Blèchblõsinschtrumänt

È Blèchblõsinschtrumänt isch è Blõsinschtrumänt, wo d Döön mit èm Kessel- odder Trichtermundschtugg nõch èm Brinzyp vo dè Polschterpfyfè aablõsè wörd. Diè schwingendè Lippè vom Musiker erzüüged durch Aakopplig an è konisch-zilindrischi Röörè èn Dòn, derrè iri Luftsüülè als Resonator diènt. Terminologisch korrekter isch dè Begriff „Lippèdòninschtrumänt“, welles entschprèchend dè Hornboschtel-Sachs-Sischtematik zu dè Klassè vo dè eigentlichè Blõsinschtrumänt i dè Gruppè vo dè Aerofòn zellt.

Blèchblõsinschtrumänt

Drumbeetè

Bedütig vom Matriaal vo dè Grundröörè

Fast alli Blèchblõsinschtrumänt wörd uss Blèch vo Metalllegyrige wiè Messing odder Neusilber hèrgschtellt. Well dè Begriff „Blèchblõsinschtrumänt“ a sich èn Trivialnammè isch, sin somit au anderi Matrialiè möglich.

Bi großè Inschtrumänt wiè m Susafòn kömmed mänggisch moderni Faservobundwärchschtoff zum Ysatz, zum Gwicht spare; diè neuzitlichi Vuvuzela wörd uss Blaschtik gfertigèt. Hölzerni Inschtrumänt wiè s Alphorn un dr Büchel odder s Didgeridoo funktionyred zwar nõch èm glychè Brinzyp, wörred abaer im allgemeinè Sprõchgebruuch gnauso wiè diè mit Dònlöcher uusgschtattetè Serpènt un Zinkè hischtorisch nit zu dè Blèchblõsinschtrumänt, woll abber zu dè Lippèdòninschtrumänt zellt.

S Klappèhorn un d Ophikleidè zellèd dõgegè allgemein anerkannt im Hybligg uff iri Entwickligsgschichtè zu dè Blèchblõsinschtrumänt, au si wörred mit èm Kesselmundschtugg aablõsè.

S Saxophon un d Querflötè hingegè ghöred uffgrund vo irer Dònerzüügig zu dè Gruppè vo dè Holzblõsinschtrumänt, obwoll dennè iren Korpus oft uss Metall hèrgschtellt wörd.

Brinzyp vo dè Dònerzügig

Diè meischtè Musiginschtrumänt bschtônn us ènèm Schwingigserzüüger (Generator) un èm Schwingigsvoschtärker (Resonator). D Bsunderheit vo dè Blèchblõsinschtrumänt lyt dõdrin, dass d Schwingigserzüügig durch d Lippè vom Blôser erfolget un somit è menschlichs Organ Deil vom Inschtrumänt wörd. D Luft wörd dõdezuè glychmäßig durch diè gegè d Strömig lycht vorgschpanntè Lippè blõsè. Bi uusreichender Strömigsgschwindigkeit grõtet s Lippègweebe durch dè Widderschtand vo dè Muskulatur in Schwingig. Dè Übbergang vo dè Schwingig vo dè Lippè zu dè Donsüülè wörd durch d Mundschtugg bewärchschtelligt.

Phûsik vo dè Donerzüügig

Stehendi Wellè (vo unnè nõch obbè dè èrschti bis füüfte Naturdon) im eisitig offenè konischè Roor; dunkel = Maximum, hell = Minimum vo dè Druggamplitudè. Wegè dè konischè Form sin d Abschtänd vo eim zum nôchschtè Maximum nit unterènand glych un sin au kei Maß für d Wellèlängi vom abgeschtraaltè Don

È Blèchblõsinschtrumänt funktionyrt als Polschterpfyffè. Dè Don entschtòt, idem d Schwingig vo dè Lippè vom Blõser sich uff eini vo dè durch d Roorlängi bschtimmtè Eigèfrequènz vo dè Luftsüülè im Inschtrumänt yschtellt. Durch d Resonanz mit dè Luftsüülè im Roor grõted selli in Schwingung un s entschtòt è stehendi Wellè. Derrè iri Schwingig wörd am offenè Roorènd übber m Schallbecher a d Umgebigsluft übberdrait. Um s beschtmögliche Klangresuldat (möglichscht vill Teiltöne|Obberdöön) z erzylè, muè d Lippèfrequènz deggigsglych mit dè Frequènz vom jewyligè Naturdon sy. Isch, ooni dè Naturdon z volò, diè initialisyrendi Frequènz vo dè Lippè z hooch odder z düèf, wörd diè stehendi Wèllè vokürzt odder volängerèt, wodurrè d Frequenz vom Don höcher odder düèfèr „vofälscht“ wörd. S Inschtrumänt isch zwar meischtens uss voschidnè konischè un zilindrischè Stugg zämmègsetzt, wûrkt abber phûsikalisch im wesèntlichè wiè è konisches, am engè Ènd durch s Muul vom Spiller abschlossenes Roor. Dè düèfschte erzüügbare Don hèt dõher è Wèllèlängi, wo öppè s Doppelte vo dè Inschtrumentèlängi bedrait. Bi dè nägschsthöcherè Eigèfrequènz, also èm zweitè Naturdon, isch d Wellèlängi glych dè Inschtrumentelängi, dè Don lyt also è Oktavè höcher.

Insgsamt ergäbet d Eigèfrequènzè diè bekannti Naturdonreiè. Si isch identisch mit dè Deildonreiè vom Grunddon. Durch Aabassig vo dè Schwingigsfrequènz mittels Beschlüünigung vo dè Strömigsgschwindigkeit vo dè Luft durch dè Lippèschpalt übberblõsè Blèchblõsinschtrumänt jewyls zu dèm Don, dem sini Frequènz s nägschte ganzzaalige Vylfache vo dè Frequènz vom Grunddon bildet. Zwei, drei, vir odder mee Halbwèllè entschtônn im Roer. Ob dè Grunddon pragtisch bruuchbòr isch, hängt unter anderem vo dè Bauart un vo allèm vo dè Mensur (s. unnè) vom Inschtrumänt ab (luèg unnè, Halbinschtrumänt/Ganzinschtrumänt).

Dè högschste spylbare Don isch vom Könnè vom Blôser abhängig; s Mundschtugg hèt allerdings èn starkè Yfluss druff. Chlyneri Mundschtügg mit engerer Boorig begünschtiged d Aaschprõch vo höchèrè Döön, füüred abaer zuè n`m schärferè Klang vo allem i dè düèfèrè Laagè.

Blõstechnig bi dè Dònerzügig

D Klangqualidät hängt vo villnè Faktorè ab. Nebbè dè Bauart un Matriaalbschaffèheit vom Inschtrumänt sin d Gschicklichkeit un diè phûsischi Konschtitution vom Blôser wesentlichi Faktorè. Um diè obbè unter Phûsik vo dè Dònerzüügig bschribbeni Kongruenz vo dè initialisyrendè Schwingig vo dè Lippè mit dè vo dè Roorlängi beschtimmtè Frequènz vom Naturdòn hèrzschtellè, bruucht s è optimali Balance zwũschè 1. Strömigsgschwindigkeit vo dè Luft durch dè Lippèschpalt, 2. Spaaltgrößi zwûschè dè Lippè un 3. Gwebswidderschtand (Muskelschpannig) vo dè Lippè. Je unbelaschteter durch dè Mundschtüggdrugg d Lippè entschprèchend dè erforderlichè Tonhöchi schwingè duèt, umso suuberer un klarer duèt dè Dòn klingè. Im Luftschtròm, wo vo dè Buuchmuskulatur, dè (Beckèboddèmuskulatur, Buuchdeggi) sowiè dè Ruggèmuskulatur (Flankè) uffbautè un durch s Zwèrchfell als Gegèpol (Zwèrchfellschtützi) gschtüèret wörd, chunnt als Energydräger dõdeby diè gröscht Bedütig zuè, denn d Schwingig wörd durch d Energy vo dè durchschtrômendè Luft im Lippèschpaalt initialisyrt un drait. Um è Oktavè z übberblõsè, muè d Luftgschwindigkeit öppè vodopplèt wörrè. Ebbèso wichtig, abber in dè Bedütig vo dè Gschwindigkeit vo dè Luft oft übberschätzt, isch dè Aasatz. Als Aasatz bezeichnèt dè Blõser d Stellig vo dè Lippè gegè d Luft un d Ballancè zwǘschè Lippèschpaaltgrößi un dè Muskelschpannig. Dè Lippèschpaalt isch gegè dè Luftschtrom immer offè z haaltè. Dõmit d Lippè frei schwingè könned, darf s Mundschtugg nit aabrèsst wörrè (sog. druggloses bzw. -richtig- druggschwaches Blõsè). Im Gegèzùg muè d Lippèschpannig graad so groß sy, um ooni zuèsätzlichè Mundstuggdrugg dè Energy vom Luftschtròm z widderschtò. Asè könned d Lippè frei schwingè, ooni durch d Brèsschraft vom Mundschtugg behinderèd z wörrè,. Ebbèso isch d Duèr von èm Uushaltdòn abhängig einersits vom Lungèvolumè vom Blõser, anderersits vom Wûrkigsgrad vo sinèrè Blõstechnig. S Optimum isch erreicht, wenn diè durch dè Luftschtròm dransportyrti Energy d Lippè mit so wènnig wie möglich, abber zum Erreichè vo dè Tonhöchi un Dûnamik so vill wiè nötig gspanntè Lippèmuskulatur zum Schwingè brocht wörd. Erreicht dè Blõser s Optimum, bruucht er für s Erzüügè vo dè Schwingig wènniger Luft un cha dè Dòn in Abhängigkeit vo dè Luttschtärki Dûnamik länger haaltè: Döön bis ca. 60 Sekundè un mee sin bi gringer Luttschtärki möglich (mit Zirkularatmig belièbig länger). Je entschpannter dè Lippèmuskulatur im unterè un mittlerè Berych schaffet, umso mee Spylruum hèt dè Blõser nõch obbè. Glingt s èm, d Lippè durch mee Entschpannig mit wènnig Energy zum Schwingè z bringè, cha dè Blõser unter uusreichender Beschlünigung vo dè Luft höcheri Döön z erreichè Wûrkigsgraad. Isch d Lippèschpannig z hoch un d Öffnig z chly erhöht sich dè Widderschtand am Lippèschpaalt entsprèchend. Dõdurrè wörd für d Dònerzügig mee Luft (Energy) bruucht un d Döön sprechèd schwerer odder gar nit aa.

Um dè Dòn klangschöner aazblõsè, sött er vom ungschtörtè Luftschtròm initialisyrt afangè, nit öppè durch èn Fremdimpuls, z. B. dè Zungèschtòß. Dè Zungèschtoß bräzisyrt dè Beginn vo dè Lippèschwingig un isch bi Akzènt, wiè zum Byschpill Sforzato, ebbèso unvozichtbar wiè bi churzè, bräzisè Döön, z. B. im Staccato bi schnellè Passagè, im Martellato odder bi Dippèl- un Tripèlzungè. D Dònqualidät stellt ergo immer èn Kompromiss dar, well dè Gebruuch vom Zungèschòß si voschlèchtèrè duèt, dèsèbb abber mengmòl aagwendet wörrè muè. Allerdings fällt diè schlèchteri Qualidät bi churzè Döön au wènniger stark is Ghöör. I dè Braxis bedütet des, dass bi längèrè Döön dè Lelli nõch unnè gwölbt wörrè sött, um dè Luftschtròm nit z behindèrè, bi Passagè mit churzè, hart aagschpilltè Döön abber a dè obberè, vorderè Schneidezää aaschtòt.

Yfluss vom Schallbecher

È wichtigI Abwychig vom eifachè konischè Roor isch durch dè Schallbecher odder Schalldrichter gää. Selli inschtrumäntètûpischè Exponentialdrichter transformyrt d Wellèimpedanz vom hochè Wärt im Roore zu dè gringè Schallkennimpedanz vo dè Luft un bewûrkt dǒdurch è wũrksameri Abschtraalig vo dè Schall-Energy i d Umgebig. Nu dè Rescht vo dè Energiy wörd für d Erzüügig vo dè stehendè Wellè wider is Roor reflektyrt. Dè Drichter wûrkt sich uff d Klangfarb uus, abaer au uff dè Intervallabschtand vo dè Naturdöön, denn durch diè allmäälichi Querschnittsänderig entschtòt dè Effèkt vo dè variablè akustischeè Roorlängi: Dè Reflexionspunkt ußerhalb vom Drichter kann mit dè Hûlfi vo dè Strömigsgschwindigkeit vo dè Luft un èm Aasatz è bitzeli voschobè wörrè. Sell Phänomeen isch zurzit no nit uusreichend erforscht; èn Yfluss hèn z. B. au d Form vom Mundinnèraum vom Blôser un d Stellig vom Lèlli.

Inschtrumänt mit nu lycht göffnetem, flachè Drichter sin d Bügelhörner. Si sprèched seer lycht aa, dööned abaer relatyv weich, well si nu wènnig Obberdöön hèn, un lyslig, well d Hornfungtion wèg dè flachè Mensur dè Dòn kaum voschtärkt, well nu relatyv wènnig Schallenergy a d Umgebigsluft abgää wörd. Glychzitig wird dadurch mee Energy is Inschtrumönt reflektyrt, wa d Bildig vo dè stehendè Wellè unterschtützt. Sellè Effèkt wörd vo dè Blèchblôser mit èm Uusdrugg S Inschtrumänt spricht lychter aa beschribbè. D Dònhöchi cha vom Blôser mit èm Aasatz guèt varyrt wörrè (+10/–30 Cent). Flachi, d. h. wit mensuryrti Drichter stellèd für d Reflexion è ungnau definyrti Abrisskantè dar. Inschtrumänt mit mit mensuryrtè Schallbecher, wiè z. B. s Flügelhorn, dè Barydòm, s Euphonium odder d Tuba, gäbed im Spiller deshalb è guètè Möglichkeit, d Dònhöchi bi kritischè Döön mit èm Aasatz z korrigyrè.

Steileri, d. h. èng mensuryrti, Schallbecher hèn d Drumbeetè odder d Bosuunè, wo wèg dè höcherè Impedanz relatyv schwèr aaschprechèd, abber èn obberdònrychè, hellè bis scharfè Dòn haa könnèd, dè schwiriger indonyrbar isch. D Dònhöchi lòt sich mitunter minim durch Blõstechnig voschièbè, Intonationskorrekturè sin nur in èng begränztem Umfang (öppè 5/-5 Cent) möglich. Èmg mensuryrti Drichter gäbed mee Schallenergy ab un voschtärked dè Dòn mee. D Inschtrumänt döönèd lutter, voringerèd dõdurch abber glychzitig diè reflektyrti Energy für d Bildig vo dè stehendè Wellè. Allerdings muè mò in Betracht ziè, dass bi èng-mensuryrtè Inschtrumänt Kessèlmundschtügg vowendèt, wo zimli steili Kessèl hèn, welli defür sorget, dass d Döön in gwissè Gränzè vo sèlber yraschtè düèn, deshalb sin Intonationskorrekturè mit èm Aasatz meischtens nit nötig. Diè ungünschtigschte Kombination vo dennè beidè Effèkt, also èn èng mensuryrtè Schallbecher un è Drichtermundschtügg, wörd nu bim Waldhorn vowendet, weshalb sell Inschtruänt die zwyfelhafti Ehrè hèt, als schwirigschtes Blõsinschtrumänt z geltè ( wa bi Blèchblõser zu dè Spitznämmè Wundertüte odder Glücksschpiraalè für s Waldhorn gfüürt hèt )

Yfluss vo dè Mensur

S Kessèl- odder Drichtermundschtügg steckt in èm meischtens konischè Mundroor. Diè nǒchfolgendè zûlindrischè Roörli, wo sich au d Ventylbögè befindèd, definyred d „Boorung“. Mitunter folgt dõdruff nò èn konischè „Aaschtooß“, bevor s Inschtrumänt im Schallschtugg mit èm Schallbecher mündet. D Längè un dè Durchmesser vo sellnè einzelnè Segmänt beschtimmed insgsamt d Mensur vom jewyligè Blèchblõsinschtrumänt. Sellè Begriff bezeichnèt also d Stygig vom Röörlidurchmesser zu dè jewyligè Bosition i dè Grundroorlängi. È exakts metrischs Màß cha dõher nit definyrt wörrè, sondern mò voglycht meischtens glych langi Inschtrumänt mitènand..

D Mensur bschtimmt einersits d Klangfarb von èm Inschtrumänt: È Bosuunè töönt heller wiè nè Barydòn, è Drumbeetè heller wiè nè Flügelhorn. Bi dè Drumbeetè sin bis zu 40 Teil-Obberdöön nõchwys- un mit èm Oszi bzw. mit èrè Fourier-Analũsè rechnergschtuützt darschtellbar. Iren Aadeil sowiè iri Stärki in Frequènz-Spektrum beschtimmed d Klangfarb vom Inschtrumänt un iri klanglichè Abwychungè bi glycher Bauart, mit èm Frequènzschpektrum cha mò d Klangqualidät von èm beschtimmtè Inschtrumänt messè. Anderersits beyflusst d Mensur, wiè gut dè 1. Naturdòn (dè „Grunddòn“) aaschpricht. Bi Waldhörner isch dè düèfschte „zuèvolässig“ spillbare Dòn i dè Naturdònreiè èrscht dè zweite Naturdòn, ei Oktavè übber m eigèntlichè Grunddòn. Bedingt durch diè voglychswys zimli èngi Mensur vom Waldhorn, sowiè diè èngi Mensur un chlyni Boorung vom drichterförmigè Hornmundschtugg (s isch in sinem Randdurchmesser im tulpèförmigè Kessèl vom Drumbeetèmundschtugg voglychbar) isch dè Grunddòn (F = 66 Hz) nu mit extreemer Lockerheit möglich z blõsè, wòòrend dè glych Dòn mit dè glychè Roorlängi uff dè F-Tuba dè Normalfall isch. Abgsää vo sellerè Brobleematik könned gübti Blõser uff allnè Blèchblǒsinschtrumänt d Grunddöön suuber intonyrè.

Witerhy hèt d Mensur Yfluss uff dè exakti Intervallabschtand vo dè Naturdònreiè. Durch gezièlti punktuèlli Durchmesservoänderigè chönned bschtimmti Naturdöön in irer Intonation voänderèd wörrè. Diè suuberi Intonation vo dè Naturdònreiè isch è wesèntlichs Qualidätsmerkmòl vom Inschtrumänt, woby dè sogenanntè krankè Naturdöön dõdeby kei witeri Beachtunng gschenkt wörrè söt. Bi Blèchblõsinschtrumänt sin i dè üblichè Skala dè 7. un 12. Naturdòn krank, .d. h. diè reine Stimmung wycht stark vo dè gwoontè wooltempryrtè Stimmung ab.

D Mensur hèt indirèkt au èn Yfluss uff d Höchi vom Grunddòn. Dirèkt sorgt d Mensur grundsätzlich defür, dass è Blèchblõsinschtrumänt kürzer baut wörd, wiè dè Grundformlè¨nõch sy söt. Grundsätzlich wörd d Längi durch d Hälfti vo dè errechnetè Wellèlängi vom Grunddòn beschtimmt. Sell würd bi nèrè Drumbeetè in B theoretisch è Längi vo 145 cm ergää. Braktisch relevant isch sell nu bi Blõsinschtrumänt, dennè iren Innèdurchmesser übber diè ganz Längi exakt zûlindrisch isch, è Byschpill wär èn Gartèschluuch ( für wellèn s au solistischi Stüggle git ). È B-Drumbeetè isch abber 132 cm lang, well si è deilwys konischs Roor un vo allem èn stark konischè Schallbecher hèt. Analog dezuè bedrait d Längi von èm Barydòn 262 cm, èm Tenorhorn 265 cm un ènèrè Boosunè 271 cm, statt dè theoretisch erforderlichè Längi vo 290 cm. Dè Yfluss vo dè Mensur uff d Roorlängi bedrait ergo um diè 8 - 9,5 %.

Mensurtûpè

Voschideni Mensurtûpè: 1 witmensuryrt, 2 èngmensuryrt

es Waldhorn

• Èngmensuryrt − S Mundroor isch lycht konisch (Naturdrumbeetè) odder zûlindrisch (mengi Bosuunè), ca. 60 % vo dè Gsamtlängi sin zûlindrisch, dè Schalldrichter wit göffnet.
• Mittelmensuryrt − S Mundroor un s Schallschtugg sin lang un stark konisch, zûlindrischi Aadeil relatyv kurz z. B. wiè bim Waldhorn ca. 30 % vo dè Gsamtlängi, dè Schalldrichter isch wit uusladend.
• Witmensuryrt − D Mensur isch bis uff wennigi Aadeil durchgehend stark konisch, dè Schalldrichter wènnig uusladend. z. B.: Flügelhorn, Tenorhorn, Barydòn, Tuba

Dònhöchèschtüèrig

Voänderig vo dè Resonanzroorlängi:

Um è chromatischi Spillwys z ermöglichè, hèt mò Blèchblõsinschtrumänt schu im 14. Johrhundert mit dè Möglichkeit uusgschtattèt, d Roorlängi durch èn Zùg (Teleskop-Roor) z volängerè (Zùgdrumbeetè, Bosuunè). Dõdurrè hèn sich witeri proportional voschobeni Naturdònreiè erschlossè. S Gegèdeil dezuè bilded diè denõch entschtandè Inschtrumänt mit Dònlöcher odder Klappè (Klappèhorn, Ophikleidè), bi dennè d Luftsüülè entschprèchend vochürzt wörd. Vor dè Klappèmechanik sin aafaänglich bi Waldhörner sogenannti Inventionsbögè vowendet worrè, des sin uusduuschbari Bögè vo voschidnè Längè, diè dè Hauptschtimmzùg ersetzèd, un s Umschtimmè vom ganzè Inschtrumänt bewûrkt hèn, d. h. dè Wechsèl vo dè Naturdònreiè. Selli sin aafangs nu bi Hörner ygsetzt worrè, well s disèllè no vor dè Dumbeetè i d Symphonyorcheschter gschafft hèn, un im Zämmèschpyl mit dè Strycher regèlmässig umschtimmè hèn müèsè, ußerdèmm isch Hauptroor bim Waldhorn chreisrund bogè, wa dè Ysatz von èm Zùg erschwèrt hèt. Nit z vogessè isch dè brinzipièlli Nõchdeil vo dè Züüg, kei diskreetes, sondern nu è kontinuyrlichs un ungenaus Umschtimmè z erlaubè.

Diè bedütendschti Innovation hèt abber d Erfindig vo dè Ventylinschtrumänt um 1813 durch dè Friedrich Blühmel un dè Heinrich Stölzel bildet, wo sither bi dè übberwigendè Meerzaal vo allnè gängigè Blèchblõsinschtrumänt bilded.

Bald druff hèt sich diè klassischi Konfiguration mit drei Ventyl durrègsetzt, wo dè Grunddòn um jewyls ein, zwe odder drei Halbdöön ernidrigt wörd. Mit èm söttigè dreiventyligè Inschtrumänt isch es möglich, ab èrè Quintè übber m Grunddòn è durchgehendi chromatischi Dònleiter z spillè.

e Tuba in F

Isch no è witeres Ventyl vorhandè, so handlet s sich i dè Regèl um è Quartventyl (füüf Halbdöön), wo bi dè düèfè Blèchblõsinschtrumänt Bosuunè, Tenorhorn, Barydòn un Tuba ygsetzt wörd. Uff düèfè Inschtrumänt bruucht mò hüüfig d Döön unter m 1. Obberdòn, welli mit drei Ventyl alli zämmè èn Schlappè z hoch sin (au sell sin kranki Döön). Historisch sin mengi Inschtrumänt uss Gründ vo dè Intonation au mit füüf, sechs odder mee Ventyl baut worrè, è Braxis, wo sich bis hüt bi dè Tuba un bi hochwertigè Euphoniè erhaaltè hèt. Churz zämmegfasst: alli Ventyl, wo übbers dritte usègän, diènet dè Intonationskorrekturè, diè bauartbedingt vo dè dreiventyligè Maschinnè stammed (Witeri Informationè dezuè finded sich unter Blõsinschtrumäntventyl sowiè dè Artikèl zum jewyligè Inschtrumänt sèlbscht).

Als Intonationshûlfi bi schlècht stimmendè Döön vor allem bi dè Kombination vo meerèrè Ventyl, wörred bi dè dreiventyligè Inschtrumänt d VentylvolängerigszÛg (mitunter au dè Hauptschtimmzùg) wôôrend èm Blõsè mit Hûlfi von èrè Vorrichtig odder in Form von èm so gnanntè Trigger uuszièbar un somit voänderlich gschtaaltet.

Hützdaag wörred vorwigend Bosuunè mit eim Zùg (deilwys ergänzt durch ein odder zwei Ventyl) gschpillt. S èrscht Ventyl isch, wiè bim Barydòn, s Quartventyl, un wörd bi dè Bosuunè nit als Intonationshûlfi vowendèt, well si jo èn Zùg statt dè meeventyligi Maschinnè hèt, sondern für d Erwiterig vom Dònumfang um è Quartè nõch unnè un oftmòls, um d Zûgbositionè 5-7 z vomydè, also um langi Wäg bim Hin- un Hèrziè z vohindèrè odder diè z churzè Ärm vom Spiller z kompensyrè.

Klappèinschtrumänt wörred nu no im Sinn vo dè historischè Ufffüürungsbraxis vowendèt.

Gschichtè

Antike

Wiè mò s Grab vom Pharao Tutanchamun uss èm Johr 1323 vor Chrischtus entdeckt het, sin auch zwei Exemblaar vo dè älteschtè hüt no erhaaltenè Blèchblõsinschtrumänt, èm Scheneb uffdaucht. Selli drumbeetèartigè Inschtrumänt sin ca. 58 cm lang, hèn èn Durchmesser vo 17 Milimeter (Aablõssitè) bis 26 Milimeter un èn aaschlièßendè Schalldrichter mit bis zuè 88 Milimeter. Gfertigèt sin beidi Inschtrumänt uss dribbenèm un volötetem Blèch: eins uss deilwys vogoldetem Silbèr, s anderi uss èrè Kupferlegyrig. Übber Blõstechnigè un è konkreeti Vowendig isch nüt schriftlich übberliferèt, bildlichi Darschtelligè (vomuètlich schu ab ca. 2300 vor Chrischtus) stellèd si in èn milidärischè odder repräsendativè Zämmèhang.

È witeres Inschtrumänt uss sellèm Kulturchreis isch diè jüdischi Chazozra. Im Kontèxt vom Aaltè Teschtament (Tanach) wörd Mose vom Gott nõch èm Uuszug uss Ägûpten uffgforderèt (4 Mos 10 ), zwei Drumbeetè uss dribbenem Silbèr z fèrtigè. Vobundè demit isch a dè glychè Stell è relatyv uusfüürlichi Vorschrift für d Aawendig. Allerdings sin au si sowoll nit zum eigèntlichè Musizyrè gfèrtigèt als au nit dezuè geignèt: Dè religiöse Gebruuch isch dè Levitè im Jerusalemer Tempel vorbehaaltè gsi. Originali Inschtrumänt sin wòòrschinlich nit erhaaltè blibbè, diè letschtè dürfted gmääß dè Abbildig im Titusbogè dè Plünderig vom Tempel zum Opfer gfallè sy.

Wôôrend also Scheneb un d Chazozra uss gschmidetèm un volötetèm Blèch bschtandè hèn, isch au d Kunscht vom Wachsuusschmèlzvofaarè schu ab èm vierte vorchrischtlichè Johrdausend bekannt. Meereri Inschtrumänt sin asè entschtandè:

• Deile vo dè grychischè Salpinx sin asè gfertigèt gsi: è lang gschtreckti Drumbeetè mit èm Mund- un Schallschtugg, wo uss Bronze gossè gsi isch, sowiè 13 Zwûschèschtugg uss Elfèbei. È erhaaltè blibbenes Inschtrumänt (157 cm lang) vo ca. 450 vor Chrischtus befindet sich im Museum of Fine Arts, Boston.

D Römer hèn ab ca. 300 vor Chrischtus uss dè Kultur vo dè Etrusker au voschideni Blèchblǒsinschtrumänt uss gossener Bronze mit abnèmmbarè Mundschtügg übbernõ.

• D Tuba isch è langgschtreckts, durchgängig konischs Inschtrumänt, è erhaaltenes Exemblaar im Etruskischè Museum (Villa Giulia) z Rom, isch 117 cm lang un hèt è schwach uusladends Schallschtugg.
• S G-förmig bogene Cornu isch è langs, um dè Körper vom Blôser bogenes Inschtrumänt. Äänlich gformt gsi isch d Bucina.
• D Hõkèform vom römischè Lituus un dè keltischè Karnyx sin vomuètlich durch d Vobindig von èm graadè Roor mit èm krummè Dyrhorn als Schallbecher entschtandè.
• D baarwys vowendetè Lurè vo dè Germanè hèn iri Form villicht durch d Nõchaamig vo Mammutschtoßzää erhaaltè.

Mittelaalter un Neuzit

d Drumbeetè un d Bosuunè

Ob d Kunscht vom Biègè vo dünnwandigè Roor vo dè Antike durch s Mittelalter tradyrt worrè isch odedr im Obeddland neu entdeggt wörrè hèt muèsè, isch nit mit Sicherheit klärt. Früèmittelalterlichi Inschtrumänt sin gschtreggt, diè früèschti Abbildig von èrè S-förmig gwundenè Form isch uff èrè Miniatur vo 1377 i de Cronicles of France i dè British Library z sää.

Als Standardform hèt sich ab ca. 1500 diè eimòll gwundeni Langdrumbeetè usèbildet, welli als Barockdrumbeetè bis zum Èndi vom 18. Johrhundert braktisch unvoänderèt blibbè isch. Well uff feschtè Röörè nu Nadurdonreiè möglich sin un s Clarino-Spyl i dè hochè Lagè unüblich worrè isch, isch dè Wunsch nõch spillbarè Döön zwûschè dè (düèferè) Nadurdöön uffcho. S Stopfè isch für Drumbeeter nu beschränkt braktikabel. Au dè ständige Wèchsèl zwûschè Inschtrumänt vo unterschidlicher Stimmig isch kei Vobesserig gsi. Èn èrschtè Schritt isch d Voänderig vo dè Roorlängi durch uffgschteggti Roorschtugg gsi (Setzschtugg). Für s Broduzyrè vo schnell uffènand folgendè Halbdonschritt isch a dè Inschtrumänt (Tromba da tirarsi) wòòrschinlich è teleskopartig uuszièbares Mundroor vowendet worrè (Gemääldi vom Hans Memling, ca. 1480).

D Entwicklig vom uuszièbarè Doppelzùg un somit vo dè eigentlichè Bosuunè hèt wòòrschinlich Mitti vom 15. Johrhundert im Burgund (Südfrankrych) stattgfundè. Zitglych sin dünnwandigi Inschtrumänt mit èm wesèntlichè Merkmòl vom hütigè Waldhorn entschtandè, dè kreisrund bogenè Röörè. Mò cha Abbildungè vo söttigè „Hörner“ uff Darschtelligè z Worcester odder z Terlan in Tyrol findè.

In hütigè Sûmfonyorcheschter sin d Blèchblõsinschtrumänt meischtens i dè Mitti hinnè aagordnet.

Grifflöcher un Ventyl

Uss dè Familliè vom Zinkè, wo i dè Renaissance vobreitet gsi isch und nõch hütiger Terminology zu dè Blèchblõsinschtrumänt ghört, hèn sich witeri Formè vo Grifflochhörner entwicklèt. D Tonhöchèvoänderig vom Grifflochhorn erfolgt analog zuè nèm Holzblõsinschtrumänt: Übber Grifflöcher odder Klappè erreicht dè Blõser è Vokürzig vo dè schwingendè Luftsüülè. Dè Klangcharakter vo dè erzüügtè Tön isch nõch dè Maßschtäb vom 19. Johrhundert abber nit so befridigend wiè dè von èm natürlichè Dòm. Trotzdèmm hèn sich Serpent, Basshorn un diè modernerè Ophikleidè bis wit is 19. Johrhundert iè ghaaltè. Mit dè Ophikleidè un dè Tuba sin Inschtrumänt entwickelèt worrè, so au im Bassberych chromatisch z spillè gai sin. Uss èm italienischè Raum sin Klappèhörner un Klappèdrumbeetè uffchõ, wo sich als volkstümlichi Inschtrumänt langi Zit ghaaltè hèn.

D Erfindig vo dè Ventyl sit dè 1810er-Johr hèt d Bedütig vo dè Blèchblõsinschtrumänt un dennè iren Stellèwärt i dè Musig. D Operè Rienzi vom Richard Wagner (UA 1842 z Dresdè) hèt schu Ventildrumbeetè vowendet, nõch èm Vorbild vom Cornets à pistons i dè französischè Operè. S chromatisch spillbare Kornett, im dütschè Sprõchgebièt oft „Poschthorn“ benamst, isch zum belièbtè Soloinschtrumänt worrè.

Halbinschtrumänt/Ganzinschtrumänt

Übber Halbinschtrumänt hèt dè Karl Emil vo Schafhäutl 1854 berichtet in èm Bericht von èrè Induschtryuusschtellig z Münchè:

„Enge Mensuren begünstigen die hohen [Töne], weite die tiefen. So spricht z. B. der Grundton (Pedalton bzw. erste Naturton) auf Trompeten und Kornett nicht an, wohl aber auf Tuben. […] Im übrigen entscheiden über die Grenzen nach oben und unten die Fähigkeit des Bläsers und die Form des Mundstücks.“

Als Halbinschtrumänt hèt er somit 20 Johr nõch Erfindig vo dè Ventyl è engmensuryrts Blèchblõsinschtrumänt bezeichnèt, bi wellem dè Pedaldon (bzw. erschtè Naturdon) schlècht aaschprèchè duèt, nit spillbar un somit normal nit bruuchbar isch. Im Gegèsatz dezuè git s Ganzinschtrumänt, bi dennè dè Pedaldon guèt bruuchbar issch. D Begriff Halbinschtrumänt/Ganzinschtrumänt hèn inschtrumemtèbaupragtisch sit öppè 1900 kei Relevanz mee, wòrschinlich sin si i dè Aafangsjohr vo dè Blèchblõsinschtrumäntèèntwicklig nu entschprèchend zityrti Werbeattribùt gsi.

S Phänomen vom extreem schlècht stimmendè (also „fäälendè“) Grunddon begründet sich uss dè akustischè Eigèschaftè vp dè Instrumentèform. Èn stark konischè Volauf vom Hauptroer, also è witi Mensur unterschtützt s gwünschti Frequènzvohältnis vo 1 :zu 2 (Oktavè) vo dè èrschtè zwei Naturdöön, wôrend è witgehend zilindrischi Mensur (glychblybendè Innèdurchmesser vom Roor ooni Schallschtugg) sell Vohältnis zu öppè 1 :zu 2,5 voschièbt. Dè gwünschte Don isch füüf Halbdöön z düèf, abaer trotzdèmm (we au schwirig) erzüügbar.

Grundschtimmig

Sellè Begriff bezeichnèt i dè Braxis bi Blèchblõsinschtrumänt dè Notènammè vom (1.,) 2., 4., 8., usw. Naturdon, unabhängig vo dèm sinèrè absolutè Oktavlaag. Blõst byschpillswys è B-Drumbeetè un è B-Tenorhorn dè 3. Naturdon, klinged beidi Inschtrumänt im Oktavabschtand. Dè Gsamtklang wörd allgemein als aagneem empfundè, well d Oktav im Idealfall (wenn beidi Inschtrumänt glych gschtimmt sin), kei Rybig un kei Schwebig uffdrèttè duèt. Blõst è B-Drumbeetè un è C-Drumbeetè byschpillswys dè zweit Naturdon, klinged beidi Inschtrumänt im Sekundabschtand. Dè Gsamtklang wörd normalerwys als unaagneem empfundè, well d Sekund vom menschlichè Ghör als unreine Intervall taxyrt wörd, un sich i dè Obberdonreiè zaalrychi Schwebigè un Rybigè ergää könned.

D Grundschtimmig wörd feschtglait durch d Längi vom Grundroer

• bi Bosuunè: Dè Zug isch komplètt ygschobè.
• bi Ventylinschtrumänt: Kei Ventyl isch betätigèt.

D Grunddònhöchi f in Hertz isch phûsikalisch abhängig vo dè Inschtrumäntèroorlängi l in Meter un dè Schallgschwindigkeit c vo dè Luft.

Mit der Formlè: $\mathrm {l} ={\tfrac {c}{2f}}$ ka näherigswys d Längi odder i dè Umkeerig au d Frequènz berechnet wörrè.

Alli Inschtrumänt mit èm glychè Grunddòn hèn deshalb au öppè diè glych Roerlängi. Byschpillswys isch d Roorlängi vom Waldhorn in B (274 cm), vo dè Bosuunè (270 cm), vom Tenorhorn (266 cm) un vom Baridonhorn bezièigswys Euphoniums in B (262 cm) fascht glych. S Waldhorn in F isch mit 370 cm öppis länger als d Tuba in F (354 cm). Selli Längèdifferènz innerhalb vo dè glychè Grundschtimmig hängt vo dè Bauwys vom Inschtrumänt ab, bsunders vo dè Mensur un èm Öffnigswinkel un Durchmèsser vom Schallschtugg.

S kürzeschte gebrüüchliche Blèchblõsinschtrumänt isch d B-Piccolodrumbeetè mit èrè Grundroarlängi vo 65 cm. D B-Tuba mit vir Ventyl isch s üblicherwys düèfschte Inschtrumänt mit èrè Grundroorlängi vo 541 cm, wörred no d Volängerigè vo normalerwys vir Ventyl dezuègrechnet, ergit sich deby è Roorlängi vo 930 cm.

In èm normalè separatè F/B-Doppelhorn sin 704 cm Roor vobaut, dõby wörred èm B-Horn bim Umschaltè i d F-Stimmig zuèsätzlich 96 cm hinzuègfüègt. Um Intonationskorrekturè vornää z könnè, wörred d F-Ventylzüüg (Gsamtlängi 102 cm) unabhängig vo dè B-Ventylzüüg vowendet.

Luèg au: Grundschtimmig.

Einzeldeil un Baugruppè

Umgangssprõchlich hèn moderni Blèchblõsinschtrumänt unabhängig vo irer Größi übberwigend diè glychè Baugruppè:

Einzeldeil von èm Waldhorn: 1 Mundroor; 2 Stimmbogè; 3 Aaschtoß; 4 Zwingè; 5 Stängel; 6 Voschruubig; 7 Schallbecher; 8 Maschinnè; 9 Ventylbögè; 10 Fingerhôkè

Stimmzùg

Dè Stimmzug beyflusst d Gesamtlängi vom Inschtrumänt un bschtòt uss zwei barallel volaufendè Teleskoproor, vobundè durch ènn Bogè. Deshalb isch au d Bezeichnig Stimmbogè gebrüüchlich. Zièt mò dè Stimmbogè witer usè, also volängerèt mò d Gesamtlängi vom Inschtrumänt, denn wörred d Döön düèfer. Schièbt mò dè Stimmbogè demèntschprechend witer iè, wörred d Töön höcher.

Wasserklappè

Wôrend èm Musigmachè cha in kurzè Pausè s Kondenswasser uss èm Inschtrumänt durch eini odder meereri Wasserchlappè (wenn vorhandè) schnèll èntfernt wörrè. D Bosition vo dè Wasserklapp(è ist so gwäält, dass si sich in Blõshaltig am düèfschtè Punkt von èm Röörli befindet.

Fèrtigung

Blèchblõsinschtrumänt wörred normalerwys uss Messingblèch un -röörli mit èrè Wandschtärki vo 0,4 bis 0,6 mm gfèrtigt. Schallschtugg un großi konischi Röörli wörred uss Blèch mit silberhaltigem Hartlòt zämmèglötet un mit entsprèchendè Wärchzüüg i diè gwünschte Form druggt. Zilindrischi Röörli wörred nòòtlos induschtrièll gfertigèt. Diè einzelnè eventuell bogenè Roordeil wörred mit kurzè Roorschtüggle („Zwingè“) übberlappend mit Weichlot volötet.

Traditionèll wörred von èm Metallblõsinschtrumentèmacher Röörli fürs Biègè mit flüssigem Blei gfüllt un nõch Erkaaltè „vo Hand“ bogè. Mit spezièllè Techniggè wörd d Obberflächi glättet, dõby vodichtet un ghärtet. Aaschlièßend wörd s Blei voflüssigt un reschtlos entfèrnt. Sellèn Biègevorgang cha au mit extreem nidrigschmelzendèm Metall odder mit voflüssigbarèm Kunschtharz erfolgè.

I dè modernè induschtrièllè Massèbroduktion wörd dè Schallbecher uss einèrè Rondè düèfzogè un bündig mit entsprèchend konischem Stängel hartvolötet. Bogè wörred Röörli oft mit Wasserys-Füllig, glättet wörred selli denõch hûdraulisch i èrè deilbarè Matrizèform. Sell erfordert fèrtigungstechnisch größeri Matriaalschtärkè (bis 1 mm), d Haltbarkeit vo fèrtigè Inschtrumänt isch mitunter extreem gring: Durch extremes „Uffblõsè“ voryßed homogeni Krischtallschtrukturè un chriègèd Kapillarriss, durch diè bi nèm fèrtigè Inschtrumänt unabdingbar Kondenswasser diffundyrt. Lackyrti Obberflächè vohinderè s Verdunschtè, es chunnt zu irreversiblè Schäddè am Inschtrumänt.

Fèrtiggschtellti Einzeldeil wörred oftmòls schu vor èm Zämmèbau gschliffè un polyrt. S fèrtige Inschtrumänt cha abschlièßend lackyrt odder galvanisch vosilberèt, vonickelt bezièhigswys vogoldet wörrè.

Inschtrumänt

Zeichnig von èm Ventylhorn um 1900

• Naturhörner
• Klappèhörner
• Waldhörner
• Bügelhornfamilliè
• Nadurdrumbeetè
• Baroggdrumbeetè
• Ventyldrumbeetè
• Bosuunè
• Drumbeetè
• Tubaa

Moderni Bauformè gordnet in uffschtygender Tonhöchi

• Tubaa
• Susafòn
• Waldhorn
• Bosuunè
• Euphonium
• Baridònhorn
• Tenorhorn
• Mellophon
• Althorn
• Flügelhorn
• Kornett
• Drumbeetè

Hèrschteller un Markè

Wiè diè meischtè Musiginschtrumänt wörred Blèchblõsinschtrumänt nit nu vo großè Unternemmè hèrgschtellt, sondern au vo chlynè, handwerchlich hoch spezialisyrtè Fachbetrièb, wo mitunter nu uss eim einzigè Metallblõsinschtrumäntèmachermeischter beschtòt.

Literadur

• Curt Sachs: Handbuch der Musikinstrumente. Breitkopf & Härtel, Leipzig 1930/Reprint 1980 Lizenznummerè 472-155/A 104/80
• Bahnert, Herzberg, Schramm: Metallblasinstrumente. Fachbuchverlag Leipzig/Florian Noetzel Volaag 1986. ISBN 3-7959-0466-8
• Herbert Heyde: Das Ventilblasinstrument. VEB DVfM 1987. ISBN 3-370-00159-4
• Günter Dullat: Metallblasinstrumentenbau. PPV Medien GmbH. ISBN 3-923639-79-1

Weblinggs

 Commons: Blèchblõsinschtrumänt – Sammlig vo Multimediadateie

• https://web.archive.org/web/20140814070408/http://www.phys.unsw.edu.au/jw/brassacoustics.html (Dònerzüügig)

Einzelnõchwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Blechblasinstrument“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.