Albanischi Dialäkt

Di Albanischi Sprooch wird in zwee Hauptdialäkt underdeilt, em Gegische (standardalbanisch gegërishtja oder gegë, im Gegische sälber gegnisht, in de albanischi Dialektologi mangmool au dialektet veriore ‚nördlichi Dialäkt‘) un Toskische (toskërishtja oder toskë, in de Dialektologi au dialektet jugore ‚südlichi Dialäkt‘), wo beidi wytri Unterdialäkt hen. Grob gsait isch de Fluss Shkumbin d Drennigslinie zwüsche de beide Dialäkt; nördlich devo wird Gegisch gschwätz, un südlich devo Toskisch. Usserhalb vum gschlossene albanische Siidligsbiet werde vorallem no s Arbëresh in Süditalie un Sizilie un s Arvanitika in Griecheland gschwätzt. Beidi werde zum Toskische zäält. D Mundarte vo de albanische Sproochinsle in Bulgarie, Rumänie un de Ukraine ghöre au zum Toskische, die in Kroatie dergäge zum Gegische.

Die beide Dialäkt unterscheide sich in de Ussprooch, Morphosyntax un em Wortschatz, un sin nit ällewell gägesytig verständlich. S Standardalbanisch basiert hüt zum gröschte Deil uff em Toskische, het aber einzelni Element ussem Gegische überno. Bis 1972 het es e gegischi un e toskischi Schriftsprooch gee. In däm Joor aber isch uffeme Kongress z Tirana s Toskisch als verbindlichi Standardsprooch feschtgsetzt worde. S Schriftgegisch isch deno rasch ussem Bruuch cho, un wird hüt numme no sälte bruucht.

Abgränzigsmerchmool

Im Luutliche unterscheide sich s Gegisch un Toskisch durch mehreri Merchmool. Vilmool het sich debi im Gegisch e ältri Ussprooch erhalte, derwyyl s Toskisch mee Neuerige duregmacht het.

Di wichtigschte luutliche Merchmool sin luut em Bahri Beci:

• Im Gegische gits Nasalvokal, wo im Toskische fääle: geg. vêna tosk. vera ‚de Wyy‘, geg. sŷ tosk. sy ‚Aug‘ oder geg. kâng tosk. këngë ‚Lied‘.
• Im Gegische wird zwüsche Churz- un Langvokal unterschide. Im Toskische sin d Langvokal numme ganz im Süde no erhalte: geg. shok ‚Fründ (sg.)‘ un sho:k ‚(pl.)‘, tosk. shoku un shokët.
• Im Toskische het sich de Schwa zumene Phonem entwigglet, wo im Gegische em Nasalvokal â entspricht: geg. âsht tosk. është ‚isch‘, geg. nânë tosk. nënë ‚Muetter‘.
• Im Toskische het sich s n zwüsche Vokal durch Rhotazismus zumene r entwigglet. Im Gegische isch dergäge s n erhalte: geg. rânë tosk. rërë ‚Wulche‘, geg. zâni tosk. zëri ‚d Stimm‘.
• Di Silbe vo- im Gegische entspricht im Toskische eme va-: geg. voj tosk. vaj ‚Öl‘, geg. votër, tosk. vatër ‚Füürstell‘.

Dernäbe gits wytri Merchmool, wo aber au innerhalb vo de Dialäkt sehr verschide sin:

• Entwigglig vo de Konsonantegruppe kl, gl un tj, dj.
• Erhalt oder Reduktion vo de Konsonantegruppe mb, nd, ng un nj.
• Entwigglig vo h im Ussluut.
• Erhalt oder Monophtongierig vo de Diphthong ua, ye, ie.
• Diphthongierig vo i, u.
• Erhalt oder Entrundig vo y.

Im Morphosyntaktische isch de wichtigscht Unterschid, dass es im Gegische e Infinitivform git, wo im Toskische miteme Hilfsverb ussdruggt wird: geg. me punue ‚schaffe‘, tosk.të punoj.

Im Wortschatz sin d Unterschid sehr gross. Byspil sin geg. katund tosk. fshat ‚Dorf‘, shpin - dhelpër ‚Fuchs‘, rêj - gënjej ‚lugge‘, krejt - fare ‚ganz‘, shpull - pëllëmbë ‚Tuube‘ oder tamël - qumësht ‚Milch‘

Untergruppe

d Dialäkt vum Albanische

Di beide Hauptgruppe Gegisch un Toskisch gliidre sich in wytri Dialäkt:

• Gegisch
  • Nordwestgegisch (gegërishtja veriperëndimore) wird im Nordweschte vo Albanie, in allene albanischsproochige Gegende vo Montenegro, imene schmale Streife im Kosovo weschtlich vo Peja, un friener in de Gegend um Novi Pazar gschwätzt (wo hüt kei Albanisch mee gschwätzt wird).
  • Nordostgegisch (gegërishtja verlindore) wird im gröschte Deil vum Kosovo, im Nordoschte vo Albanie, im Preshevo-Tal in Südserbie un in Mazedonie in de Gegende um Skopje, Kumanovo, Tetovo un Gostivar gschwätzt.
  • Zentralgegisch (gegërishtja qendrore) wird in Mittelalbanie im Mat-Tal, de Gegend vo Kruja, de Mirdita, un im gröschte Deil vo de albanischsproochige Gegende vo Mazedonie gschwätzt.
  • Südgegisch (gegërishtja jugore) wird in Mittelalbanie in de Gegende um Kavaja, Durrës, Tirana, Elbasan un im Südweschte vo Mazedonie um Debar un Struga gschwätzt.

Zwüschem Gegische un Toskische lait e schmals Übergangsbiet, wo vo de Chüscht südlich vo Kavaja, Lushnja, Elbasan un Librazhd verläuft.

• Toskisch
  • Nordtoskisch (toskërishtja veriore) wird in Südalbanie südlich vo Elbasan bis Vlora, Tepelena un Permet un in Mazedonie in de Gegend südlich vo Struga un Manastir am Ohrid- un Prespasee gschwätzt. Friener isch es au in de aagränzende Gegende vo Griecheland um Kostur un Konitsa gschwätzt worde.
  • Laberisch (labërishtja) wird im Südweschte vo Albanie aa de Küscht bi Himara, im Vjosa-Tal in de Gegend um Gjirokastra un bis zur Verdriibig vo de Albaner uss Nordgriecheland bis in d Gegend um Janina.
  • Çamisch (çamërishtja) wird ganz im Süde vo Albanie um Konispol gschwätzt un bis zur Verdriibig vo de Albaner au in de Çamëria im Epirus.
  • Zum Toskische zääle usserdäm s Arvanitisch in Mittel- un Südgriecheland un s Arbëresh in Süditalie un Sizilie.

Weblinks

• Albanian Dialects – E Syte vum kanadische Linguist Robert Elsie mit Audiouffnaame vo verschidne albanische Dialäkt