Mensur i dè Musig

Dä Artikel bschriibt d Mensur im Inschtrumäntèbau. Zuè dè Mensur, wo è Zitmaß vo Notè mein, gòt s dört hèrrè: Mensuralnotation. Witteri Bedütungè luèg bi Mensur.

Bim Inschtrumäntèbau bezeichnèt d Mensur d Abmessungè un Maßvohältniss vo Inschtrumènt odder Deile dèvò.

Bedütung

Mensur sait mò inschtrumèntèbaulich dè grundsätzlichè Waal von èrè bschtimmte Klangcharakterischtik. In Begleittegscht zuè dè Historischè Ufffüürungsbraxis bi Aaltèr Musig cha mò hüüfig läsè èrè aaltè Mensur bi Giigè, Bosuunè usw. ; Mensur bezièt sich dört uff s Vohältnis vo dè Abmessungè, um authentischi Nõchbautè vo historischè Vorbilder bauè z chönnè.

Mensur bi Sitèinschtrumänt

Bi Sitèinschtrumänt benamst mò d Mensur

• im ängèrè Sinn als frei schwingèndi Längi vo dè Sitè, gmèssè zwǜschè m Sattel un èm Steeg vom Inschtrumènt;
• im witterè Sinn vo grundlegèndè Abmessungè wiè Halslängi, Zargèhöchi, Korpusbreiti usw.

Mensur bi Blõsinschtrumänt

Voschiddèni Mensurtǜpè bi Blèchblõsinschtrumènt:
1 wittmensuryrt; 2 ängmensuryrt

Bi Blõsinschtrumènt sait mò Mensur im Vohältnis vo dè Witti zuè dè Längi vom Roor odder d Abmessung vom Mundschtugg:

• Ängmensuryrt − S Mundröörle isch lycht konisch (Nadurdrumbeetè) odder zǜlindrisch (bi-nèm Huufè Bosuunè), ca. 60 % vo dè Gsamtlängi sin zilindrisch, dè Schalldrichter isch wit usè gschtülpt.
• Mittelmensuryrt − S Mundröörle un dè Schallbecher sin lang un stark konisch gformt, zilindrischi Aadeil sin relativ kurz z. B. wiè bim Waldhorn ca. 30 % vo dè Gsamtlängi, dè Schalldrichter isch wit usè gschtülpt, s Uffwitè fangt abber früèner aa.
• Wittmensuryrt − D Mensur isch bis uff è baar Aadeil (Mundröörle, Maschinnè) durchgängig stark konisch gformt, dè Schalldrichter wittet sich nu wènnig uff, z. B. bi: Flügelhorn, Tenorhorn, Barydon, Tuba

Bi Blõsinschtrumänt beyflusst d Mensur zwei wichtigi klanglichi Aschpäkt, d Klangfarb un d Intonationskorrèktur.

Yfluss vo dè Mensur uff d Klangfarb

S Frequènzschpektrum vum erzüügtè Don wörd umso obberdonrycher, je änger d Mensur isch. Umkeert gildèt sèll analog bi wittè Mensurè. Äng mensuryrti Inschtrumänt wiè z. B. Drumbeetè un Bosuunè hèn sèllèwäg èn scharfè, klarè, schrillè odder durrèdringendè Don, wa vum größerè Aadeil vo harmonischè Obberdön, au als ryches Obberdonschpektrum benamst, chunnt. Wit mensuryrti Inschtrumänt wysèd èn weicherè, dumpferè un wärmerè Don uff, well d Obberdöön ab èm öppè sibbtè bis achtè obsi nǜmmi odder kaum mee mit mitklingèd.

Yfluss vo dè Mensur uff d Intonationskorrèktur

D Donhöchi lòt sich dõhèr ooni dütlich wòòrnämbari Yschränkung vo dè Obberdonskala bi wittmensuryrtè Inschtrumänt besser korrigyrè wiè bi äng mensuryrtè Inschtrumänt. Grund dèfür sin d Kombinationsdöön, wo bi jeddèm nit stimmendè Obberdon entschtòt. Dè klarschte/reinschte Klang schafft dè Blõser, dèm sy Lippègwebe glychmäßig in gnau dèrrè Frequènz schwingt, vo dè Roorlängi bschtimmt wörd, sich also nõch dè Bildung vo dè Stehèndè Wällè d Frequènz vo dè Lippè durch Resonanz am ringschtè uff eini vo dè Eigèfrequänzè vo dè Luftsüülè im Inschtrumént yschtellt. Wenn sèlli beidi Frequänzè übberyschtimmèd, dè Don also ygraschtet isch, git s im Don durch Interferänz dè gröschtmögliche Obberdonaadeil. Wycht dè Blõser vo dèrrè Intonationskorrektur ab, voringerèt sich d Interferänz bi dè linearè (stimmendè) Obberdöön, durch d Differènzdöön chömmèd abber nitlineari (nitschtimmendi) Obberdöön dèzuè. Je mee sich d Mensur ènèm rächteggigè Volauf nôcher chunnt, um so gringer wörd d Möglichkeit, dè (akustische) Èndpungt vo dè stehendè Wällè im Schallbecher z voändèrè. Sèll lòt sich z. B. bim Schpillè vo Drumbeetè (zilindrisch) un Flügelhorn (konisch) guèt nõchzvollziè, d. h. èn Drumbeeter muè dè richtige Don sofort drôffè, d Flügelhornischt cha/muè schnèll korrigyrè. Um s Schpillè für d Drumbeeter eifacher z machè, wörd Drumbeetè mit èm Mundschtugg mit zilindrischem Kessel gschpillt, wo dè Don besser yraschtè duèt. Witt mensuryrti Tubè odder Baridöner biètet bi dè Intonationskorrèktur ebbèfalls mee Spylruum, well diè stehèndi Wällè bzw. s akustische Ènd dèvo im Schallbecher mit dè Strömungsgschwindigkeit vo dè Luft un èm Vohältniss vo Spaaltgrößi un Muskelschpannung vom Aasatz stärker voändert wörrè cha.

Minimi Korrèkturè vo dè Intonation sin toujours nötig, dèmit d Blõser Unsubberkeitè vo dè Nadurdonskala vom Inschtrumänt, abber au d Höchi (Frequènz) vom Don i sinèrè jewyligè Fungtion innerhalb vo dè Harmony uusglychè cha. Für d Blõser im Ensemble odder Orcheschter geltèd folgendi Fuuschtreglè: Dur = Terz düèf nää, Quintè hoch nää, Moll = Terz hoch nää, Quintè düèf nää. Witteri Korrèkturè sin bim letschtè reinè Intervall nötig, dè Quartè. Um dè Don ooni klanglichi Yschränkung z intonyrè, wörrèd moderni Blèchblõsinschtrumänt zuènämmend mit triggerbarè Stimmzüüg aabotè (Standard bi Dreiventyler am 3. Ventyl für d Quartè un d Terz un bi Vyrventyler am Quartventyl für d Quartè un d Quintè, am 1. Ventyl generèll für d Terz un d Sekund. D Grundindonation vo dè Inschtrumänt sowiè d Intonation vo dè Ventyl sött grundsätzlich immer im obberdonrychè Optimum vom Don, also ooni Manipulation vo dè Höchi am Aafang, durch dè Blôser, durch Korrèktur vo dè Roorlängi am Inschtrumènt (Stimmzüüg) durrègfüürt wörrè, wa voruussetzt, daß dè Spiller dè Don vo Aafang aa drùfft.

Yfluss vo dè Mensur uff d Donhöchi

D Donhöchi wörd hauptsächlich durch d Roorlängi un d Temperadur vo dè Luft (Dichti) (wèg dè Schallgschwindigkeit) bschtimmt. D Witti vo dè Mensur vom Inschtrumènt hèt è bitzeli Yfluss uff d Donhöchi. Sèllè isch dè Inschtrumäntebauer woll bekannt, i dè Musigliterdur wörd er leider gèrn übbersää. Dè Mensuryfluss beschränkt sich uff d Form vom Schallbecher, welli diè akustischi Längi vom Inschtrumänt, also d Wèllèlängi vo dè Stehendè Wällè, definyrt. Diè phǜsischi Längi vo dè Röörè spillt nu vum Mundroor bis zuè dè Wurzlè von Schallbecher è Roll, dõdemit isch es klanglich völlig egal, wiè witt dè Durchmesser vom Schallbecher übber dè akustisch wǜrksame Durchmesser drübber usè gòt. Je nõch Mensur ergit sich è Längèdifferènz vo 6 bis 9 %. Sèlli Differènz lòt sich eifach darschtellè: - èn Gartèschluuch in B-Stimmung mit hundertbrozéntig zilindrischer Mensur isch 290 cm lang. - è Tenorbosuunè in B-Stimmung mit änger Mensur isch 270 cm lang, ergo 20 cm un 6,9 % chürzer. - èn Barydon in B-Stimmung mit witter Mensur isch 265 cm lang, ergo 25 cm un 8,6 % chürzer. Um s uff ei Satz z bringè: Je witter d Mensur, um so chürzer isch s Inschtrumènt, je änger d Menusr um so länger isch s Roor. Theoretischi Grundlääg für sèll akustische Phanomän sin d Besselfungtionè, i dè Praxis vo dè Inschtrumäntebauer isch d Mensur tradyrti Handwärchskunscht.

Mensur bi Orgelpfiifè

Im Orgelbau sait mò Mensur vo allem dè Maßvohältniss bi Orgelpfiifè. Dè Klangcharakter vo dè Pfiifè wörd wesentlich durch iri jewyligi Mensur brägt, wa meischtens durch relativi Längèvohältniss uusdruggt wörd (relativi Mensur). Dè Begriff bezeichnèt

• allgmein d Feschtlegung vo allnè Maaß vo dè Einzeldeile von èrè Pfiifè un dè Volauf vo sèllnè Maaß übber è Pfiifèreiè (Regischter).
• im ängerè Sinn d „Wittèmensur“, also s Vohältnis vom Durchmesser zuè dè Längi vo dè Pfiifè, wo zwǜschè 1:5 un 1:30 variyrè cha. D Wittèmensur isch diè wichtigschti Mensur im Orgelbau, us irè ergit sich d Ydeilung in „äng“, „mittel“ odder „witt“ mensuryrti Regischter. Witti Mensurè lifèrèd èn ehnder weichè un grunddönigè, ängè Mensurè èn schärferè un obberdönigerè Klang.

Drübber usè wörrèd au d Abmessungè vo dè Taschtè vo dè Klaviatur mit èm Begriff Mensur beschribbè.

Literadur

• Alfons Huber: Mensur. In: Oesterreichisches Musiklexikon. Online-Uusgab, Wien 2002 ff., ISBN 978-3-7001-3077-2; Druckausgabe: Band 3, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2004, ISBN 3-7001-3045-7.

Einzelnõchwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Mensur_(Musik)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.