinderet duuregloo wärde.

Dr Bruch in dr Middi vo de 1930er-Joor het d Sicht vom Breton drastisch gänderet; dr Dalí het sich d Findschaft vo de Surrealiste zuezooge. Wo dr Dalí 1951 si Essei S müstische Manifest veröffentligt het und wäge dr entsprächende Thematik vo sine Wärk, het dr Breton in dr Nöiuflaag vo siner Anthologii vom schwarze Humor im Joor 1953 gschriibe:

Es verstoot sich vo sälber, ass die Bemerkige sich nume uf dr früeji Dalí bezien, wo gege 1935 verschwunde isch, und sällere Persönligkäit Blatz gmacht het, wo under em Naame Avida Dollars bekannt worden isch, sällem Mooler vo Bordret, wo vor churzem in dr Schooss vo dr katholische Chille und zum ‹künstlerische Ideaal vo dr Rönessans› zrugg isch, und wo sich hüte uf Glückwunschschriibe und Ermuetigunge vom Babst berüeft.

Dr Iifluss vo dr Gala Dalí uf e Salvador Dalí

Zum Aalaass vom Dalí sim 100. Geburtsdaag 2004 het d Ruth Kastner d Claire Goll zitiert, wo dr stark Iifluss d Gala Éluard Dalí uf iire Maa understricht, wo us eme schüchterne junge Maa mit rebellische Züüg e zünische Gloon gmacht häig:

[…] Dr Salvador, wo denn fümfezwanzgi gsi isch, sig genau dr Maa gsi, wo d Gala gsuecht het; d Gala haig sini Persönligkäit süstematisch ufbaut, häig en zwunge, sich z bestäätige und sich sälber z überdräffe. ‚Si het em d Wält äifacher gmacht, wo si alli Entschäidigsmögligkäite uf äi Formle reduziert het: stampfe oder druf gstampft wärde.‘

Im Dalí si Bezieig zum Diktator Franco

Noch ere Sändig vom NDR sig dr Dali 1938 wäge sine „Sympathie für e Nazionaalsozialismus“ us dr Surrealiste-Beweegig usgschlosse worde und häig no 1975 em altersschwache Diktator Franco e Glückwunschdelegramm zum Aalass vo dr Hiirichdig vo fümf ETA-Terroriste gschickt. Er sig dr „Hoofnarr vom Franco“ gsi und häig em Faschistefüerer bi jeder Gläägehäit gschmiichlet. Dr Archidekt Òscar Tusquets wurdi die Daatsache in sim Buech Dalí y otros amigos as Ironii interpretiere und mäini, ass die enthusiastische Lobhuudeleie vom Franco eso überdriibe gsi siige, ass es gar nid mööglig sig, ass dr Dalí si ärnst gmäint höig. Er häig sich uf surrealistischi Art über e Diktator lustig gmacht. Dr Dalí häig en usgwaggsnige Widerspruchsgäist gha und häig au mit sine bolitische Üssrige nume welle brovoziere, ganz wien er gsäit het: I bi nit nume e Brovokatöör vo Bruef us, sondern au vo dr Veraalaagig us.

Kritik am Spootwärk vom Dalí

Dr Dalí im hütige Stroosse- und Hüüserbild vo Cadaqués

Dr Litratuurwüsseschaftler Peter Bürger het in dr Wuchezitig DIE ZEIT d Gründ ufzelt für im Dalí sis umstrittene Aaseeä bi de Kunstkritiker und -historiker. Er het bedoont, ass die ersti Documenta z Kassel, wo 1955 e Kanon vo dr modärne Kunst het welle ufstelle, Wärk vo de surrealistische Mooler André Masson, Joan Miró und Max Ernst zäigt het, nid aber vom Salvador Dalí.

Wo dä 1940 in d USA gange sig, häig er sich immer mee mit Design abgee: er häig Wärbigszäichnige für Haute-Couture-Modäll, Ditelbletter für d Zitschrift Vogue, Muster für Grawatte und Schmuck entworfe und Aaghöörigi vo dr High Society bortretiert. Au si Obsessioon mit em Hitler und si Polemik gege d Esthetik vo dr Modärne sige Gründ für Kritik. Er häig dr Jugendstil gege die funktionalistischi Modärne, won er as „Archidektuur vo dr Sälbstbestroofig“ bezäichnet het, usgspiilt. Doch sit de 1950er- und früeje 1960er-Joor häig sich öbbis gänderet, wil d Pop Art d Gränze zwüsche dr hooche und dr driviaale Kunst ufglööst häig. So häig zum Bischbil z Italie dr Achille Bonito Oliva mit dr Transavantgarde, wo zrugg zu dradizionelle Moolwiise isch, d Esthetik vo dr Modärne uusegforderet.

Im Dalí sini gfelschte Druckgraafike

D Christiane Weidemann beschribt in iirem Buech über e Dalí 2007 d Brobleem mit gfelschte Druckgraafike vom Künstler, wo dr Kunstmäärt bis in d Geegewart verunsichere. Öbbe 1965 häig dr Dalí nämlig aagfange, Zääduusigi vo Bapiirbööge blanko z signiere. 1981 sig s zum internazionaale Skandaal choo, wo dr Verdacht ufchoo isch, ass er an de Felschige bedäiligt gsi sig oder si mindestens nid verhinderet häig. Denn für e Dalí wurde die vermäintlige Originaal en usgezäichnets Gschäft bedüte, wo mit 40 zuesätzlige Dollar pro Booge honoriert wurd. Eso häig s Chaos um die ächte und falsche Wärk vom Künstler aagfange, wo immer no herrschi: 40.000 gfelschti Druckgraafike häige scho chönne sichergstellt wärde, aber d Zaal vo de Felschige, wo daatsächlig im Umlauf sige, bliibi immer no unklaar.

Im Dalí si Operepoeem Être Dieu (Gott si)

Dr Salvador Dali isch dr äinzig Mooler, wo e Libretto für e surreals Operegedicht, Être Dieu gschriibe het. Das isch e Reflexioon drüüber, eir Gott siig. Er het s im Joor 1927 zämme mit em Federico García Lorca verfasst. 1974 het dr Dalí d Opere z Bariis uf Schallblatte lo ufnee. Dr Igor Wakhevitch het d Muusig komponiert, und dr schbanisch Schriftsteller Manuel Vázquez Montalbán het dr Teggst ufgschriibe. Wäärend de Ufnaame het dr Dali es aber abgleent, dr genau Wortlut vom Montalban z bruuche und het afo improvisiere und gsäit, ass dr Salvador Dali sich nie widerhooli.

Eerige und Uszäichnige

• 1964: S Groosschrüz vo dr Köönigin Isabella vo Schbanie für sini Verdienst in dr Kunst
• 1967: Dr Eeredokter vo dr Académie de la Fourrure
• 1973: Ernennig zum Mitgliid vo dr Real Academia de Bellas Artes di San Fernando, Madrid
• 1978: Ernennig zum usländische Eeremitgliid vo dr Académie des Beaux-Arts, Bariis (Ufnaam und Aadrittsreed am 9. Mai 1979)
• 1981: S Groosschrüz vom Karl III
• 1982: Ernennig zum „Marqués de Púbol“ dur dr Köönig vo Schbanie Juan Carlos I.
• 1982: Goldmedallie vo dr Autonome Regierig vo Katalonie

Usgweelti Wärk

Gmäld

• 1917: Aasicht vo Cadaqués mit em Schatte vom Bärg Pani (Dalí Museum, St. Petersburg, Florida) (Abb.)
• 1924: Bild vom Luis Buñuel (Museo Reina Sofía, Madrid) (Abb.)
• 1925: Bild vo mim Vater (Museu d’Art Modern, Barcelona)
• 1925: Mäitli am Fänster (Museo Español de Arte, Madrid) (Abb.)
• 1927: Bluet isch süesser as Honig (Brivatbsitz) Abb.
• 1927: Apparat und Hand (Sammlig E. und A. Reynolds Morse, usgleit an s Salvador Dalí Museum) (Abb.)
• 1928: Ungstillti Begierde, au Dialog am Strand gnennt (Brivatbsitz)
• 1929: Dr grooss Masturbator (Schenkig vom Dalí an dr schbanisch Staat)
• 1929: S Rätsel vo dr Begierde – Mi Mueter, mi Mueter, mi Mueter (Pinakothek der Moderne, München) (Abb.)
• 1929: S finstere Spiil oder S unheilvolle Spiil, Le Jeu lugubre (Brivatbsitz) (Abb.)
• 1929: Die erste Dääg vom Früelig, Les premiers jours du printemps (Brivatbsitz) (Abb.)
• 1931: D Beständigkäit vo dr Erinnerig (Museum of Modern Art, New York)
• 1932: D Geburt vo de flüssige Begierde (Sammlig Guggenheim, Venedig)
• 1933: Bild vo dr Gala mit zwäi Lammgotlett im Gliichgwicht uf dr Aggsle (Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres) (Abb.)
• 1933: S Rätsel vom Wilhelm Tell (Moderna Museet, Stockholm) (Abb.)
• 1933/34: Atavismus vom Zwiiliecht (Kunstmuseum Bern)
• 1934: Rätselhafti Elemänt von ere Landschaft, Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres
• 1934/35: S Gsicht vo dr Mae West (cha as surrealistischs Lippesofa brucht wärde). Guasch uf Zitigsbapiir (Art Institute of Chicago) (Abb.)
• 1935: Dr Angelus vo dr Gala (Museum of Modern Art, New York) (Abb.)
• 1935: Spectre du soir sur la plage
• 1936: Die brennendi Giraff (Kunstmuseum Basel) (Abb.)
• 1936: Dr anthropomorfi Kabinettschrank (Abb.)
• 1936: Wäichi Konstrukzioon mit kochte Boone (The Philadelphia Museum of Art, Philadelphia) (Abb.)
• 1936: Morfologischs Echo (Dalí Museum, Cleveland, Ohio)
• 1936: Dr Apideker vo Ampurias uf dr Suechi noch absolut Nüt (Museum Folkwang, Essen) (Abb.)
• 1937: D Metamorfoose vom Narziss (Tate Gallery, London (Abb.)
• 1937 S Rätsel vom Hitler (Schänkig vom Dalí an dr schbanisch Staat)
• 1937: D Erfindig vom Unghüür (Art Institute of Chicago) (Abb.)
• 1937: Schwään spiegle Elifante (Cavalieri Holding Co. Inc., Genf) (Abb.)
• 1938: Strand mit Delifoon (Tate Gallery, London) (Abb.)
• 1939: D Shirley Temple, s jüngste ghäiligte Unghüür vom zitgenössische Kino (Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam) (Abb.)
• 1940: Sklaavemäärt mit ere unsichtbare Büste vom Voltaire (Abb.)
• 1941: Wäichs Sälbstbordret mit brootnigem Späck (Brivatbsitz) (Abb.)
• 1941 Honig isch süesser as Bluet (Le miel est plus doux que le sang) (The Santa Barbara Museum of Art, Santa Barbara) (Abb.)
• 1944: Draum, verursacht dur dr Flug von ere Biine um e Granaatöpfel, äi Sekunde vor em Ufwache (Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid) (Abb.)
• 1944/45: Galarina (Teatre-Museu Dalí, Figueres)
• 1944/45: D Apotheose vom Homer (Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Staatsgalerie moderner Kunst, München)
• 1946: D Versuechig vom Häilige Antonius (Königliche Museen der Schönen Künste, Brüssel) (Abb.)
• 1948: The Elephants
• 1949: Leda Atomica (Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres) (Abb.)
• 1950: D Madonna vo Portlligat (Minami Museum, Tokio)
• 1951: Dr Christus vom Hl. Johannes vom Chrüz (Kelvingrove Kunstgalerie und Museum, Glasgow)
• 1954: D Uflöösig vo dr Beständigkäit vo dr Erinnerig (Dalí Museum, St. Petersburg, Florida) (Abb.)
• 1954: Crucifixion (Corpus Hypercubus)
• 1954/55: Paranoisch-kritischs Gmäld vo dr Spitzeklöpplere vom Vermeer (The Solomon R. Guggenheim Museum, New York) (Abb.)
• 1955: S Oobemool (The National Gallery of Art, Washington)
• 1958: Die meditatiivi Roose
• 1958: Frau mit Schublaade
• 1959: D Entdeckig vo Amerika dur e Christoph Columbus (Dalí Museum, St. Petersburg, Florida) (Abb.)
• 1960: S ökumenische Konzil (Dalí Museum, St. Petersburg, Florida)
• 1962: Twist im Ateliee vom Velasquez
• 1962: D Schlacht vo Tetuán (Minami Museum, Tokio) (Abb.)
• 1963: Galacidalacidesoxiribunucleicacid (Dalí Museum, St. Petersburg, Florida)
• 1965: Dr Baanhoof vo Perpignan (Museum Ludwig, Köln)
• 1966/67: Dr Duunfischfang (Stifdig Paul Ricard, Île de Bendor, Frankreich) (Abb.) (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.ar.wroc.pl
• 1969: Odysseus und Telemach
• 1968–1970: Dr halluzinogeni Torero (Dalí Museum, St. Petersburg, Florida) (Abb.)
• 1972: La Toile Daligram
• 1972/73: Dr Dalí vo hinde, wo d Gala vo hinde moolt, wo vo säggs virtuelle Hornhüt, wo sich vorübergehend in säggs ächte Spiegel spiegle, vereewigt wird (Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres) (Abb.)
• 1976: Gala Contemplating the Mediterranean Sea which at Twenty Meters becomes a Portrait of Abraham Lincoln (Dalí Museum, St. Petersburg, Florida)
• 1978: Kübernetischi Odaliske (Teatre-Museu Dalí, Figueres)
• 1983: Dr Schwalbeschwanz (Schänkig vom Dalí an dr schbanisch Staat)

Im Dalí si Rhinozeros us em Joor 1956, sit 2004 z Puerto Banús, Marbella.

Perseo, Skulptuur z Marbella

Gala Gradiva, Skulptuur z Marbella, um 1970

Homage à Newton, 1985, UOB Plaza, Singapur

Menora am Flughafen Ben Gurion z Tel Aviv, 1998 ufgstellt noch ere Arbet vom Dalí us em Joor 1981

Skulptuure, Objekt, Inväironments

• 1933: D Gala am Fänster, Skulptuur vom Dalí z Marbella
• 1933: (1970 Rekonstruiert) Retrospektivi Frauebüste (Brivatbsitz)
• 1936: Hummer- oder Aphrodisischs Delifon, (Museum für Kommunikation Frankfurt), Abb.
• 1936: Venus mit Schublaade (Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam)
• 1936/37: Mae-West-Lippesofa, usgfüert dur Green and Abbott, London
• 1938: Räägedaxi (hüte im Dalí-Museum, Figueres)
• 1954: S Ängelschrüz (Minami Museum, Tokio)
• 1956: S Rhinozeros, Skulptuur vom Dalí z Marbella
• Um 1970: Gala Gradiva, Skulptuur vom Dalí z Marbella
• 1974: Mae-West-Saal, Inväironment im Teatre-Museu z Figueres
• 1979: Heroischi Mäss, Inväironment im Centre Georges Pompidou
• 1985: Homage à Newton, 1985, UOB Plaza, Singapur

Schrifte

• dütsch Das gelbe Manifest (1928; mit Lluis Montañya und Sebastià Gasch)
• La femme visible. Edition Surréalistes, Paris, 1930
• L'Amour et la mémoire. Editions Surréalistes, Paris, 1931
• La conquête de l’irrationnel. Editions Surréalistes und Julien Levy, Paris und New York, 1935
• Métamorphose de Narcisse. Editions Surréalistes und Julien Levy, Paris und New York, 1937
• Les Cocus du vieil art moderne (Dalí on Modern Art). Fasquelle éditeurs, Collection Libellés, Pari, 1956
• Le Mythe Tragique de l'Angélus de Millet. Jean-Jacques Pauvert, Paris, 1963
• Les Dîners de Gala. Draeger, Paris, 1973
• dütsch Unabhängigkitserklärung der Phantasie und Erklärung der Rechte des Menschen auf seine Verrücktheit (din isch Der Eselskadaver). Verlag Rogner und Bernhard, München 1974, ISBN 3-8077-0079-X (Originalausgabe 1939)
• Les Vins de Gala. Draeger, Paris, 1977
• dütsch Das geheime Leben des Salvador Dalí. Autobiographii, Übers. u. Noochw. vom Ralf Schiebler, Schirmer/Mosel Verlag 1984, ISBN 3-88814-137-0; 1990, ISBN 3-88814-896-0, Jubiläumsausgabe 2004, ISBN 3-8296-0133-6 (Originalusgoob 1942 Dial Press, New York)
• Diario De Un Genio. 1952–1964. Tusquets, Barcelona 2002, ISBN 84-7223-974-8 (Originaalusgoob 1964)
• Salvador Dalí, Philippe Halsmann: Dalí’s Mustache, Flammarion, Paris 1996, ISBN 978-2-08-013560-5
• Salvador Dalí, André Parinaud: dütsch So wird man Dalí (Memoiren). Moewig Verlag 1981, ISBN 3-8118-4107-6 (Originalusgoob Dalí by Dalí 1970)
• dütsch Verborgene Gesichter. S. Fischer Verlag 1983, ISBN 3-596-25382-9 (Originalusgoob Hidden Faces 1944)
• 50 Secrets of Magic Craftsmanship. Dover Publications, 1992, ISBN 0-486-27132-3 (Originalusgoob 1948) Dt. Fünfzig magische Geheimnisse, DuMont Reiseverlag, Ostfildern 1986, ISBN 3-7701-1982-7
• dütsch Aufzeichnungen eines werdenden Genies. Tagebücher 1919–1920. Schirmer/Mosel Verlag 2001, ISBN 3-88814-325-X

Film, Büünebilder und Ballett

• 1928: En andalusische Hund, Film. Co-Autor und Darsteller; Reschii: Luis Buñuel
• 1930: S goldige Zitalter, Film. Co-Autor; Reschii: Luis Buñuel
• 1932: Babaouo, Filmscript, denn nit verfilmt; blant as dr letzt Film vo dr Trilogii En andalusische Hund und S goldige Zitalter. Dr Michel Cussó-Ferrer het im Joor 2000 e Film under däm Ditel gmacht, wo uf dr äinte Site dokumentarisch über em Dalí sini Film verzellt, uf dr andere en Adapzioon vom originaale Script zäigt.
• 1939: Bacchanal, Ballett. Libretto und Büünibild vom Dalí, Choreografii vom Léonide Massine
• 1944: Sentimental Colloquie, Ballett. Büünibild, Goschdüm
• 1945: Spellbound/dütsch Ich kämpfe um dich. Film. Künstlerischi Gstaltig vo dr Draumsequänz; Reschii: Alfred Hitchcock
• 1948: William Shakespeare: Rosalinda o Come vi Piace / As You Like It (Theaterstück). Büünibild, Goschdüm; Reschii: Luchino Visconti; Brömiääre: 26. Novämber 1948, Teatro Eliseo, Rom
• 1949: Richard Strauss: Salome. Opere. Büünibild; Reschii: Peter Brook
• 1950: dütsch Vater der Braut. Film. Büünebild für d Draumsequänz; Reschii: Vincente Minnelli
• 1952: José Zorilla: Don Juan Tenorio. Drama. Goschdüm und Büünebild; Reschii: Alejandro Perla
• 1954: Film zämme mit em Robert Descharnes: dütsch Die ungewöhnliche Geschichte von der Spitzenklöpplerin und dem Rhinozeros
• 1961: Le Ballet de Gala: Idee, Büünebild und Goschdüm; Choreografii vom Maurice Béjart, Muusig vom Alessandro Scarlatti
• 1975: dütsch Impressionen aus der inneren Mongolei, Film, inszeniert vom Dalí

Wärk vo dr Literatuur wo dr Dalí illustriert het

• 1934: Comte de Lautréamont: Les Chants de Maldoror (dütsch Die Gesänge des Maldoror). Albert Skira, Paris
• 1934: Georges Hugnet: Onan. Éditions Surréalistes, Paris
• 1938: Paul Éluard: Cours Naturel. Sagittaire, Paris
• 1944: Maurice Sandoz: Fantastic Memories. Doubleday, New York
• 1945: Maurice Sandoz: The Maze. Doubleday, New York
• 1946: Miguel de Cervantes: The Life and Achievements of the Renowned Don Quixote de la Mancha. Random House, New York
• 1947: Michel de Montaigne: Essays. Doubleday, New York
• 1948: Billy Rose: Wine, Women and Words. Simon and Schuster, New York
• 1948: Benvenuto Cellini: The Autobiography of Benvenuto Cellini. Doubleday, New York
• 1948: Maurice Sandoz: Das Haus ohne Fenster. Morgarten, Zürich
• 1950: Maurice Sandoz: On the Verge. Doubleday, New York
• 1950-52: Dante Alighieri: Commedia 102 Aquarelle
• 1951: Maurice Sandoz: La Limite. La Table Ronde, Paris
• 1954: Eugenio d'Ors: La verdadera historia de Lydia de Cadaqués. José Janés Editor, Barcelona
• 1957: Miguel de Cervantes: Don Quijote. Joseph Foret, Paris
• 1959: Pedro Antonio de Alarcon: Il Sombrero de tres picos (Der Dreispitz). Editions du Rocher, Monaco
• 1960: L'Apocalypse de Saint Jean. Joseph Foret, Paris
• 1963: Dante Alighieri: La Divine Comédie (dütsch Die Göttliche Komödie). Les Heures claires, Paris (Hinweise)
• 1963–1967: Die Bibel. Otus Verlag, ISBN 3-907194-31-4
• 1966: H.Chr. Andersen: dütsch Märchen Gerschmann, Schweden
• 1967: Dalí illustre Casanova
• 1967: Apollinaire: Poèmes secrets
• 1968: Pierre de Ronsard: Les Amours de Cassandre P.Argillet, Paris
• 1969: Johann Wolfgang von Goethe: Faust (Abb.)
• 1969: Lewis Carroll: Alice im Wunderland (Alice’s Adventures in Wonderland). Maecenas Press, Random House, New York (Abb.)
• 1970: André Mary: Tristan et Iseut. Michèle Broutta und andere
• 1970: Leopold von Sacher-Masoch: Venus im Pelz - La Vénus aux Fourrures. Pierre Argillet, Paris
• 1970: Prosper Merimée: Carmen
• 1972: Giovanni Boccaccio: Das Dekameron (Abb.)
• 1973: André Malraux: Roi, je t'attends à Babylone Skira, Genf
• 1974: Ernest Hemingway: dütsch Der alte Mann und das Meer
• 1974: Le Bestiaire de La Fontaine Les Maîtres Contemporains, Paris
• 1974: E.J. Tristan de Corbière: Les Amours Jaunes Pierre Belfond und andere
• 1974: John Milton: Paradise Lost
• 1975: Sigmund Freud: Der Mann Moses und der Monotheismus (frz. Übers.) Art et Valeur, Paris

Dalí-Museeum

S nöije Dalí Museum in Saint Petersburg

Dr Salvador Dalí isch dr äinzig Künstler, wo s scho zu sine Läbzite zwäi Museeum gee het, wo usschliesslig sine Wärk gwidmet gsi si. S erste Museum, s Dalí Museum, isch vo de Dalí-Sammler A. Reynolds Morse und Eleanor Morse gründet und vom Dalí am 7. Merz 1971 persönlig eröffnet worde. S Ehebaar het über Joorzäänt ewäg en umfangriichi Sammlig ufbaut und im ene Geböid in dr Nööchi vo iirer Residänz z Cleveland (Beachwood), Ohio usgstellt. Ändi 1980 si d Wärk uf Saint Petersburg in Florida brocht worde, wo 1982 e nöis Museum am Haafe eröffnet worden isch. Es si dört 96 Öölgmäld vom Dalí, über 100 Akwarell und Zäichnige, 1300 Grafike, Fotografie, Skulptuure, Schmuck und en umfangriichs Archiiv. S Museum isch hurrikansicherer no äinisch baut und am 11. Januar 2011 um 11:11 Uhr eröffnet worde.

S zwäite Museum, s Teatre-Museu Dalí in siner Häimetstadt Figueres z Schbanie, isch früener emol s Theater vo dr chliine Gmäind gsi. Vo 1970 aa het s dr Dalí zum e Museum lo umbaue, zum sich sälber din würdige und us Figueres wider en Aazieigspunkt mache. Es isch 1974 eröffnet worde.

Casa-Museu Salvador Dalí z Portlligat

Z Schbanie git s sit Middi vo de 1990er-Joor no zwäi Museeum. S äinte isch s Schloss vo Púbol, wo sit 1970 dr Woonsitz vo siner Frau gsi isch - scho 1930 het dr Dalí dr Gala versproche, e Schloss nume für si elläi iizrichde. Noch iirem Dood 1982 het dr Dalí dört zwäi Joor lang gwoont, und het s noch eme Brand im Schloofzimmer 1984 verloo. Au s Woonhuus z Portlligat in dr Gmäind Cadaqués isch as Museum für s Publikum offe.

Vom 5. Februar 2009 aa zäigt s nöije Dalí-Museum am Leipziger Platz z Berlin über 400 Wärk vom schbanische Künstler. D Exponaat – Grafike, Zäichnige, Künstlerbüecher und Arbetsskizze und anderi Dokumänt – si alli Originaal, wo vo brivaate Sammler zur Verfüegig gstellt worde si.

Sekundärlitratur

Plaza de Dalí, Madrid

• Robert Descharnes & Gilles Néret: Salvador Dalí. 1904–1989. Benedikt Taschen Verlag 2005, ISBN 3-8228-1210-2. Sonderausgabe 2006 bei Taschen unter der ISBN 3-8228-5005-5
• Meredith Etherington-Smith: Dalí, eine Biographie. Fischer Verlag 2002, ISBN 3-596-12880-3
• Wolfgang Everling: Salvador Dalí als Autor, Leser und Illustrator. Zusammenhang von Texten und Bildern. Königshausen & Neumann, Würzburg 2007, ISBN 978-3-8260-3640-8
• Herbert Genzmer: Dalí und Gala. Der Maler und die Muse. Rowohlt Verlag, Reinbek 1998, ISBN 3-87134-338-2
• Ian Gibson: Salvador Dalí. Die Biographie. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 2002, ISBN 3-421-05133-X
• Amanda Lear: Dalí – 15 Jahre mit Salvador Dalí. Goldmann Verlag München 1985, ISBN 3-442-06805-3
• Detlef Lehmann: Die göttlichen Düfte – Salvador Dalí und seine Parfums (Katalog zur Museums-Ausstellung). Marco-Verlag 2004, ISBN 3-921754-39-9
• Wolfgang Maier-Preusker: Dalí als Illustrator. 100 ausgewählte Illustrationen 1944-1948. Wien 2005, ISBN 3-900208-27-1
• Wolfgang Maier-Preusker: Dokumentation der Zustandsdrucke zu Dalís Farbholzstich „Luzifer“ aus der Suite: Dante-Die Göttliche Komödie von 1960-1963. Wien 2002, ISBN 3-900208-25-5
• Wolfgang Maier-Preusker: Salvador Dalí. Die Farbholzstich-Illustrationen zum Dante-Zyklus ‚Die Göttliche Komödie’ im Bestand der Maecenas Sammlung. Museumspublikation. Wien 2004, ISBN 3-900208-19-0
• George Orwell: Benefit of Clergy: Some Notes on Salvador Dali, deutsch Zu Nutz und Frommen der Geistlichkeit: Einige Bemerkungen über Savador Dali, in: ders.: Rache ist sauer, Essays, Diogenes Verlag, Zürich 1975, ISBN 3-257-20250-4, Seite 39-52
• Torsten Otte: Salvador Dalí – Eine Biographie mit Selbstzeugnissen des Künstlers. Königshausen & Neumann, Würzburg 2006, ISBN 3-8260-3306-X
• Lisa Puyplat (Hrsg.): Salvador Dali. Facetten eines Jahrhundertkünstlers, Königshausen & Neumann, Würzburg 2005, ISBN 3-8260-3021-4
• Linde Salber: Salvador Dalí. Rowohlt Verlag, Reinbek 2004, ISBN 3-499-50579-7
• Ralf Schiebler: Dalí – Die Wirklichkeit der Träume. Prestel Verlag, München 2004, ISBN 3-7913-2979-0
• Wieland Schmied: Salvador Dalí – Das Rätsel der Begierde, Serie piper Galerie, Piper, München 1991, ISBN 3-492-11206-4
• Christiane Weidemann: Salvador Dalí. Prestel Verlag, München 2007, ISBN 978-3-7913-3815-6 (Reihe LIVING ART)
• Volker Zotz: André Breton. Rowohlt Verlag, Reinbek 1990, ISBN 3-499-50374-3

Wärkverzeichniss

• Albert Field: The Official Catalog of the Graphic Works of Salvador Dalí 1996, veröffentlicht von Salvador Dalí Archives Ltd., ISBN 0-9653611-0-1
• Ralf Michler und Lutz W. Löpsinger: Salvador Dalí. Das druckgraphische Werk I: Oeuvrekatalog der Radierungen und Mixed-Media-Graphiken 1924–1980. Prestel Verlag, München 2. Aufl. 1995, ISBN 3-7913-1285-5 und
• Ralf Michler und Lutz W. Löpsinger: Salvador Dalí. Das druckgraphische Werk II: Lithographien und Holzschnitte 1956–1980. Prestel Verlag, München 1995, ISBN 3-7913-1492-0

Film über e Dalí

• 1965: Dalí in New York, Doku-Film, Reschii: Jack Bond
• 1967: L’autoportrait mou de Salvador Dalí, Reschii: Jean-Christophe Averty
• 1992: Die geheime Sammlung des Salvador Dalí, Dt., Doku-Film von O.Kelmer
• 2009 Dalí & I. The Surreal Story. Hauptrolle: Cillian Murphy und Al Pacino. Dr Film verzelt d Läbensgschicht vom spanische Mooler noch em Buech mit em gliiche Naame vom Stan Lauryssens.
• 2009 Little Ashes, Film über die junge Joor vom Dalí, bsundrigs si Beziehig zum Lorca und zum Buñuel. Hauptrolle: Robert Pattinson, Javier Beltrán, Matthew McNulty und Arly Jover.

Weblingg

 Commons: Salvador Dalí – Sammlig vo Multimediadateie

• Espace Dali– Museum in Paris
• Salvador Dalí Museum St. Petersburg/Florida
• Museen in Púbol und Portlligat
• Stiftung Gala-Salvador Dalí
• Die Süddeutsche Zeitung zu Dalí-Fälschungen (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/www.sueddeutsche.de
• Peter Bürger in: Die Zeit zum 100. Geburtstag 2004
• Website vom Fründ, Fotograaf und Dalí-Biograaf Robert Descharnes mit mit eme Hufe Fotene us em Läbe vom Dalí
• Materialien von und über Salvador Dalì im documenta-Archiv
• Dalí - D Usstellig am Potsdamer Blatz

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Salvador_Dalí“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.