Fidelio

Wärkdaate
Originalditel:	Fidelio
Form:	Sengschbiil
Originalsprooch:	deitsch
Muusig:	Ludwig van Beethoven
Libretto:	Ferdinand von Sonnleithner ond Georg Friedrich Treitschke
Literarischi Vorlaag:	Léonore ou L’amour conjugale vom Jean Nicolas Bouilly
Uruffüerig:	23. Mai 1814
Ort vo dr Uruffüerig:	Wien
Lengi vo dr Opere:	2 ½ Stond
Ort und Zit vo dr Handlig:	Staatsgfengnis z Schbania gega End vom 18. Jôhrhondert

Dialäkt: Schwäbisch

Fidelio ischt a Opr en zwoi Uffziig mit dr Musik vom Ludwig van Beethoven. S Libreddo stammt vo de Autora Joseph Ferdinand von Sonnleithner ond Georg Friedrich Treitschke. Als Vorlage hôt de selle s Tekschtbuach zor franzeesischa Opr Léonore ou L’amour conjugale (Leonore oder die eheliche Liebe) vom Jean Nicolas Bouilly deanet. S erscht Môl uff d Bihne komma isch des Werk en seira endgildiga (dridda) Fassong am 23. Mai 1814 em Theatr am Kärntnertor en Wien. Formal isch dui Opr a Sengschbiil, des hoißt, dass de oinzlne Musiknommra mit gschbrochene Dialog vrbonda send. A Uffihrong dauret rond zwoiahalb Stonda.

Dr Kombonischt vom „Fidelio“ uff-ma Gemälde vom Joseph Karl Stieler us-em Jôhr 1820

D Persona vo dr Handlong send

Fidelio – Dr Theaterzettl vo dr Uruffihrong vo dr Endfassong am 23. Mai 1814 z Wien

• Dr Don Fernando, a Minischtr (Bariton)
• Dr Don Pizarro, Guverneer vo-ma Staatsgfengnis (Bariton)
• Dr Florestan, a Gfangener (Tenor)
• D Leonore, em Vôriga sei Frau, wo ondrem Nama Fidelio a Ôstellong beim Gfengnis gfonda hôt (Sopran)
• Dr Rocco, Kerkermoischtr (Bass)
• D Marzelline, em Rocco sei Dochter (Sopran)
• Dr Jaquino, dr Pfertner vo dr Strôfôstalt (Tenor)
• Dr erschde Gfangene (Tenor)
• Dr zwoide Gfangene (Bass)
• A Hauptmôô vo dr Wache, a baar Offiziir, Soldada, Staatsgfangene, Volk (Chor ond Stadischda)

Firs Orkeschtr braucht mr

Zwoi Fleeda, a Piccolofleed, zwoi Oboa, zwoi Klarinedda, zwoi Fagott, oi Kontrafagott, viir Herner, zwoi Trombeeda, zwoi Posauna ond 30 Streicher.

Handlong

Ort ond Zeit

Dui Opr schbiilt em-ma Staatsgfengnis en dr Nähe vo Sevilla (Schbanien) gega Ende vom 18. Jôhrhondert.

Erschtr Uffzug

Datei: A Hofraum vom Staatsgfengnis

A Szene mit-em Wilhelm Schirp als Rocco ond dr Karina Kutz als Fidelio-Leonore en-ra Uffihrong vo dr Deitsch Opr Berlin us-em Jôhr 1945

Dr Jaquino hôt sei Herz an d Marzelline, s Dechterle vom Kerkermoischtr Rocco, vorlaura. Drom fordret’r des Mädle auf, ehm endlich s Ja-Wort zo gäa. De sell abr hôt bloß noh Auga fir da Fidelio, wo seit zwoi Monat als nuier Ghilf vo ihrem Vadder em Gfengnis beschäfdigt ischt. En Wirklichkeit abr hoißt dr Fidelio Leonore ond ischt a Frau, wo sich als Môô vrkloidet hôt. Dui wiiderom ischt uff dr Suach nôch ihrem Môô Florestan, wo vôr zwoi Jôhr schburlos vrschwonda ischt ond vo älle seine Freind fir dod ghalda wuud. D Leonore abr vrmuadet ganz stark, dass’r uff Befehl vom Guverneer Pizarro en deam Gfengnis widerrechtlich gfangaghalda wuud, weil’s ehm als Staatsbeamter glonga ischt, em Pizarro seine donkle Machaschafda uffzodecka. Jetzt hofft-se, dass-res irgendwia glenga kennt, em Florestan sei Freilassong zo erreicha. Dr Rocco ischt mit seim tichdiga „Ghilfa“ reacht zfriida ond siht-en scho als sein kinfdiga Schwiigrsoh. Der Omstand abr ond drzua noh em Jaquino sei graußa Eifrsucht send dr Leonore zwider.

Dr Fidelio biddet da Rocco, ehm sei ganz Vrtraua zo schenka ond ehn au ens ondrirdische Vorliis mitzonemma. Des abr ischt fir da Kerkermoischtr et oifach, weil-em vom Pizarro befohla wôrra ischt, dia polidische Gfangene, wo deet schmachdet, alloi zo vrsorga. Zo oim jedafalls därf’r-en uff koin Fall mitnemma: Der arme Kerle em ondrschda Kerker dät jeda Dag weniger zom Essa kriaga ond misst wahrscheinlich bald da Hongerdod sterba. D Leonore befirchdet, dass dr sell ihr Môô sei kennt.

Vrwandlong: Em Gfengnishof

Em Pizarro ischt an Briaf zuagschbiilt wôrra, wo-nem mitteilt wuud, dass heit noh dr Minischtr Don Fernando persenlich em Gfengnis eitreffa dät, weil’s dô ôôgeablich geheim-ghaldene Gfangene hedd. Dô druff vrlangt dr Pizarro vom Rocco, da Florestan omzobrenga. Dr Rocco abr weigret sich, dui Schandtat auszofihra, et amôl fir an Haufa Geld. Jetzt fasst dr Pizarro da Entschluss, sein Widersacher selbr om d Ecke zo brenga. Vôrher abr geit’r dr Wache da Befehl, d Ôkonft vom Minischtr zo erschbäha, ond wenn’s soweit wär, a Trombeeda-Signal heera zo lau. Dr Rocco soll derweil onda a Grab ausschaufla, om em Florestan sei Leich dren vrstecka zo kenna.

Dr Leonore schwanet furchtbare Gedanka. Uff ihr sehnliches Bidda lôôt dr Rocco fir a kurza Zeit d Gfengnisdoor effna ond de Gfangene en da Hof tredda. D Leonore gucket älle ganz gnau ôô, kôô abr ihrn Gadde en koin vo-nen erkenna. Jetzt ischt-se sich sicher, dass ihr Môô der Oglickliche em ondrschda Kerker sei muaß.

Dr Pizarro ischt empeert ibr-em Rocco sei oigamächdigs Handla. Der entschuldigt sich dô drmit, dass heit em Keenich sei Namensdag wär ond es iblich sei, dô de Gfangene a bissle frischa Luft schnabba zo lau. Kurz druff kehret älle Gfangene en ihre Zella zruck.

Zwoidr Uffzug

Dr Florestan (Günther Treptow) ond Leonore (Karina Kutz) gega Ende vom Zwoida Uffzug. Sebdembr 1945, Deutsche Oper Berlin

Datei: A ondrirdischer donkler Kerker

Dr Florestan stôht en Kedda an dr Zellawand. Sei Gsondheit ischt vellich zerriddet. Em Fiabrwahn siht’r sei Frau als Engl, wo-nen zor Freiheit ens hemmlische Reich fihrt. Wia dr Rocco mit dr Leonore des Vrlies bedridd, isch dr Florestan eigschlôfa. D Leonore ond dr Rocco fanget ôô, a Grab auszoheba. Uff oimôl wacht dr Florestan uff ond biddet da Rocco, er meeg-em doch ebbes zom Essa ond Drenka brenga. Dr Rocco hôt Mitleid mit deam arma Kerle ond ibrlôôt dui Uffgab seim „Ghilfa“. Dô druff brengt d Leonore sellem Gfangena a Glas Wei ond Brot. Wia-se ehm ens Gsicht gucket, erkennt-se, dass des ihr Môô ischt. Se muaß ihr ganza Kraft zammanemma, om sich et zo vrrôôda.

Nôch-ra Weile kommt au dr Pizarro en des Vorliis raa, ziagt sein Dolch ond will sich uff da Florestan stirza, om-em da Todesstoß zo vrsetza. Mit-ra katzahafda Schnellichkeit wirft sich d Leonore zwischa dia zwoi Manna. Deam Lomba schleidret-se da Satz ens Gsicht, bevor’r da Florestan ermorda kennt, miaß’r erscht deam sei Weib ombrenga. Dr Pizarro ischt wild entschlossa, au vôr-ama Dobblmord et zruckzoschrecka; dô hôt pletzlich d Leonore a Pischdool en dr Hand. En deam Augablick erteent en dr Ferne des vreinbarde Trombeeda-Signal. Dr Jaquino meldet, dass dr Minischtr eitroffa sei. Jetzt muaß dr Pizarro ganz schnell sein Plôô endra. Mit grauße Schridd vrlesst’r da Kerker ond eilt em Don Fernando entgega. Dr Rocco folgt-em.

D Leonore ond dr Florestan – jetzt alloi – fallet sich en d Ärm ond preiset ihr graußes Glick.

Vrwandlong: Paradeplatz vôr-em Schloss mit-ra Stadue vom Keenich

Dr Minischtr vrkendet em Nama vom Keenich, dass älle polidische Gfangene wiidr en Freiheit gsetzt werret. Mit Bestirzong muaß’r feschtstella, dass dr Florestan sei aldr Freind ischt, wo-nr scho lang fir dodghalda hôt. Dr Rocco vrzehlt em Don Fernando, wia heldahaft sich d Leonore vrhalda hôt. Drom soll dui es au sei, wo ihrn Môô vo de Kedda befreia därf.

Dui Kanallje vo Pizarro wuud vo de Wacha abgfihrt. Dô drnôch endet d Opr mit-em graußa viilstemmiga Schlusschor (befreide Gfangene ond Volk) Wer ein holdes Weib errungen stimm in unsern Jubel ein!

D Roihafolg vo de Musiknommra

Uvertiire en E-Dur

Erschtr Uffzug

Nr. 1. Duett (Marzelline ond Jaquino): Jetzt, Schätzchen, jetzt sind wir allein
Nr. 2. Arie (Marzelline): O wär‘ ich schon mit dir vereint
Nr. 3. Quartett (Marzelline, Leonore, Rocco, Jaquino): Mir ist so wunderbar
Nr. 4. Arie (Rocco): Hat man nicht auch Gold beineben
Nr. 5. Terzett (Rocco, Leonore, Marzelline): Gut, Söhnchen, gut
Nr. 6. Marsch
Nr. 7. Arie (Pizarro): Ha, welch ein Augenblick! mit Chor (Wachsoldada): Er spricht von Tod und Wunde
Nr. 8. Duett (Pizarro ond Rocco): Jetzt, Alter, hat es Eile
Nr. 9. Rezitativ ond Arie (Leonore): Abscheulicher! Wo eilst du hin? … Komm, Hoffnung, lass den letzten Stern der Müden nicht erbleichen!
Nr. 10. S Finale vom erschda Uffzug, ôôgfanga mit-em Chor vo de Gfangene: O welche Lust, in freier Luft den Atem leicht zu heben!

Zwoidr Uffzug

Nr. 11. Orkeschtrvorschbiil, Rezitativ ond Arie (Florestan): Gott! Welch Dunkel hier! … In des Lebens Frühlingstagen ist das Glück von mir geflohn!
Nr. 12. Melodram ond Duett (Leonore ond Rocco): Wie kalt ist es in diesem unterirdischen Gewölbe! … Nur hurtig fort, nur frisch gegraben
Nr. 13. Terzett (Leonore, Florestan, Rocco): Euch werde Lohn in bessern Welten
Nr. 14. Quartett (Leonore, Florestan, Pizarro, Rocco): Er sterbe! – Doch er soll erst wissen, wer ihm sein stolzes Herz zerfleischt.
Nr. 15. Duett (Leonore ond Florestan): O namenlose Freude!
Nr. 16. Finale (Älle): Heil sei dem Tag, Heil sei der Stunde

Ergenzonga zor Musik

Zo dera Opr hôt dr Beethoven viir Uvertiira gschriiba: de erschde drei (sognannde Leonoren-Ouvertüren) en C-Dur ond de viirt (Fidelio-Ouvertüre en E-Dur). D Musikwissaschaft nemmt ôô, dass de erscht zom Beethoven seira Leabzeit nia uffgfihrt wôrra ischt, weil’r se zemlich bald vrwôrfa hôt ond bei dr Uruffihrong vo dr erschda Fidelio-Fassong de zwoit gschbiilt wôrra ischt. De dridd Uvertiire, de so gnannde Große Leonoren-Ouvertüre, hôt dr Kombonischt fir de zwoid Fassong vo seira Opr en Form vo-ma vollstendiga Sonada-Satz vrfasst, abr bald eigseha, dass-se ehm viil z lang grôôda ischt. Drom hôt’r fir de dridd Fassong vo seim Bihnawerk a wesentlich kirzera Uvertiire komboniirt, wo mit dr zwoida Fassong kaum ebbes gemein hôt. De sell wuud au heit noh als Vorschbiil vrwendet. Manche Dirigenda wellet abr uff de grauß Leonora-Uvertiir et vrzichda ond brenget-se als Vorschbiil zom zwoida Uffzug odr se schiabet-se als Zwischaschbiil zwischem erschda ond-em zwoida Bild vom zwoida Akt nei. Manchmôl ischt’s au scho vorkomma, dass dui Uvertiir als Nôchschbiil erklonga ischt, nôchdem de eigentlich Opr scho vorbei gwäa ischt.

Als musikalische Heheponkt vo dr Opr geldet em erschda Akt des Quartett Mir ist so wunderbar en Form vo-ma Kanon, dr Leonore ihr graußa Arie Komm, Hoffnung, lass den letzten Stern der Müden nicht erbleichen! ond dr ergreifende Chor vo de Gfangene O welche Lust, in freier Luft den Atem leicht zu heben! Em zwoida Uffzug stechet raus: Glei am Ôfang s Rezitativ vom Florestan Gott, welch Dunkel hier, gfolgt vo dr graußa Arie In des Lebens Frühlingstagen, s Terzett Euch werde Lohn in bessern Welten, s Duett vo dr Leonore ond-em Florestan O namenlose Freude ond nadiirlich d Jublcheer em Finale.

Wia des Werk entstanda ischt

1803 vrpflichdet sich dr Beethoven gegenibr-em Emanuel Schikaneder, firs Theater an der Wien deam sei Libreddo Vestas Feuer zo vortona. Wia em Jôhr druff dr Freiherr Peter von Braun, dr Intendant vom Hoftheater, des Theater uffkauft, ibrnemmt’r au sellen Vrtrag mit-em Beethoven. Stadd Vestas Feuer kriagt abr jetzt dr Beethoven an ganz nuia Tekscht zuagwiisa, was-em ausgschbrocha gleaga kommt, denn em Schikaneder sei Buach hôt-en et grad mit Begeischdrong erfillt, weil-em dees z frivol gwäa ischt. Der nuie Tekscht ischt em Joseph Ferdinand von Sonnleithner sei deitscha Bearbeidong vom Libreddo zor franzeesischa Reddongs- ond Befreiongsopr Leonore oder Die eheliche Liebe vom Jean Nicolas Bouilly (1763 bis 1842).

Em Juni 1804 isch dr Beethoven mit seim Entwurf ferdich, em Herbscht 1805 mit dr ganza Pardidur, ond am 20. Novembr 1805 schliaßlich kommt des dreiakdige Werk em Theater an der Wien ondr dr Leidong vom Kombonischda zom erschda Môl uff d Bihne. Allerdengs isch der Zeitponkt denkbar oginschdich gwehlt, weil Wien a Woch vôrher vom Napoleon seine Trubba bsetzt wôrra ischt. De Eiheimische bleibet weitgehend em Theater fern; bsuacht werret dia fascht bloß vo de Besatzer. Drom wuud dui Opr bei dr Uruffihrong au zemlich reserviirt uffgnomma. Uff Ôôrada vo seine Freind kirzt dr Beethoven sei Opr. Dr Stephan von Breuning, em Beethoven sei Jugendfreind, ibrarbeidet da Tekscht zo-ma zwoiakdiga Werk. D Uruffihrong vo sellra Fassong am 29. Merz 1806 ondrem Kabellmoischtr von Seyfried – wiidr em Theater an der Wien – kommt beim Publikom zwar a bissle besser ôô wia de erscht, abr vo-ma Erfolg ischt-se trotzdem weit entfernt. Scho nôch wenige Vorstellonga wuud dui Opr wiidr vom Schbiilplôô gnomma.

Acht Jôhr schbätr ibrarbeidet dr erfahrene Operndichtr ond Regisseur Georg Friedrich Treitschke (1776 bis 1842) da Tekscht ond vrleiht em Libreddo a greeßra dramadischa Schbannkraft. Dui dridda ond endgildiga Fassong kommt am 23. Mai 1814 ondrem Beethoven seira Leidong zom erschda Môl uff d Bihne, desmôl am Kärntnertor-Theater. Jetzt endlich wuud des Werk vom Publikom begeischdret uffgnomma.

Dr Fidelio ischt em Beethoven sei oinziga Opr bliiba.

Vorfilmonga

• Firs Kino:
  • 1956 hôt dr eschtreichische Reschiseer Walter Felsenstein, wo sich als langjähriger Intendant vo dr Komischa Opr en Oscht-Berlin an Nama gmacht hôt, da Fidelio als eschtreichischa Kinofilm rausbrôcht. D Leonore ischt vo dr Claude Nollier ond dr Florestan vom Richard Holm gschbiilt ond gsonga wôrra. Weidre Hauptrolla hend d Sonja Schöner, dr Hannes Schiel ond dr Fritz Berger ghet. Fir dean Film isch d Handlong uff 87 Menuda zammagschdricha wôrra. D Filmbewerdongsstell Wiesbada hôt-en mit-em Prädikat „besonders wertvoll“ auszeichnet. S Lexikon des internationalen Films urteilt: In der Zusammenarbeit mit seinen Mitarbeitern Hanns Eisler (Buch) und Rochus Gliese (Bauten) gelang ihm eine intelligente, opulente und zugleich realistische und sozialkritische Filmfassung der Oper, die allerdings noch nicht ganz die stilistische Geschlossenheit seiner späteren Regiearbeiten […] erreichte.
• Firs Fernseha (abgfilmde Theatruffihronga):
  • 1970: Eschtreich, Reschii: Ernst Wild, Hauptrolla: Gwyneth Jones (Leonore), James King (Florestan), Gustav Neidlinger (Don Pizarro), Josef Greindl (Rocco), Olivera Miljakovic (Marzelline) ond Donald Grobe (Jaquino).
  • 1978: Eschtreich, Reschii: Otto Schenk, Hauptrolla: Gundula Janowitz (Leonore), René Kollo (Florestan), Hans Sotin (Don Pizarro), Manfred Jungwirth (Rocco), Lucia Popp (Marcelline) ond Adolf Dallapozza (Jaquino).
  • 1991: Ungarn, Reschii: Miklós Szinetár, Hauptrolla: Etelka Csavlek (Leonore), András Molnár (Florestan), Sándor Sólyom-Nagy (Don Pizarro), József Gregor (Rocco), Éva Bátori (Marzelline) ond József Mukk (Jaquino), gsonga wuud en dera Fassong uff Ungarisch.
  • 2002: USA, Reschii: Brian Large, Hauptrolla: Karita Mattila (Leonore), Ben Heppner (Florestan), Falk Struckmann (Don Pizarro), René Pape (Rocco), Jennifer Welch-Babidge (Marzelline) ond Matthew Polenzani (Jaquino), gsonga wuud uff Deitsch.

Litradur ond Quella

• L. v. Beethoven: Fidelio, s Tekschtbuach zor Opr mit-ra ausfihrlicha Eileidong vom Wilhelm Zentner, Verlag Philipp Reclam jun. Stuttgart, Universal-Bibliothek Nr. 2555
• Rolf Fath: Reclams Opernführer, Philipp Reclam jun. GmbH & Co., Stuttgart, 2002, ISBN 3-15-010511-0
• Fritz Zobeley: Beethoven, Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH, Reinbek bei Hamburg, Ufflag vom Januar 1981, rm 103, ISBN 3-499-50103-1

Weblink

•  Commons: Fidelio – Sammlig vo Multimediadateie
• S Libreddo
• Oper in nuce Heerproba (MIDI)
• An Haufa Fodos vo zwoi neiere Inszeniironga
• Uffnahma (CDs)