Notker Labeo

Dr Notker Labeo oder Notker III. vu Sanggalle (* um 950; † 28. Juni 1022 z Sanggalle) isch dr wichtigscht Schriftsteller vum Altalemannische un – noch dr Meinig vum Stefan Sonderegger – vu dr althochditsche Literatür iberhaüpt.

Er isch vu sinene Schiäler au Notker Teutonicus gnannt wore. Hit wird des viilmool als Notker der Deutsche ibersetzt. Im Notker si Begriff in diutiskun het aber eifach „in dr Sproch vum Volk“ beditet, un kunt im riisige Gsamtwärk vum Notker Labeo grad emol 6 Mol vor. D Sproch vum Volk isch z Sangalle Altalemannisch gsii.

Im Notker si Läbe

Dr Notker Labeo isch ungfähr anne 950 uf d Wält kumme. Er kunnt üs eme virnämme nordschwizerisch-thurgauische Gschlächt. In dr Gloschterschuel vu Sanggalle isch er Vorsteher gsii. Si umfangrichs literarischs Wärk isch guet erhalte un in dr Sanngallemer Stiftsbibliothek verwahrt. Iber biografischi Einzelheite weißt mer bsunders üs dr Bschriibige vu sinem Schiäler Ekkehart IV. Dämno het dr Notker, wu ner im Stärbe gläge isch, bichtet: Er heb as junge Mench emol e Wolf umbrocht. Des seig si schwärschti Sind, si heb-e no in sinene Draim verfolgt. Witer brichter dr Eckkehart, er heb uf sinem Stärbebett Armi riäfe lo un heb welle sähne, wiä mer si verkeschtigt.

Im Notker si Ziil

Im Zäntrum vu sinem Läbenswärk isch gstande, sinene Schiäler d geischtlige Text noch z bringe – un zwar in dr Volkssproch – un diä isch zu siinere Zit un in siinem Stammland Altalemannisch gsii. D religiees (un jedi) Literatür isch nämlig fascht üsschliäßlig Latiinisch gsii. Dr Notker het des im e Briäf an dr Bischof Hugo II. vu Sitte eso formuliärt (uf Latiinisch):

„Ich han welle, ass unseri Schiäler dä Zuegang (zu dr kirchlige Biächer) hän un wäge däm han i gwagt, ebis z unternämme, was bishär no niäme gmacht het: nämlig i han versuecht, latiinischi Biächer in unseri Sproch z ibersetze (...). Ich bi mir zwar bewusst, ass Ihr vor däm (vor Text in dr Volkssproch) zerscht zruckschräcke wäre wiä vor ebis, was mer nit gwehnt isch. Aber mit dr Zit wäri si-n-ych villicht gfalle un dr wäre s kenne läse un wäre merke, wiä schnäll mer in dr Muettersproch begrifft, was mer in ere främde Sproch küüm oder nit ganz ka erfasse. (…).“
(Latiinische Briäf, iberdrait noch dr ditsche Ibersetzig bim Sonderegger)

Im Notker si Wärk

Dr Notker het aber nit numme theologischi Wärk ibersetzt, er het aü Wärk zu dr Philosphii, dr Dialäktik, dr Rethorik, dr Arithmetik, dr Müssik, dr Aschtronomie un poetischi Wärk ibersetzt oder verfasst. Bi däne Thematike ischs ke Wunder, ass dr Notker e Hüffe wisseschaftligi Begriff firs Altalemannisch nej schepft oder iifiährt.

In dr Artistoteles-Ibesetzig het dr Notker fir s latiinisch Wort substantia zum Biispiil je noch Zämmehang diä Werter brücht, wu do ufzellt sin:

wíst f. (Wäse, Subschtanz); êht f. (Bsitz, Sach, Ding); wíht n. (Wäse, Ding, Substanz); îeht n. (irgend e Ding); îowíht n. (irgend ebis); daz íst, dazter íst (was isch); díng n. (Ding, Sach, Gegestand).
(Noch dr Ingeborg Schröbler, em Emil Luginbühl un em Jürgen Jaehrling, zitiärt bim Sonderegger).

Diä Ufzellig zeigt, wiä „differenziärt un wiä wennig schematisch“ (Sonderegger) dr Notker bin ere Ibersetzig vorgoht.

Ibersetzig bim Notker

E Ibersetzig isch fir dr Notker Labeo ke Wort-fir-Wort-Ibertragig gsii. Er het s Dänke in dr Volkssproch kännt un vor Aüge gha un do ani het er dr Sinn vu dr latiinische Schrifte dransportiärt. Bi dr Ibersetzig vum Vaterunser (dr ganz Text lueg do) het er gschriibe:

Din riche chome.

Aber was heißt des? Er erklärt:

Din riche chome, daz euuiga. dára alle guote zuo dingent. dar uuir dih keséhen súlen. unde angelis keliche uuortene. lib ane tod haben súlen.

Des bedittet noch em Stefan Sonderegger: Di Rich soll kumme, säll ewig, wu alli Gerächte druf hoffe, wu mir Dich aluege derfe un wu mir wiä Ängel wäre un wu mer Läbe ohni Dot hän.

Dr Meischter Notker bringt alliwiil dr latiinisch Text mit ufs Bapier, wänn er e Ibersetzig macht. Aber anstatt dr latiinisch Text im Alemannische nochzmache, macht ers viilmol umghert: er stellt dr latinisch Text um un duet-e vereifache un ermegligt eso eberem, wu alemannisch dänkt, lichter in dr latiinisch Text niizkumme.

Insgsamt kännt mer ellei dur s Notker Labeos Wärk fascht 8.000 verschiidini altalemannischi Werter.

Literatur

Sonja Glauch: Die Martianus-Capella-Bearbeitung Notkers des Deutschen. Tübingen 2000 (Münchener Texte und Untersuchungen 116/117).
Dieter Kartschoke: Geschichte der deutschen Literatur im frühen Mittelalter, 4. Nottker III. 3., aktualisierte Auflage, Deutscher Taschenbuch Verlag, München 2000, S. 199 (Buchausgabe).
Peter Ochsenbein: Notker der Deutsche. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Tibor Pézsa: NOTKER (III.) v. St. Gallen. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Band 6, Herzberg 1993, ISBN 3-88309-044-1, Sp. 1035–1041.
Harald Saller: Ein neues Editionskonzept für die Schriften Notkers des Deutschen anhand von De interpretatione, Lang FrankfurtMain 2003, ISBN 3-631-50250-8 (Kultur, Wissenschaft, Literatur. Beiträge zur Mittelalterforschung, Vol. 4), Dissertationsschrift 2003 (Demo-CD).
Stefan Sonderegger: Althochdeutsch in St. Gallen. St. Gallen un Sigmaringen, 1970.