Saami
D' Saami (au Saame oder veraltet Lappe gnannt) sin d' Nordskandinavischi Ureiwohner. D' Saami lebet im Norde vo Schwede, Norwege, Finnland, un Russland. D' Bevölkrig betrait ungfähr 30.000 bis 70.000. D' Saami schprechet ä Finno-Ugrischi Schprôch. Zue de traditionäli Beruef ghöret Rentierzucht, Jage un Landwirtschaft, d' meischti Saami hän hüt aber andri Beruef.
Gschicht
ändereD' Saami wohnet scho sit mindeschtens 10.000 Jôhr z Skandinavie. In dr Wikinger-Zit sin d' Saami warschynlich immer wyter nôch Norde zruggdrängt wôre. Ob d' Beziehunge zwische de Wikinger un de Saami fridlich oder chriegerisch gsi sin, isch nüt ganz gchlärt; uf jede Fall hän di zwei Völker au mitenander ghandlet. Im 15. Jôhrhundert sin d' Saami unter d' Heerschaft vo Schwede, Norwege un Russland gfalle. D' Saami hän müesse ä Schtüür uf d' Rentierzucht zahle un d' traditionäli saamischi Kultur isch unterdruggt wôre. Usserdem isch dr Schamanismus unterdruggt wôre un d' Saami chrischtianisiert wôre. S Buech Laponia isch dr erschti detailierte Bericht über d' Saami; 's isch 1673 vo Johannes Schefferus gschribe wôre zum s falsch Bild vo de Saami z Europa z' verbessre. S isch aber bal ä Usgab erschine, wo verlôgeni Kapitel über Magi un Zauberei ygfüegt wôre sin. Aagfange im 17. Jôhrhundert isch de Saami au immer mehr Land gschtôhle wôre un 's isch versuecht wôre d' Semi-Nomadischi Lebeswiis vo de Saami z zerschtöre. Z Russland sin d' Saami nôch dr Revolution zwunge wôre uf Kollektive z schaffe, inzwische git s aber wider privati Rentierzucht. Z Russland isch di Saamisch Kultur aber am schtärgschte gschädigt. Z Skandinavie hän sich d' Saami degege meh Recht chönne erchämpfe, d' Saami z Norwege, Schwede un Finland sin im Saami-Parlament organisiert. In de Wahle zue sällem Parlament dürfe numme Saami abschtimme.
D' Saamischi Schprôch
ändereD' Saamischi Schprôch ghört zue de Finno-Ugrischi Schprôche un isch mitem Finnisch verwandt. Saamisch isch eigetlich ä Aasamlig vo zeh Dialekt; vo denne sin vier scho praktisch usgschtorbe. D' Saamischi Dialekt sin ä Schprôchkontinum, des bedütet, dass ä Schprôch sich langsam über ä grössres Gebiet verändert. Saamisch isch in manchi Teil vo Norwege, Schwede un Finland offiziel annerkannt, aber nüd z Russland. Saamisch isch ä akut gfährdeti Schprôch.
Religion
ändereD' traditionell Saamisch Religion isch ä Form vo Schamanismus gsi. Dr Schamane (noajdde uf Saamisch) hät sich um alli mögliche Problem gchümmeret; in Zeremonie sin Inschtrument wie d' fadno (ä Flöte) un Trummle gnutzt wôre. D' Saami hän usserdem Wysi Tier un Metal gopferet un wie in vyle andre nördliche Völker häts au ä Bäre-Zeremoni gää. D' Saami hän au verschidni Gottheite gchännt: Radienacce (dr Herscher vu dr Erd un em Himmel), Radienkiedde (sin Sohn, wo Seele hergschtellt hät), Maderacce un Maderakka (wo d' Liib für d' Seele gmacht hän), Beaivi (d' Sun), Leaibolmmai (dr Jagtgott), Bieggolmmai (dr Windgott), un Sarahkka (d' Fruchtbarkeitsgöttin). Hüt sin d' meischti Saami entweder Lutheraner oder Orthdoxe, dr Schamanismus wird aber teilweis immer nô praktizirt.
Musik
ändereIn dr traditionäli Saamischi Musik goht s vor allem ums Singe: Lieder ohni Gsang sin unbekannt. Traditionäli Inschtrument sin 's Fadno un Trummle. De bekanntischi saamisch Musikschtil isch dr Joik, ä improvisierter un schpiritueler Gsang. Joik riime sich nüt un handle vo alli möglichi Theme.
