Dǜnamik

Mit Dǜnamik wörd i dè Musig d Leeri vo dè Dòn(lut)schtärki (phǜsikalisch: Lutheit) benamst. Dõdeby unterscheidet mò

• einheitlichi Lutschtärkè (Stuèfè),
• gleitendi Voänderungè vo dè Lutschtärki (Übbergäng),
• abrupti Voänderungè vo dè Lutschtärki (Akzänt).

Dǜnamikaawysungè i dè Notè sin meischtens i dè italiènischè Sprõch; sit èm 19. Johrhundert findet sich abber au Aagabè i dè jewyligè Sprõch vo dè Komponischtè.

Unterschydlichi Donschtärki wörrèd uff dè voschiddènè Musiginschtrumänt unterschydlich uusgfüürt: bi Stryychinschtrumänt wörd dè Drugg, d Gschwindigkeit vum Bogèschtrich, sowiè d Stryychschtell voändèrèt, Blôser variyrèd dè Drugg un d Stärki vum Luftschtròm. D Dǜnamik vo dè Zupf- un Schlaginschtrumänt wörd, wiè au bim Klavyr, durch d Härti vum Aaschlag bschtimmt. Bi dè Blòsinschtrumänt sin diè minimali un maximali Lutschtärki, also s piano-pianonissimo un s forte-fortissimo durch s Uusbildè vo dè Stehèndi Wällè bzw. durch s schlècht klingènde Schränzè, also nichtlineari Obberdöön im Frequènzschpektrum, ygschränkt.

I dè modärnè Notation wörd d Donschtärki mit kursivè Buèchschtabbè un Zeichè unter m Notèsischteem aagää. Nu bi Musig für d Gsangsschtimmè wörd d Dǜnamik normalerwys übber m Notèsischteem aagää, wôrend unter m Notèsischteem dè Gsangstegscht stòt.

Deilwys, bsunders i dè (quasi „hǜperexpressivistisch“ notyrtè) Musig von è Huufè Spòtromantiker (wiè z. B. Gustav Mahler) odder au è baar Expressionischtè, wörd diè gwünschti Donschtärki odder Uusdruggsänderung au durch uusgschribbèni Aawysungè wiè „fürrè bringè (hervorbringen)“, „è bitzeli zarter (etwas zärter)“ odder au engl. „bring out“ etc. aagää. Sèll isch au hüt no Braxis. Au hüüfig vowendèti bzw. dè Grunduusdruggsschtärki (wiè forte odder pianissimo) no zuègsetzti Uusdruggsbezeichnungè wiè dolce odder marcato gän zuèsätzlichè Hyywys übber diè vum Komponischtè gwünschti Vordragsart un dõdemit au d Dǜnamik. Mit ma non troppo chönnèd zuèdèmm Dǜnamikbezeichnungè lycht abgmildèrèt wörrè (z. B. „forte ma non troppo“ für è bitzeli abgmildertes Forte)

Dǜnamischi Bezeichnungè chönnèd au substantivisch bruucht wörrè: „S Forte“ cha sèllè Deil von èm Musigschtüggle benamsè, wo mit großer Lutschtärki vorzdrägè isch. Glychzitig cha mò von èm „gwaltigè Orchestercrescendo“ schwätzè.

Wôrend byschpillswys d Donhöchi gnau feschtglait isch (in Hz), sin d Dǜnamikparameter subjektiv un nit gnau feschtglait. D Dǜnamikschtufè piano cha in èm andrè Kontegscht gnauso lut gschpillt wörrè wiè è mezzoforte. Bi dè richtigè dǜnamischè Uusfüürung von èm Musigschtüggle chunnt s immer uff diè richtigi kontegschtuali Proportionyrung aa.

Einheitlichi Lutschtärkè i dè Musig

Diè acht Grundschtuèfè vo dè Dǜnamik

Diè Donschtärkè, wo am hüfigschtè i dè òbèdländischè Musig bruucht wörrèd, sin mit folgendè italiènischè Abchürzungè benamst (gordnèt vo so lyslig bis so lut wiè s gòt):

$\dots -ppp-pp-p-mp-m\!f-f-f\!\!f-f\!\!f\!\!f-\dots$

piano

(„still“, „lyslig“, „zart“), Abchürzung $p$, isch d Aawysung für è lysi Donschtärki.

forte

(„stark“, „lut“, „chräftig“), Abchürzung $f$, isch d Aawysung für è luti un chräftigi Donschtärki.

Mit èm Buèchschtabbè $m$ wiè mezzo („mittel“, „halb“) wörd d Aawysung abgschwächt: $m\!f$ (mezzoforte) bedütet „mittellut“ un isch öppiser lysliger wiè $f$, wôrènd $mp$ (mezzopiano, „mittellyslig“) öppis luter wiè $p$ isch.

Zuè dè Steigerung vo $f$ un $p$ cha dè Buèchschtaab vodoppelèt wörrè: $f\!\!f$ heißt fortissimo („zimli lut“) un $pp$ pianissimo („zimli lyslig“). I dè Musig bis 1800 sin sèll d Lutschtärkiekstreem, i dè Romantik sin au no $f\!\!f\!\!f$ (fortissimo possibile, fortissimo forte, forte fortissimo odder fortississimo) un $ppp$ (pianissimo piano, piano pianissimo odder pianissimo possibile) dèzuè chò, sèltè wörrèd no mee Buèchschtabbè zämmè pfrymlèt: Pjotr Iljitsch Tschaikowski schriibt i sinèrè Symphonie Pathétique a dè luteschtè Stell $f\!\!f\!\!f\!\!f\!\!f$ un a dè lysligschtè Stell $pppppp$ vor, György Ligeti bruucht deilwys sogar è achtfachs piano bzw. forte, sèbbi Nuancè sin abber kaum uusfüürbar, well s denn mit 8 $f$, 8 $p$, $mf$ un $mp$ dotal 18 Lutschtärkèquäntle git.

Wègèm schwyrigè Drôffè vo villnè Lutschtärkèwärt wörrèd i dè gschpilltè Musig hützdaag übblicherwys nu Aagaabè vo $ppp$ bis $f\!\!f\!\!f$ notyrt, s git ergo 8 Lutschtärkiquäntle. Bsunders d Lutschtärki i dè Fortedǜnamik cha denn mit Akzènt-, Marcatozeichè odder mit zuègfüègtè $s$ odder $z$ (also zum Byschpill $s\!f$, odder $s\!f\!\!f\!z$) no gschteigèrèt wörrè.

Gleitendi Voänderungè vo dè Lutschtärki

Crescendo- un Diminuendo-Gablè

S Wort crescendo (cresc., „wachsè“) schriibt è peu à peu aaschwèllendi Lutschtärki vor. S Gegèdeil dèvò isch s decrescendo (decresc.), wo d Lutschtärki kontinuyrlich abschwillt. diminuendo (dim., „chlyner wörrè“ resp. "voschwindè") isch fascht glych wiè s decrescendo, chan abber au Abschwellè bis zum völligè Voschwindè bedütè. Oft stòt dènõch è Dǜnamikbezeichnung, mit dèrrè d Voänderung uffhört un d Schlußlutschtärki vo dè Voänderung definyrt.

Statt dè Bezeichnungè cresc. oder decresc. git s oft sognannti Gablè, wo vo dè lyseschtè bis zuè luteschtè Stell uff gòt, odder umkeert vo dè luteschtè zuè dè lysligschtè Stell zuèmacht. Für s diminuendo wörd sèll Gablè normalerwys nit vowendèt. Für s Lysligerwörrè bis zuè dè Lutlosigkeit (al niente, „bis zum Nüt“) bzw. s Luterwörrè us èm Nüt (dal niente) stôn glegèntlich Gablè, wo zuèmachèd bzw. uffmachèd, wo a dè Spitzè è $n\!.$ hän odder abber èn chlynè Chrais drägèd.

D Aawysung subito (sub., „blötzlich“, „sofort“) volangt èn schlagartigè, öfter als übberraschendè Effèkt ygsetzt bi Übbergäng vo einèrè Stufè zuè nèrè andèrè: subito piano z. B. bedütet èn blötzlichè Übbergang vo lut zuè lyslig.

Mit più (mee) un meno (wènniger) wörd è Voänderung gegèübber dè aktuèll gültigè Dǜnamikschtufè benamst. più forte bedütet è stärkers Forte wiè bis dört hy, meno piano bedütet wènniger piano, d. h. è bitzeli wènniger lyslig. Abwychungè vo sèllèrè Uuslegung git s z. B. bim Hugo Dischtler, wo meno piano wiè wènniger wiè piano, d. h. no lysliger, interpretyrt haa möcht.

Abrupti Voänderungè vo dè Lutschtärki

sforzato odder sforzando

($s\!f$odder $s\!f\!z$ odder $f\!z$): mit blötzlicher Bedonung am Aafang.

rinforzando

($r\!f$ odder $r\!f\!z$): widder stärker wörrènd odder mit lycht aaschwellender Bedonung.

fortepiano

($f\!p$): lut, denn blötzlich lyslig.

Sèlli Abchürzungè wörrèd für wittèri Nuancè vo vill Komponischtè mit drei Buèchschtabbè kombinyrt, wo vo dè dǜnamischè Grundschtuèfè chömmèd. Möglichi Bezeichnungè sin $s\!f\!\!f\!z$, $s\!f\!p$, $m\!f\!p$, $f\!pp$. In Vobindung mit dè graphischè Zeichè für Akzänt gits èn Huufè Möglichkeitè vo dǜnamischè Begriff, wo für dè Musiger oft nu mit èm großè Stylwǜssè odder mit Rüggsicht uff d dè Autograph voschtändlich sin.

Zimli hüüfig git s musigalischi Akzänt in Form vo spezièllè Zeichè, wo s > für marcato (akzentuyrt odder bedont) un ^ für martellato (stark akzentuyrt odder ghämmert). stòt. È Notè mit > chunnt èm $s\!f$ glych, wôrend è Notè mit ^ ènèm $s\!f\!z$ entschprèchè dǜèn. Zeichè wiè > eignèd sich im Gegèsatz zuè dè letschtè uffgfüürtè Schriftzeichè für è baar akzentuyrtè Notè am Stugg un nit spezièll für einzelni Notè. Abrupti Akzänte wiè >, ^, wiè au $s\!f$ odder $s\!f\!z$ hebbèd d Grunddǜnamik (z. B. mezzopiano, mezzoforte odder forte) nit uff, wo dèvor gää worrè isch, sèllèwäg muè diè urschprünglichi Dǜnamik nõch dè abruptè Akzänt au nit nommòl aagää wörrè.

Ußerdèmm findet mò i dè Literadur hüüfig d Bezeichnung subito (abchürzt sub.; ital.: uff dè Stell) in Vobindung mit èrè regulärè Dǜnamikaagaab. Mit èm subito cha zum Byschpill mit sub. p aazeigt wörrè, dass blötzlich piano z spillè isch, au wenn dèvor forte o. Ä. vorgää gsi isch.

Gschichtè

Am Aafang vo dè Baroggzit hèt d Dǜnamik als musigalischer Parameter no wènnig Gwicht ghaa; s isch hauptsächlich im mündlich tradyrtè Styl vo dè Musiger übberlõ worrè, wo lysliger odder lutter z spillè gsi. Dǜnamikaagaabè im Ufffüürungsmatriaal sin seltè un hèn hüfig Abwychungè vo dè Reglè bezeichnèt. Früènère Byschpill für dè Gebruuch vo Dǜnamikaagaabè sin d Sacrae Symphoniae vom Giovanni Gabrieli (1597), s Israelsbrünnlein vom Johann Hermann Schein (1623) odder d Musicalischi Exequiè vom Heinrich Schütz (1635). Diè dǜnamischè Aagaabè hèn dèzuè diènt, s gsamte Ensemble lutter odder lysliger musizyrè z lõ. Im Spòtbarogg isch denn gnauer differenzyrt worrè, öppè wenn d Bratschè im zweitè Satz vom Vivaldi sim Früèlingskonzèrt forte z spillè hèn – um diè bellèndè Hünd nõchzmachè –, wôrend dè Räscht vom Orcheschter un d Soloviolinè piano spillèd. I dè Wärch vom Johann Sebaschtian Bach wörd mit dè Dǜnamik aazeigt, a wellèrè Stell è Stimm hinter è anderi zrugg gõ hèt odder hinnè fürrè z cho hèt.

Regischterwechsel uff Cembalo un èrè barogger Orglè odder dè Wechsel zwǜschè Concertino un Tutti im Concerto grosso hèn zuè nèrè Lutschtärki un Klangfarb gfüürt, wo übbergangslos im laufendè Stugg gwechslèt wörrè hèt chönnè, sèll Vofaarè hèt am Aafang vum 20. Johrhundert dè Begriff Terrassèdǜnamik brägt. Sèbbi isch i dè Folgi simpler uff diè gsamt Musig im Barogg aagwendèt worrè. Uss hütiger Sicht isch sèll nǜmmi haltbar; historischi Quällè zeigèd, dass au Baroggsänger un -inschtrumentalischtè mit dǜnamischè Abschtufungè un Übbergäng s Stugg interpretyrt hèn, vo dè bewusstè Artikulation vo einzelnè Dön bis hy zuè größerè Bögè.

I dè Vorklassik hèt d Dǜnamik è neui Bedütung chriègt. S Cembalo isch vom Fortepiano vodrängt worrè, wellès i dè Laag gsi isch – wiè s sin Nammè uusdruggè duèt – durch Variation vum Aaschlag au d Lutschtärki z beyflussè. Öppè zitglych hèt sich durch d Monnèmer Schuèl è bisher nit kennti Präzision im Orcheschterschpyl usè krischtallisyrt, wo s möglicht gmacht hèt, dǜnamischi Effäkt wiè è pianissimo un fortissimo unisono odder s berüèmte „Monnèmer Crescendo“ mit èm ganzè Orcheschter umzsetzè.

Bim Ludwig van Beethoven hèt d Dǜnamik endgültig dè Rang von èm eigèschtändigè musikalischè Parameter chriègt, für wellèn präzisi Spillaawysungè geltè duèn. I sinè Partiturè hèt er näbbè dè Grunddǜnamik èn Huufè Uusdruggsmittel bruucht, wo vorher nit odder nu seltè ygsetzt worrè sin: regelmäßig vowendèti Lutschtärkiekstreem $pp$ un $f\!\!f$, oft in uumittelbar näbbènand wägèm Kontrascht, Crescendo vom gsamtè Orcheschter übber vill Tägt drübber wäg, Crescendo vom $p$ zum $f\!\!f$ innerhalb vo eim einzigè Tagt, Crescendo mit aaschlièßendem $subito\ p$, Decrescendo mit aaschließendem $f\!\!f$, Akzänt uff dè „schwachè“ Taktzitè (z. B. uff d Schläg 2 un 4 im Vyrvyrteltagt usw.

D Romantik hèt als Neuerung lediglich è witteri Steigerung vo dè Ekstreeme mit sich brocht (s. o.).

Luèg au

• Lischtè vo dè musigalischè Vordraagsbezeichnungè

Literadur

• Ferdinand Hirsch: Das große Wörterbuch der Musik. 3. Ufflaag. Volaag Neui Musig, Bèrlin 1990, ISBN 3-7333-0024-6.

Weblinggs

 Commons: Dynamics (music) – Sammlig vo Multimediadateie

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Dynamik_(Musik)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.