Förstabtai Sanggale

D Förstaptai St. Galle isch e Benediktiinerabtai i de Stadt Sanggale gsii. De Ort het zerstmol ab 612 de St. Gallus as Aisidler biwont. Erst ane 719 het de St. Opmar am Platz vo de Aisidelai e Chlooster ggründet, wo denn schnell agwachsen isch und recht mächtig woren isch. Bis 1798 isch de Apt vo Sanggale en Riichsförst gsii, wo Sitz und Stimm im Riichstag vom Hailige Römische Riich Tütscher Nation gha het. Glichzitig isch s Chloster au Zuegwandte Ort i de alte Aiggnosseschaft gsii. D Stadt Sanggale rund ume isch aigeständig gsii, d Landschaft aber, s Förschteland, isch vom Chloster abhängig gsii und au d Städt Wil im Weste und Rooschi im Oste em Bodesee. Zum Chloosterstaat hend no d Herrschaft Noiraveschburg im Allgöi und d Herrschaft Ebringe im Briisgi ghöört. Ane 1805 isch s Chloster ufghobe worde und de Apt Pankraz Vorster het is Exil müese.

Förstabtai Sanggale*
UNESCO-Wälterb
s Chlooster Sanggale ane 1769
Staatsgebiet:	Schwiz
Typ:	Kultur
Kriterie:	(ii), (iv)
Referänz-Nr.:	268
Region: ª	Öiropa
Gschicht vo dr Iischriibig
Iischriibig:	1983  (Sitzung 7)
* Dr Naame stoot uf dr Wälterb-Liste. ª D Region isch vo dr UNESCO klassifiziert.

Gschicht

Gründig

D Geget vo Sanggale isch bis is 7. Joorhundert no Urwald gsii. Ane 612 het denn de irischi Wandermönch Gallus, e Schüeler vom Columban, bim Flüssli Stainach sini Aisidelai iigrichtet. Noch sim Tood geg 650 isch er bi sinere Zele bigrabe wore und sis Grab isch zumene Pilgerort wore, wo au e paar Mönch inere loose Gmainschaft glebt hend. Vierzg Joor spööter het de Tribun Erchanoald da Grab gschändt und de Boso, Bischof vo Choschtetz (Konstanz) het de Gallus noi bistatte loo. Um 705 – s gnau Joor isch nöd bikannt – het de alemannisch Herzog Gotfrid (†709) uf Bitte vom Priester Magulf a de «Cherche vom St. Gallo» de Ort Biberburg am Negger vermacht, för d Finanzierig vom Liechterfest (ad luminaria sancti Galluni ecclesiae). Nochem Tood vom Gotfrid isch es zum Chrieg zwüschet em alemannische Herzog Willehari (710–712) und em Karolinger Pippin (679–714) choo und e fränggisches Heer het d Zele vo de Mönch am Gallusgrab verwüestet. De Vorsteher vo de chlii Gmainschaft dozmol isch de Diakon Stephanus gsii.

Im Joor 719 het denn de Opmar (ahd. Ôtmâr), en alemannische Priester, wo z Chur sini Uusbildig öberchoo het, di loosi Mönchsgmainschaft organisiert und s Chlooster St. Galle ggründet. Nochem Bluetgricht z Cannstatt ane 746 isch s Chlooster under de Drugg vo de Karolinger choo und het 747 müese d Regle vo de Benediktiner anee. Aber di baide fränggische Groofe Warin und Ruadhard, wo vo de Karolinger de Uuftrag ghaa hend, Alemannie noi z ornne, sind mitem Opmar und sine Mönche nöd zrang choo und au de Sidonius, de Bischof vo Chostetz, het wöle s Chloster, wo rasch gwachsen isch, sinere Herrschaft underornne. De Opmar isch denn 759 gfangegnoo wore und zum Tood dur Verhungere ide Pfalz z Bodme verurtailt wore. No im gliiche Joor isch er am 16. November denn uf de Rhiiinsle Werd bi Eschetz gstorbe. S Chloster isch denn under de Bischof vo Chostetz gstellt worde und de Noofolger, de Iohannes (759–780) isch au de Bischof vo Chostetz und ono de Apt vo de Riichenau gsii. D Liich vom Opmar isch zee Joor spöter uf Sanggale gfüert wore.

Goldigs Zittalter (817–924)

d Sanggaller Chlostercharte; um 800

Doch s Chloster isch bim alemannische Adel und Volch biliebt gsii und drum schnell gwachse. Zu de grooszügigste Schenkige vom 8. Joorhundert ghöret die vo de Beata-Landolt-Sippe im Zörcher Oberland und die vo de Halaholf-Hitta-Sippe us de Umgebig vo Marchtal a de Donau i de Ostboor. Aber au anderi bigüeterti Alemane hend em Chloster Länderaie vermacht. Die sind zum Tail vergoobt oder as Lehe witterggee wore, wa schliessli zu komplizierte Bsitz- und Machtverhältnis gfüert het. Vomene gschlossne Herrschaftsgibiet cha i dere Zit aber nöd d Reed sii. Je noch Entfernig zum Chloster sind d Verpflichtige verschide gsii. Us de chlosternöche Güeter het s Chloster Arbetschreft bizoge, usem domoolige Tuurgau, Zörigau und Arbongau vor alem Chorn, Obst, Gmües und Bier und vom Bodesee Fisch. Güeter, wo enet em Rii und em Bodesee glege sind, hend entweder Chorn oder au nu Geld abgliferet, weered de Briisgau s Chloster mit em Wii versorgt het, wo jo i de christliche Kultusüebig e wichtigi Role spillt.

S Chloster het sich zumene kulturelle Zentrum entwigglet. No im 8. Joorhundert isch e Scriptorium (Schriibschuel) iigrichtet wore und zu de früeste Werch ghöret s Sanggaler Paternoster und de Abrogans, e latinisch-althochtütsches Wörterbuech. Wo de Chaiser Ludwig de Fromm ane 818 s Chlooster bsuecht het, het er em Chlooster d Immunität verlihe und s somit zumene Riichschloster gmacht. Ane 833 het denn de Chaiser Ludwig de Tütsch em Chlooster di fraiji Aptwaal versproche und 854 het er s Chloster vo jegliche Ziiszalige an Bischof vo Chostetz bifrait. Ane 835 isch vom Apt Gozbert (816–837) d Gallusbasilika iigwiicht wore.

De Ludwig de Tütsch isch aber mit de Äpt, wo d Mönch gweelt hend, nöd iiferstande gsii und het as Apt de Grimald (841–872) iigsetzt. De isch i de Hoofschuel vom Karl em Grosse usbildet wore. Er isch en mächtige königstroije Adlige gsii und weltliche Apt vo merer Chlöster, wo nie s Gelübde abglait het. Zudem het er as Erzkaploo vom Chaiser Ludwig em Tütsche zu de engste Vertraute vo de Karolinger ghört. Selber hoch bildet, het er s kulturelli Schaffe vom Chloster gförderet und s Chloster politisch is Riich iibunde. Er het au as erste um 885 en Katalog vode Chlosterbibliothegg alegge loo und dere Büecher us sinere Privatbibliothegg vermacht.

Uf irer Wanderschaft sind zwee irischi Mönch, de Marcus und de Marcellus Moengal uf Sanggale cho und hend entschide im Chloster z bliibe. Zeme mitem Iso isch de Moengal Leerer vo de Mönch Notker Balbulus, Ratpert und Tuotilo wore, wo as di drai Sterne vom Goldige Zittalter bizaichnet weret und kulturelli hochwertigi Werch gschaffet hend: Hymne, Gedicht, Gschichtsbüecher, Mooleraie und Elfebaischnitzeraie.

Underem karolingertroije Apt Salomo (890–919), au Bischof vo Chostetz, het s Chloster sin Höchepunggt erlebt. Zwoor hend d Mönch schlimmst biförchtet, aber de Salomo het s Chloster gegenöber em Bischofssitz starch bivorzugt. Und wo de Bischof Adalbero vo Augschburg em Salomo en Arm vom Hailige Magnus vo Füesse, emene Schüeler vom Gallus, gschenggt het, isch z Sanggale för die wertvolli Reliquie d Cherche St. Mange baut wore. Im Chlooster hend dozmol guet hundert Mönch glebt.

Silbrigs Zittalter (925–1076)

d Cherche St. Mange

Im iigente 10. Joorhundert hend starchi politischi Wirre zu de Uusbildig vom Herzogtum Schwoobe gfüert. Nochem Tod vom Salomo, emene starche Gegner vo de schwöbische Separatiste, isch Sanggale aber i d Händ vom Herzog Burchard II. choo und d Waal vomene noije Apt het sich drai Joor lang usezöögeret.

Abem Joor 925 sind d Ziite uusicher wore, well immer wider Ungare und Sarazene is Fränggische Riich gfale sind und am 1. Mai 926 hend d Ungare s Chloster verwüestet. Debi isch d Aisidleri St. Wiborada, wo bim Chloster i de Rekluse glebt het, umchoo, wäred sich d Mönch in Wald grettet hend. D Bibliothegg und anderi chostbari Sache sind vorsorglich scho vorene uf d Insle Riichenau broocht wore. Ane 929 het de englischi König Æthelstan s Chlooster bsuecht. Am 26. April 937 isch s Chloster gär abebrennt: en Schüeler het denggt, wen er d Schuel aazündi, hebet d Leerer ka Zitt, in z strooffe. De starchi Nordwind het aber s Füür uf die andere Hüser öbere springe loo und d Mönch hend grad no d Bibliothegg, d Glogge und s Cherchegräät chöne rette. Aber au d Mönch hend gfunde, ass de Apt Craloh (942–958) vill z streng sai und de Anno (953–954) as Gegeapt gweelt. Um s Chloster und d Lüüt, wo ide nöchere Umgebig gwonet hend, z schütze, hepmer um 953 aafange e ummuureti Stadt um s Chloster baue. Die Stadtmuur isch underem Apt Notker (971–975) fertig wore.

Aber au d Pest het em Chloster starch gschadet. Im Joor 1022 sind nöd nu de Mönch Notker de Tütsch sondern au de Apt Purchart II. (1001–1022) dra gstorbe. D Chaiseri Gisela, d Frau vom Konrad II., isch bim Bsuech vom Chloster vo de Schrifte vom Notker em Tütsche ase bigaisteret gsii, as si si för sich het abschribe loo.

Ane 1034 het de Chaiser Konrad II. (1027–1039) en noie Apt, de Nortpert (1034–1072), iigsetzt, um di Cluniazensischi Reform dörezsetze. Doch die isch bi de Mönch uf Widerstand gstoosse, bsundrigs au bim hochbildete Schuelmaister Ekkehard IV. (1034 – ca.1060), emene Schüeler vom Notker em Tütsche. Siin Noofolger Herimann het e e sanggalischi Hailigetrilogii gschribe: St. Gallus, St. Opmar und St. Wiborada, wo ane 1047 as ersti Frau vom Poopst hailiggsproche woren isch. Noch em Tood vom Herimann isch z Sanggale langi Zitt nüme vill gschribe wore.

Isigs Zittalter (1077–1167)

De Investiturstriit het au uf Sanggale starchi Würkige ghaa. De Gegekönig Rudolf vo Rhyfelde het as Gegeapt de Lutold (1077–1083) iigsetzt. De vom reguläre König Heinrich IV. bestimmt Apt Uodalrich III. vo Eppestai (1077–1121) isch en österriichische Adlige gsii, wo sich as Patriarch vo Aquileia nöd gross um Sanggale gchümmeret het. Sanggale und d Riichenau, vorene eng bifründeti Chlööster, hend Striit öberchoo und sind im End sogär i chriegerischi Handlige verstriggt wore.

I dere Ziit isch s kulturelli Schaffe völlig in Hindergrund trete und uf de Schuelbetriib isch chuum no Wert glait wore, au isch nüme erwartet wore, as jede Mönch Latinisch lernt. D Äpt sind stolzi Adligi gsii, wo sich vill mee för d Machtinteressi vo irne Familie interessiert hend.

Trennig vo Chloster und Stadt

Im Joor 1180 sind sich de Apt und de Chaiser i d Hoore groote, well baidi Aasprüch a d Stadt ghaa hend. Die het scho e gwüssi Zitt s Maartrecht bsesse und het erfolgriich e Liineindustrii ufbaut. D Städter hend d Striiteraie gschiggt uusgnutzt und sich immer mee Recht und Privilegie gschaffe. Am Hoftag 1207 vom König Philipp isch de Apt Uodalrich vo Sax (1204–1220) zum Riichsförst erhobe wore und de Poopst Honorius III. het 1217 em erlobt, as er d Pontifikalie bruuche tar. Dodemit isch de Förstapt vo Sanggale zu de Mächtige im Riich uufgstige. Nochem toggeborger Brüedermord het de Groof Diethelm I. vo Toggeborg d Stammborg Alt-Toggeborg und d Stadt Wiil em Apt vermacht. Doch noch em Tood vom Diethelm I. hend sini Erbe en Striit aagfange, wo 1236 mit eme Vertrag gendet het; d Alt-Toggeborg und d Stadt Wiil sind bim Försatapt blibe.

De Rudolf IV. vo Habsburg (1273–1291), wo im Striit mit em Apt glegen isch, het noch sinere Waal zum tütsche König (as Rudolf I.), de Apt vertribe und en Gegenapt iigsetzt. Noch em Tod vom Rudolf het s Chloster under em Apt Willhelm vo Montfort (1281–1301) mit de Stadt Sanggale en erste Vertrag uusghandlet und zwanzg Joor spöter, ane 1311 isch d Stadt Sanggale formell fraiji Riichsstadt wore. En grosse Brand het em 23. Oktober 1314 em Chloster und a de Stadt grosse Schade zuegfüegt. 1378 hend d Städter en aignigs Gricht öbercho und 1415 hends no s Recht öbercho en Vogt z weele, wo öber Lebe und Tood entschaidet. S Umland zwüschet Wiil im Weste und Rorschach am Bodesee isch aber immer underem Förstapt gstande, und haisst drum au hüt no Försteland.

Au i dere Zit, wo weltlichi Minnesänger di tütsch Literatur prägt hend, isch s Chloster nöd schöpferisch gsii, anzig di baide Äpt Uodalrich IV. von Sax (1204–1220) und Ruodolf vo Güttinge (1220–1226) hend de Versuech undernoo, s gaistige Schaffe wider uf e höchers Nivo z bringe. Aber d Förstaptai Sanggale isch längst zumene wichtige politische Machtzentrum woore, wo s Gaistige nüme im Vordergrund gstanden isch. Ane 1282 hend grad no zee Mönch im Chlooster glebt. 1353 het de Chaiser Karl IV. Chostetz, d Riichenau und Sanggale bsuecht, nume grad um sini privati Reliquiesammlig z vergrössere. Debi het er grad d Reliquie vo de Huushailige St. Gallus und St. Opmar mitgnoo.

Appizeller Chrieg und Aiggnosseschaft

Charte vo de förstäptliche Piet

Nochdem d Stadt sich frai gmacht het, hend au d Appezeller (lat. Abbatis cella »Zele vom Apt«) afange sich gege d Machtasprüch vo de Förstaptai weere. S isch en heftige Chrieg uusproche, d Appizeller Chrieg, wo do dri gendet het, ass Appizell ane 1411 en unabhängige Staat woren isch, wo sich denn a de Aiggnosseschaft agschlosse het. Em 20. April 1418 het zum dritte Mool Füür i de Stadt und im Chlosterbezirk gwüetet. Am 26. Juli 1429 het de Förstapt im Fride vo Chostetz uf die maiste Recht öber Appizell verzichtet.

Aber au de Chlosterstaat het sich a de Aiggnosseschaft gnöcheret und 1437 het de Apt Eglolf Blarer (1426–1442) mit Schwyz s Landrecht gschlosse. Da isch ane 1451 erwitteret wore mitem Burg- und Landrecht mit Zöri, Luzern, Schwyz und Glarus, dur da sind die vier Ort Schirmherre vode Aptai wore und s Chloster Sanggale isch Zuegwandte Ort vo de Aiggnosseschaft wore. Drüü Joor spöter isch denn au d Stadt Sanggale e Zuegwandte Ort vo de Aiggnosseschaft wore. Si het sich zu aim vo de wichtigste Textilzentre vo Europa entwigglet. Mit ere Summe vo 7000 Gulde het sich d Stadt Sanggale im Joor 1457 denn endgültig vom Apt loosgchauft.

»Zwaiti Gründig«

d Appizeller stürmet ane 1489 Rorschach

1463 isch de Ulrich (VIII.) Rösch de erst Apt wore, wo kann Adlige gsii isch. Aber au er isch mee en Politiker as en Gaistliche gsii. I de Gschichtsschriibig werd er as »Zwaite Gründer vo Sanggale« bizaichnet. Er het en gschlossne Territorialstaat agstrebt und de dur de Chauf vom Toggeborg im Joor 1468 vergrösseret. Im het nöd passt, as d Stadt s Chloster vo sim Land trennt und drum s Gricht uf Wil verlait, wo au nöch zum Toggeborg glegen isch. Zudem het er entschlosse, sini Residenz uf Rorschach z verschiebe. Er het de Hafe uusbaut und d Stadtmuure verstärcht und au wöle s Chlooster uf de Mariaberg verlege. Da het aber niemertem passt. Die fromme Lüt vo Sanggale hend nöd wöle, as d Reliquie vom Opmar und Gallus wegzüglet werdet, anderi Machthaber hend s gföörli gfunde, wenn de Apt direkt am Bodesee residiert und en östlichi Expansionspolitigg biförchtet. D Appizeller hend e Heer gsammlet und am 28. Juli 1489 Rorschach mitem Mariaberg abegmacht, wa as »Chlosterbruch« i d Gschicht iigangen isch. Druf abe hend sich au di sanggalische Undertane im Bund vo Waldcherch gege de Apt gstellt. 1490 het denn de Ulrich Rösch defintiif wider di alti Residenz bizoge und d Striiteraie sind biendet wore. Im Joor drufabe isch de Ulrich Rösch gstorbe. De Apt Gothard (1491–1504) het mitem Grosse Wiler Vertrag d Rechtsverhältnis vo de Stadt Wiil greglet und spöter d Grenze zwüschet de Landvogtai Thurgau und em Försteland kläärt.

Reformation

Sanggale mitem Chloosterbezirk ane 1642

1521 het de Vadian Iisitz in Sanggaler Root ghalte. Er het ainere vo de wichtigste sanggallische Liihändlerfamili aghört und het im Usland e höchi Uusbildig öberchoo. Er isch en gaistige Vordengger vo de Reformation gsii und het die z Sanggale döregsetzt. Do aber de Apt nöd erlobt het, as i de Laurenze-Cherche, di reformiert Mess glese werde taar, het de Vadian, sit 1526 Börgermaister vo Sanggale, ane 1527 s Chloster ufglööst und de Apt het müese is Exil und i de Städt Wil, Rorschach und Bregetz residiert. Zwai Joor spöter hend d Lütt s Chloster gstürmt und wertvolli Kulturgüeter kaputtgmacht und verschleppt. De hochbildeti Vadian het immerhin gnueg Macht und Interessi ghaa, s schlimmst z verhüete und hett au zäme mit anderne bildete Mane, drunter de Melchior Goldast und de Bartholomäus Schobinger, di alte früemittelalterliche Werch, wo mer dozmol entdeggt het, z veröffetliche.

D Reformation het aber au d Aiggnosseschaft gspalte und s isch zum Erste Chappelerchrieg choo. Nochem 2. Chappeler Fride 1532 isch d Uuflösig vom Chloster zruggmacht wore und de Apt wider igsetzt wore. Em Chloster isches glunge s Umland erfolgrich z rekatholisiere, s Toggeborg aber nu tailwiis und de Apt het a de Toggeborger müese d Religioosfraihait zugestoo. Us dem Grund isch s Toggeborg bis hüt no paritätisch.

»Dritti Gründig«

d Stiftscherche isch vo 1755 bis 1766 baut wore

Vo 1551 bis 1553 isch e noiji Bibliotheegg baut woore um die unzälige Büecher und Dokument sicher z laagere. Im Rorschacher Vertrag vo 1566 sind s Territorium vom Chloster und vo de Stadt Sanggale klar greglet wore und me het mitem Bau vo de Innere Stadtmuur aagfange, wo s Chloster und d Stadt trenet. För de Bau vo dere Muur hend baid Partaie müese uufchoo. De Apt Joachim Opser (1577–1594) het d Herrschaft Noiraveschburg im Allgoi verchauft, wo sind Noofolger Bernhard Müller (1594–1630) ane 1606 aber wider zruggchauft het. Ane 1621 het de dezue no d Herrschaft Ebringe im Briisgi zruckgchauft. Im Obertoggeborg isch s Chloster Noi Sant Ihann noi baut wore, wo 1629 fertig woren isch und dur s Rintaaler Kommunell 1676 het de Apt d Macht im Rintl festige chöne.

Barocki Blüeti

Wäred em Toggeborger Chrieg (1712–1718) het de Apt för churzi Zitt is Exil müese und het uf de Noiraveschburg residiert. D Berner und Zörcher hend s Försteland bsetzt und debi hend d Zörcher gad ono meriri wertvolli Büecher graubt. No hüt kämpft Sanggale mit juristische Mittel gege Zöri um die gstollne Büecher zruggöberchoo. I de 60er und 70er Joor vom 18. Joorhundert isch e richtigi Bauwuet uusproche: e noiji Chlostercherche, hüt d Kathedrale vom Bischof, e noiji Pfalz, wo hüt de Sanggaler Root taget und d Stiftsbibliothegg, wo ane 1768 dur de Chauf vo de Privatbibliothegg vom Humanist Aegidius Tschudi um meriri Chostbarkaite, wi e Niderschrift vom Nibelungelied, erwitteret woren isch. Die Baute us de Barockzitt stönd sit 1983 i de UNO-Liste vo de Weltkulturgüeter.

Wäred de Barocke Blüeti isch s kulturelli Schaffe vom Chloster wider ernstgnoo wore, zudem hend sich di Gaistliche um d Woolfaart und Schuelbildig vom Volch kümmeret. E chlosteraigni Buechdruggerai het ab 1633 d Verbraitig vo Schrifte erliechteret.

Undergang

Noch de Französische Revolution ane 1789 hend d Undertaane mee Recht för sich iigfoorderet. De Apt Beda Angehrn (1767–1796) het de Chlosterstaat versuecht z rette und em 23. November 1795 z Goosse en »Güetliche Vertraag« uusghandlet. Aber d Laag het sich schnell verschlechteret und im Summer 1797 hend d Chlosterlüüt afange haimlich s Archiif und d Bibliothegg is Chloster Mehrerau bi Bregetz uuszlagere. Em 1. Februar 1798 hend sich d Toggeborger vom Apt loosgsait und em 14. drufabe hend denn d Förstelender d »Republik vo de Aalt Lantschaft« uusgruefe und chlosterfindlichi französischi Truppe sind z Sanggale iimarschiert. De Apt Pankraz Vorster (1796–1805) het müese flüche und d Mönch sind vo Soldaate öber de Rii gstellt wore. Die leergruumt Bibliothegg het bi de Bsatzer und noije helvetische Machthaber zimli vill Ärger uusglöst, und si hend die deför verantwortliche Mönch as Schurke tituliert. Underem Schutz vo Österriich het de Apt em 26. Mai 1799 chöne zruggchere, doch em 27. September het er definitif is Exiil müese und sis Undertaaneland isch Tail vo de Helvetische Republik wore. Mit em "Reichsdeputationshauptschluss" vom 25. Februar 1803 het d Förstaptai au d Herrschaft Noiraveschburg im Allgöi verloore und de Apt isch uf Ebringe ggange, wo no as sanggalische Bsitz erhalte bliben isch, wenn au d Macht a d Habsburger öbertrait woren isch.

Gliichzittig mit de Gründig vom moderne Schwizerische Bundesstaat 1803 isch au de Kantoo Sanggale ggründet wore. Em 8. Mai 1805 het de Grossi Root vom junge Kantoo mit 36 zu 33 Stime s End vo de Aptai Sanggale bischlosse und het de ganzi Bsitz vom Chloster öbernoo, wo dozmol 74 Mönch zellt het.

D Länderaie usserhalb vom noije Kantoo Sanggale sind verchauft worde: d Herrschafte Ebringe und Norschinge sind ane 1806 för 140'000 Gulde vom Marchgroof vo Bade uusglöst wore, d Herrschaft Staame het de Kantoo Zöri ane 1808 vo de Ziispflichte gegenöber Sanggale bifrait, und au d Thurgauer hend im End iigstume und em Kantoo Sanggale di thurgauische Bsitz geg Geld abchauft.

Am 2. Juli 1823 het de Poobst Pius VII. d Voruussetzige för s Doppelbistum Chur-Sanggale gschaffe, dodemit het er faktisch d Uuflösig vo de Förstaptai Sanggale anerchennt, wenn au stillschwiged. Am 20. Januar 1849 isch denn as letzte sanggaler Mönch, de Pater Viktor Spillmann gstorbe.

Woppe

S Woppe vo de Förstabtai Sanggale zaigt uf Gold en schwarze Bäär, wo s Manndli macht und erinneret a d Gschicht vom Hailige Gallus, wo emene Bäär bifole het Füürholz fören z hole, waner au gmacht het.

Kulturelli Bidüttig

S Chlooster Sanggale het im Mittelalter nöd nu aigni Büecher gschribe und bebilderet, sondern au wertvolli Handschrifte vo andere Chlööster öberchoo, wie die althochtütsch Bibeldichtig vom Tatian. Die Bibliotheegg het im Lauf vo de Ziite dangg a de Umsicht vo de Mönch nume wenigi Verlüst erlitte, trotz de drai Bränd und de vier Öberfäll vo de Ungare, Reformatiönler, Zörcher und Franzoose. Hüt isch Sanggale ann vo de wichtigste Ort, vo mittelalterliche Manuskript. Öppe 450 Handschrifte stamet vom 7. bis zum 12. Joorhundert, i guet hundert vo dene sind Althochtütschi Tegscht z finde. Us em 13. bis zum 16. Joorhundert stamet rund 1550 Handschrifte. Im ganze zällt d Stiftsbibliothegg 2004 Manuskript. Dezue chömet no gut 200 Manuskript wo im Mittelalter z Sanggale gschribe wore sind, aber hüt weltwiit vertailt sind, zum Tail as Gschenk, zum Tail as Raubguet.

De irischi Iifluss macht sich i de Bebilderig vo de früemittelalterliche Manuskript bimerkbaar und i menge kunstvoll gmoolete Initiaale. D Bilder gend en guete Iidrugg vom Chloosterlebe, si zaiget Mönch bim Schriibe oder bim Sternebeobachte. Aber au d Elefbaischnitzeraie vom Mönch Tuotilo, wo as Schutzdeggel för wertvolli Büecher, wie em Evangelium longum, gmacht wore sind, ghöret zu de bsundrige Schätz vo Sanggale. En Aimooligkait isch de Chlosterplaan vo Sanggale. De stellt zwor nöd Sanggale dar, sondern isch nu en "Idealplaan", wien e Riichschloster usgsie söll.

För d Musiggschicht isch Sanggale weltwiit vo Bidüttig, weg sinene früemittelalterlichi Lieder, wo mit Neume, enere Art Nooteschrift, d Melodii aagend. D Hymne vom Notker Balbulus sind bis i d Noiziit i de Cherchene vo ganz Europa gsunge wore.

Di sanggalischi Gschichtsschriibig hebt sich vo de zitgnössische ab dur vill iigstroiti menschlichi Anektote ab, wo e bsundrige lebige Charakter gend und au Iibligg is Lebe vo de Mönch gend.

Die guet 800 früemittelalterliche Orginaluurchunde vom Chlooster gend guet Bschaid öber d Besidlig, s Wertschaft, d Gauiitailig und d Machtverhältnis im alemannische Ruum. D Näme vo vilne schwizerische und bade-württebergische Ortschafte werdet z erstmool i sanggalische Uurchunde gnennt.

Di Barocki Blüeti stecht weniger wegem gaistige Schaffe use, wo vo mee lokaaler Bidütig isch, umso mee aber dur sini Prachtbaute. Ane 1983 isch de Chlosterbezirk vo Sanggale i d UNO-Liste vo de Weltkulturgüeter ufgnoo wore.

Birüemti Mönch

• Ratpert (9.Jh.): Dichter, Historiker.
• Tuotilo (um 900): Elfebaischnitzer, Musiker.
• Notker I. Balbulus (de Staggeli) († 912): Musiker, Dichter.
• Notker II. Piperisgranum (Pfefferchorn): († 975) Arzt, Mooler.
• Notker III. Labeo (de Tütsch) (†1022): Universalglehrte, Öbersetzer.
• Ekkehard I. Decanus († 973): Dekan, Dichter.
• Ekkehard IV. Junior († um 1060): Schuelmaister, Historiker.

Birüemti Fraue

• St. Wiborada († 926): Aisidleri; di erst vom Popst hailiggsprochni Frau.

Äpt

Di vollständig Liste vo allne Äpt, Gegeäpt und Pfleger (astell vo schwerchranke Äpt), wo s Chloster glaitet hend, findsch i de Liste vode Sanggaller Äpt.

Büecher

• Fürstabtei St. Gallen – Untergang und Erbe 1805/2005. St. Galle (2005). ISBN 3-906616-75-4.
• Peter Ochsenbein: Das Kloster St. Gallen im Mittelalter. Darmstadt (1999). ISBN 3-8062-1378-X.
• Walter Berschin: Eremus et Insula. Wiesbaden (1987). ISBN 3-88226-383-8.

Weblink

 Commons: Bilder vom Sanggaller Chloosterbezerk – Sammlig vo Multimediadateie

• Förstaptai Sanggale – Undergang und Eerb
• Stiftarchiv Sanggale
• Stiftsbibliothek Sanggale
• Codices Electronici Sangallenses CESG Digitalufnaame vo Sanggaller Handschrifte
• Schätz vo de Welt: s Chlooster Sanggale
• Livecam vom Chloster und vom Chlosterplatz Sanggale
• Iidrag in der Wälterbliste vo dr UNESCO uf Änglisch und uf Französisch