Musigalischi Stimmig

Unter Stimmig voschtòt mò i dè Musig d Feschtlegig vo dè Donhöchi (Frequänz) vo Schallquällè, bsunders vo Musiginschtrumänt. I dè Braxis langèt dõdèzuè meischtens (öppè bi mengè Blõsinschtrumänt) d Feschtlegig vo dè absolutè Tonhöchi durch Abglych mit èrè vorgäènè Frequänz (z. B. èm Kammerdon a¹ = 440 Hz). Vor allem bi Sitè- un Taschtèinschtrumänt müèn ußerdèmm d Frequänzvohältniss vo dè Sitè odder dè einzelnè Döön unterènand ygschtellt wörrè.

Diè meischtè Striichinschtrumänt, öppè d Giigè, chönnèd innerhalb von èm wittè Berych grundsätzlich jeddi belièbigi Tonhöchi broduzyrè, bsunders z. B. bim Intervall subber spillè. (È subberi Stimmig beruèt uff èm Donmatriaal vo dè Obberdonreiè). Dègegè wörrèd bi Taschtèinschtrumänt zwölf Halbdöön pro Oktavè im Allgemeinè fescht ygschtimmt. È subberi Stimmig in allnè Donartè mit nu zwölf Donschtufè git s nit; sèllèwäg müèn Kompromiss ygangè wörrè (luèg Temperyrti Stimmig, Wooltemperyrti Stimmig, Subberi Stimmig bi Taschteinschtrumänt).

Èn Huufè Blõsinschtrumänt chönnèd nit alli bruuchbarè Donschtufè (übblicherwyys zwölf) innerhalb vo dè Oktavè glychmäßig lycht un subber broduzyrè, sondern hèn bevorzugti diatonischi Donleitèrè. Au sèll wörd meischtens eifach als d „Stimmig“ vum Inschtrumènt bezeichnèt, bi Blèchblõsinschtrumènt mèngmòl au gnauer als Grundschtimmig. Unabhängig dèvu isch dè obbè gnènnte Abglych vo dè absolutè Donhöchi uff èn Stimmdon, z. B. dè Kammerdon, für s Zämmèschpyl mit andrè Inschtrumänt ußerdèmm notwèndig.

Kammerdon

Luèg au: Kammerdon È Aagaab wiè „Stimmig 440 Hz“ legt d Frequänz von èm bschtimmtè Stimmdon fescht, normalerwyys isch sèll s a’ (eigschtrichenes a, wo au als Kammerton benamst wörd). Hütigi Inschtrumänt wörrèd byschpillswyys uff a¹ = 440 odder 442 Hz gschtimmt. Um 1900 ummè isch 435 Hz normal gsi. In früènèrè Johrhundert sin, lokal abhängig, voschiddèni Stimmhöchè bruucht worrè, au dütlich höchèri wiè 440 Hz (→ Cornettton). Hüt wörrèd bi historischè Inschtrumänt hüfig 415 Hz für dè Kammerdon gnõ, wa zimli gnau èn Halbdon düèfer wiè 440 Hz isch (→ Chordon). Aalosè 440 Hz Sinusdon^ⓘ^/?

Grunddonleiter un transponyrèndi Inschtrumänt

Luèg au: Grundschtimmig für Blõsinschtrumänt Mit dè Stimmig von èm Inschtrumänt isch bi allnè Blõsinschtrumänt dè Grunddon vum Inschtrumänt gmeint, wo übber d Längi vum klingendè Rohr feschtglait wörd. Beischpyl isch dè Don f¹ bi dè Altbloggflötè, wo sèllèwäg au als F-Bloggflötè odder Bloggflötè in F bezeichnèt wörd (luèg au bi Holzblõsinschtrumänt) ; è witteres Byschipill isch dè Don B bi dè Tenorposuunè, wo mèngmòl au als B-Posuunè bezeichnèt wörd (luèg au bi Blèchblõsinschtrumänt).

Diffisyl wörd dè Stimmdon bi Blõsinschtrumänt wèg dè transponyrèndè Blõsinschtrumänt. Bi transponyrèndè Inschtrumänt wörd dè Grunddon i dè Notè uff è notyrtes C odder c normyrt, z. B. d Drumbeetè, wo in b gschtimmt isch, abber normalerwyys mit Notè für "Drumbeetè in B" (im Hochdütschè "Trompete in B") gschpillt wörd. Drumbeetèschpiller sin s vo Aafang aa gwöönt, dè Grund- un d Obberdöön als c¹, g¹, c², e², g² usw. i dè Notè z lesè. Bim Stimmè vo Drumbeetè wörd abber dè klingendè Grund- bzw. Obberdöön vowendèt, also b, f¹, b¹, d², f². Um falschi Stimmdöön z vohindèrè, wörd bim Stimmè vo transponyrendè Inschtrumänt sèllèwäg dè Stimmdon meischtens als "klingendes B, klingendes Es usw." aagää.

Stimmigssischteem

È Stimmigssischteem isch d Art, wiè diè gnauè Frequènzvohältniss vo dè spylbarè Döön innerhalb von èrè Oktavè feschtglait sin. Durrègsetzt hèt sich sit dè Zytè vum J.S. Bach diè glychschwebend temperyti Stimmig odder Temperyrti Stimmig. Sèll isch è Stimmig, wo mò d Kommata vo dè früènèrè Stimmigssischteem eliminyrt hèt un dè Quintèzirkel als Stimmigsgrundsatz èrscht aawendbar gmacht hèt un d Enharmonischi Vowechslig bim Musizyrè möglich gmacht hèt. Bi dè Temperyrti Stimmig hèt mò diè zwölf Halbdonschritt in èrè Oktavè mit dè glychè Schrittwitti vosää un diè beidè Halbdon innerhalb von èm Ganzdonschritt mitènand voschmolzè. Allerdings eignèt sich d Temperyrti Stimmig nit bi allnè Inschtrumentèartè glych guèt für s Stimmè. Bsunders guèt fungtionyrt sèlli Stimmig bi Taschtèinschtrumänt. Müèsam isch s Stimmè vo Blõsinschtrumänt mit dè Temperyrti Stimmig, well s Stimmbrinzyp dört uff dè Nadürlichè Stimmig basyrt. Sèll füürt zuè Brobleem bim Stimmè vo Blõsinschtrumänt bi Reinè Intervall wiè dè Quintè un dè Quartè, z. B. isch d Quintè dört brinzypièll è bitzeli z hoch. Us sèllèm Grund isch au s Zämmèschpyl vo Blôser un èm Klavyr odder ènèrè Orglè wèg dè abwychèndè Stimmig grundsätzlich heikel. Die Stimmigssischteem machèd nu Uussagè übber d Frequänzvohältniss vo dè einzelnè Döön zuènand. S wörd kei Uussaag übber diè absoluti Tonhöchi bzw. d Frequènz selber gmacht. Diè absoluti Tonhöchi wörd durch d Aagaab vo dè Frequènz vum Aafangston odder Kammerdon feschtglait.

Frequènzvohältniss im Donsischteem

Jeddè Don hèt in jeddèrè Donleiter è anderi Bedütig, z. B. ist s E i dè E-Dur-Donleiter vum Grunddon, i dè C-Dur-Donleiter dè dritte Don (d Tèrz) un i dè A-Dur- odder a-Moll-Donleiter dè füüfte Don (d Quintè). Für jeddi vo dè möglichè Positionè im Donleiterruum ergän sich unterschydlichi Frequènzvohältniss vo dè Döön zuènand, wo abber unterènand aaglichè wörrè müèn, um uff èm Inschtrumènt in voschiddènè Tonartè gschpillt wörrè z chönnè. E Folgi vo großè Terzè (Frequènzvohältnis 5:4) isch stimmtechnisch nit in Übberyschtimmig z bringè mit èrè Folgè vo reinè Quintè (Frequènzvohältnis 3:2). Bi dè Temperyrti Stimmig bedütet sèll: Je reiner è bschtimmti Donart gschtimmt wörd, umso unreiner klingèd andri Tonartè.

Übberbligg übber d Stimmigssischteem

S git èn Huufè vo Sischteem, um d Döön innerhalb von èrè Oktavè z stimmè. Diè wichtigschtè Stimmigssischteem sin:

Pythagoreischi Stimmig (alli Quintè ußer dè Wolfsquintè sin subber, Terzè sin dissonant)
Subberi Stimmig odder Nadürlich-harmonischi Stimmig (In allnè Tonartè subberi Terzè un Quintè)
Mitteldönigi Stimmig (Möglichscht subberi Terzè, nur in wènnigè Tonartè möglich.)
- Mitteldönigi Stimmig mit 1/4-Komma (d Basisdonartè B-, F-, C-, G-, D-, A-, E-Dur hèn subberi Terzè)
- Silbermaa-Sorge-Temperadur, cha au als 1/6-Komma mitteltönige Stimmung mit 1/16-Komma bezeichnèt wörrè
Wooltemperyrti Stimmig, alli Tonartè sin akzeptabel spillbar
- Werckmeischter-Stimmig
- Kirnberger-Stimmig
- Vallotti-Stimmig
- Neidhardt-Temperadur
Glychschtufigi Stimmig odder au Glychschwebend-Temperyrti Stimmig, d Oktavè isch in 12 glych witti Halbdonschritt ydeilt

D Waal vo dè Stimmig isch dèvo abhängig, welli Musig gschpillt wörrè söll. Diè Glychschtufigi Stimmig wörd hützdaag fascht uusschlièßlich bruucht un isch dè Standard für Musig ab dè Klassik bis zuè dè modernè Musig. Musig vor dè Klassik (z.B. im Barock, i dè Renaissance) odder ußereuropäischi Musig (Wältmusig) läbbèd stark vo dè subberè Intonation odder vo voschiddènè Tonartcharakterè. Sèlli Forderungè chönnèd durch diè Glychschtufigi Stimmig nit bediènt wörrè. Im Raamè vo dè Historischè Uffführungsbraxis vo Aalter Musig wörrèd sèllèwäg älteri Stimmigssischteem widder voschtärkt erforscht, um im Zämmèschpyl mit dè historisch adäquatè Inschtrumänt authentischi Aalti Musig machè z chönnè.

Gschichtè

Antike

Pythagoras mit voschiddènè in Quintè gschtimmtè Inschtrumänt (yzeichnèti Intervallvohältniss 16:12:9:8:6:4).
Us: Franchino Gaffurio: Theorica musicae, 1492 (1480?)

Ènèrè Legändè nõch hèt dè Philosoph un Mathematiker Pythagoras èrschtmòls è Stimmigssischteem beschribbè, un zwar uff è mathematisch-theoretischi Wyys mit dè Legändè vom Pythagoras i dè Schmitti). Dè Pythagoras hèt d Ufffassig vum gsamtè Kosmos ghaa, wo nõch bschtimmtè Zaalèvohältnis gordnèt sy sött un d Musig è Abbild vo dè kosmischè Ordning sig. Tradyrt sin d Untersuèchigè vum Pythagoras, wo-nèr uff èm Monochord diè musigalischè Intervall zwǜschè dè Abschnitt von èrè unterdeiltè Sitè mit ganzzaaligè Längèvohältniss uusprobyrt hèt . Byschpillswyys klingt è Sitè, wenn sy i dè Hälfti deilt wörd, è Oktavé höcher wiè i dè vollè Längi; s zuèghörigi Zaalèvohältnis isch also 1:2. Asè hèt dè Pythagoras diè natürlichè Intervall beschribbè, us sèbbi schpôter d Obberdonreiè abgleitet worrè sin. S nägschteifache Zaalèvohältnis isch 2:3, wa-nèrè subberè Quintè entschprèchè duèt. Dè Pythagoras söll è sibbèdönigi Skala uff dè Grundlaag vo dè reinè Quinté ygfüürt haa. D Döön sin dõdeby von èm Aafangsdon èwäg durch Quintschritt ermittlèt un in è gmeinsami Oktavè transponyrt worrè. S Ergäbnis isch d Pythagoreischi Stimmig.

Mit dè Pythagoreischi Stimmig hèt sich spôter d Musigtheory vum Euklid befassèd. Vom Euklid isch diè èrschti gnaui Berèchnig vom pythagoreischè Komma zschtand chò. Im 1. Johrhundert v. Chr. hèt dè Musigtheoretiker Didymos d „Nadurtèrz“ (Frequänzvohältnis 5:4) i sy enharmonischs Tongschlecht ygfüürt. È andèri Tradition gòt uff dè Aristoxenos zrugg, wo d Ungenauigkeitè vo älterè Untersuèchigè mit èm Monochord usègschtellt hèt un è alternatyvi Tonskalèberèchnig begründet hèt.

Mittelaalter

S Donsischteem vum Pythagoras isch vo dè Römer un im mittelalterlichè Europa übbernõ worrè. D Monochord, Gloggè (vgl. Abbildig) un d Orgelpfyyfè sin pythagoreisch gschtimmt worrè un i dè gregorianischè Musizyrbraxis bruucht worrè. D Harmonik vo dè früènè Meeschtimmigkeit hèt diè wǜrklich subberè Intervall vo dè pythagoreischè Stimmig bevorzugt, also die Komplementärintervall Quintè un Quartè sowiè Prim un Oktavè.

Renaissance

I dè Renaissance hèt s vor allem zwei Entwickligè gää, wo für s Donsischteem wichtig sin:

Diè zuènämmèndi Chromatik i dè Vokalpolyphony hèt dè Tonumfang endgültig uff zwölf Döön erwitterèt.
S Dissonanzempfindè hèt sich gänderèt. D Tèrz, im Mittelaalter no als dissonant ygschtuft, isch zum Harmonyträger im neu bildètè Dur-Moll-Sischteem worrè. Unterstützt isch sèll Dissonanzempfindè allerdings dõdurrè, dass d Tèrz i dè pythagoreischè Stimmig (Frequänzvohältnis 81:64), wo im Mittelaalter bruucht worrè isch, au us hütiger Sicht dissonant klingè duèt; diè großi Tèrz (Frequänzvohältnis 5:4) isch èrscht mit èm Wechsel zuè dè subberè Stimmig i s Sischteem chò, wörd abber bis hüt im Gränzberych vo dè subberè/unsubberè Intervall ygordnèt (subberi bzw. reini Intervall: Prim, Oktavè, Quintè, Quartè mit 4:3).

Diè neui Orièntyrig a dè Tèrz un dè Bedarf von èrè chromatischè Donleiter füürt zuè Brobleem mit dè quintbasyrtè pythagoreischè odder au dè subberè Stimmig:

Zwölf uffènand bigèni Quintè ergänn kein perfèktè Quintèzirkel. Dè 13. Ton isch um s pythagoreischi Komma höcher als dè Uusgangsdon. (Phǜsikalisch isch er 7 Oktavè un ès pythagoreischi Komma höcher; us dè musigalischè Luègi vo Donleitèrè un Intervall wörrèd abber Döön im Abschtand vo Oktavè als glychwärtig aagsää).
Vyr uffènand gschichtèti Quintè (z. B. C — G — D — A — E) ergänn keini subberi großi Tèrz. Dè füüfte Don isch um s syntonische Komma höcher wiè nè subberi großi Tèrz uff èm Uusgangsdon.

Im neuè Klangideal nõch isch è subberi großi Tèrz (mit èm nõch Quintè un Quartè nägschteifachèrè Frequänzvohältnis 5:4) zum neuè Stammintervall worrè. Dõdèmit hèt mò diè subberi Stimmig uff dè Taschtèinschtrumänt nǜmmi bruuchè chönnè, wa zuè dè sogenenntè mitteldönigi Stimmig gfüürt hèt. Bi dè mitteldönigi Stimmig hèt mò lycht vochlynèrti Quintè yygfüürt, demit mò s syntonische Komma us èm Wäg rummè hèt chönnè. Yyr uffènand bigèti vo sellnè Quintè bildèt è subberi großi Tèrz.

Durch d Folgi vo elf mitteldönigè Quintè

Es — B — F — C — G — D — A — E — H — Fis — Cis — Gis

hèt mò die zwölf Döön vo üsèm õbèdländischem Donsischteem definyrt.

C-Dur-Dreiklang pythagoreisch un mitteldönig^ⓘ^/? Sèbbè Dreiklang obberdonrych^ⓘ^/?

Asè hèt mò acht großi Tèrzè wiè gwünscht subber hèrrè brocht. (z. B. C — E durch vyr mitteldönigi Quintè C — G — D — A — E); vyr Tèrzè hèn müèsè unsubber bliibè (z. B. H-Dis, well Dis als Es ygschtimmt isch un Dis sèllèwäg nit vyr mitteldönigi Quintè übber H lyt, sondern acht mitteldönigi Quintè unter H; vgl. d Quintfolg obbè).

Diè mitteldönigi Stimmig isch abber auch èn Kompromiss un in menger Hysicht nit zfriddèschtellènd. Theory un Braxis:

S mitteldönigè Sischteem hèt vill Intervall mit sich brocht, wo sich nit durch ganzzaaligi Brüch uusdruggè lôn, wa-nèn Widerschpruch zuè dè pythagoreischè Ufffassig vo dè Musig darschtellè duèt. D Ursach für diè unnadürlichè Intervall sin diè mitteldönigè Quintè, wo mò wèg dè subberè Tèrzè ygfüürè hèt müèsè ; sèbbi Quintè hèn è Sitèlängèvohältnis vo $1:{\sqrt[{4}]{5}}$ , welli im Gegèsatz zuè 3:2 kei rationali Zaal darschtellè duèt.
Zwölf uffènand bigètè mitteldönigi Quintè ergäbèd èn Don, wo um è so gnennti chlyni Diësis düèfer isch wiè dè Uusgangsdon (vgl. Broblematik vo dè pythagoreischè Stimmig).
D Quintè As — Es bzw. Gis — Dis isch um è chlyni Diësis z groß, well s As „alias Gis“ nit als mitteldönigi Quintè unter s Es gschtimmt wörd, sondern elf mitteldönigi Quintè übber m Es lyt (vgl. obbèri Quintfolgè). Sèlli asè daufti Wolfsquintè klingt zimli unsubber (wiè s Hüülè von èm Wolf). I dè mitteldönigè Stimmig klingèd sèllèwäg Donartè, wo sèbbi Quintè enthaaltè düèn (z. B. Es-Dur odder Cis-Dur), extrem dissonant un sin nu zum Untermòlè vo bschtimmtè Affäkt bruuchbar.

Voglyych: Mitteldönigi Kadänzè in C- un Des-Dur^ⓘ^/?

Trotz dènnè Nõchdeil hèt sich diè mitteldönigi Stimmig durrègsetzt. Modulatorischi Entwicklig, wo spôter üblich worrè isch, hèt i dè Renaissance wènnig bedütet. Mò isch zuè sèllèrè Zyt znägscht mit èm guèt dönende Tonartèberych uuschò. Für dè Gebruuch vo wittèrè Donartè i dè mitteldönigè Stimmig sin Taschtèinschtrumänt mit z. B. 31 Döön i dè Oktavè baut worrè, sèlli Inschtrumèntèart hèt sich abber nit durrèsetzè chönnè.

Barogg

Im Lauf vum 17. Johrhundert isch d Limitation uff zentrali Donartè mee un mee als z unkreatyv aagluègt worrè. Um d Donart un dõdemit s donale Zèntrum frei im Musigschtugg wechslè z chönnè, hèt mò Stimmigssischteem entwickelèt, wo alli Tonartè spillè hèt chönnè, obwoll sèll nit i dè glychè Qualidät möglich gsi isch. Dõdefür hèt mò abber Abschtrich bi dè subbèrè Tèrzè hynää müèsè. Sèlli Stimmigè hèt mò „Wooltemperyrti Stimmigè“ odder „Guèti Temperadurè“ dauft, im Gegèsatz zuè dè mitteldönigè Stimmig, wo mò als „schlècht“ eschtimyrt hèt. Byschpill dõdefür sin d Stimmigè vom Andres Werckmeischter Werckmeischter III-VI, (Kadänzè in C- un Des-Dur^ⓘ^/?) odder d Stimmigè vum Orgelbauer Silbermaa Gottfryd.

Allerdings hèt s kei Temperadur gää, wo sich universèll durchgsetzt hèt wiè dèvor diè mitteldönigi Stimmig, wo mit dè neuè Temperaduraasätz übbrigens nit eifach voschwundè isch. Am Byschpill vum Werckmeischter cha mò sää, dass znägscht au nit unbedingt è einheitlichi Stimmung aagschtrèbt worrè isch. Er beschriibt i sim wichtigschtè Wärch Musicalische Temperatur voschiddèni Temperadurè, wo je nõch Bedarf mee odder wènniger geignèt gsi sin.

Grundsätzlich cha mò (bim Werckmeischter un anderè) zwei Aasätz feschtschtellè:

È baar Sischteem hèn vosuècht, d Donartè mit wènnigè Vorzeichè möglischt klar klingè z lõ, abber au sèbbi mit vill Vorzeichè mit drüèbtem Klang fürs Spillè z bruuchè. (Byschpill: D Werckmeischter-II-Temperadur.)
Anderi Sischteem hèn vosuècht, alli Donartè möglichscht guèt fürs Spillè z machè. (Byschpill: D Werckmeischter-III-Temperadur). Sèllè Aasatz hèt am Änd vo dè Entwicklig zuè dè hüt gebrüüchlichè glychschtufigè Temperadur gfüürt. Bi sèllèm Aasatz hèt mò allerdings èn relatyv mattè Klang bi allnè Donartè in kauf gnõ.

Glychschtufigi Temperadur

Luèg au Hauptartikel: Glychschtufigi Stimmig

Schu i dè Renaissance hèt mò nõch Methodè gsuècht, d Lautè glychschtufig z stimmè. Bi Bundinschtrumänt isch es nit möglich, jeddè Don einzeln yyzschtimmè, chunnt s zuè Brobleem bim glychschtufigè Stimmè, z. B. sin i dè mitteldönigè Stimmig nicht alli großè Tèrzè glych, dõmit müèsst mò d A-Sitè vum vyrtè Bund vo dè Sitè für diè großi Tèrz Cis uff ⁴⁄₅ vo dè Längi vochürzè, uff dè H-Sitè sött s Dis „alias“ Es abber nit als großi Tèrz ygschtimmt wörrè. D Sitè müèsst dõ i dè mitteldönigè Stimmig uff ²⁵⁄₃₂ vo dè Längi vochürzt wörrè.

Well d Wurzelrechnung zuè sèllèrè Zit nu ygschränkt möglich gsi isch, hèt mò dè glychschtufigè Halbdon mit èm Vohältnis $1:{\sqrt[{12}]{2}}$ nu iterativ berèchnè chönnè. Einèwäg hèt mò è glychschtufigs Griffbrett bauè chönnè, i dèm mò geometrischi Methodè zuè dè uugfäärè Konschtruktion vo eifachè Wurzelvohältniss ghaa hèt. Dè venezianische Musiger un Musigtheoretiker Gioseffo Zarlino hèt scho 1558 è söttigi Methodè beschribbè.

Dè Lautèschpiller Vincenzo Galilei, Vater vum Galileo Galilei, hèt diè eifachè ganzzaaligè Vohältniss trotzdèmm nit uffgää. Er hèt d Sitè pro Bund uff ¹⁷⁄₁₈ vo dè Längi vochürzt. I dè Theory isch er dõdeby mit èm zwölftè Halbdon zwar nit ganz bi dè Oktavè aachò, i dè Braxis isch s Ergèbnis abber rächt bruuchbar gsi, well dè Don durch s Druggè un dè dõdurch länger wörrèndè Sitè sowiè dè Fingerdrugg uff d Sitè (Sitèschpannig wörd höcher) nò è wèng höcher wörd. D Sitèlängi hèt au nõch dè Konschtruktion vum Griffbrètt durch d Umpositionyrig vum Steeg no minimal korrigyrt wörrè chönnè, sèllèwäg isch s Ergäbnis nò besser worrè.

Mathematiker un Musigtheoretiker hèn i dè folgèndè fascht 200 Johr vosuècht, gnaui Zaalèwärt für diè glychschtufigi Methodè z ermittlè. Im 19. Johrhundert hèt sich diè glychschtufigi Temperadur schlièßlich allgmein durrègsetzt.

Hüt git s widder Diskussionè dõdrübber, wiè mò byschpillswyys è Orglè stimmè sött. Vill historischi Kompositionè gän vo unterschydlichè Klangeigèschaftè vo voschiddènè Tonartè un Akkörd uus, wo uff glychschtufig gschtimmtè Inschtrumänt nit rebroduzyrbar sin. S Augèmerk lyt dört genèrèll bi dè Historischè Ufffüürigsbraxis vo Bedütig.

Voglych vo dè Stimmigssischteem

Grafischè Voglych vo dè pythagoreischè un mitteldönigè Stimmig mit dè wooltemperyrtè Stimmig nõch Werckmeischter (III) un dè glychschtufigè Stimmig. I dè vertikalè Richtig sin diè diversè Tonhöchè vu dè Grunddöön aagää.
Diè vyr pythagoreischè Döön C, F, G un C sin in allè Stimmsischteem fascht identisch. Bi dè Leitdöön nõch obbè (Cis, Dis, E, Fis, Gis un H) isch diè pythagoreischi Stimmig immer hoch un diè mitteldönigi Stimmig immer dǜèf; bi dè Leitdöön nõch unnè (Des, Es, As un B) isch diè pythagoreischi Stimmig immer dǜèf un diè mitteldönigi Stimmig immer hoch. Diè Werckmeischter-Stimmig glyycht d Differänzè uus un nôchèrt sich dè glychschtufigè Stimmig aa.

Hyywyys: Subberi Intervall sin durch eifachi ganzzaaligè Frequänzvohältniss charakterisyrt, temperyrti Intervall hèn au irrationali Frequänzvohältniss. Sèllèwäg hèt dè Größèvoglyych dõ mit dè Einheit Cent gmacht, woby 1 Oktavé = 1200 Cent.

Folgèndi Tabällè git d Höchi vo dè Tonschtufè von èrè Dur-Donleiter vo voschiddènè Stimmigè in Cent (grundèt) aa:

Nammè	Prim	großi Sekund	großi Tèrz	Quartè	Quintè	großi Sext	großi Septim	Oktavè
Subberi Stimmig	0	204/182	386	498	702	884	1088	1200
Pythagoreischi Stimmig	0	204	408	498	702	906	1110	1200
1/4-Komma-mitteldönigi Stimmig	0	193	386	503	697	890	1083	1200
Glychschtufigi Stimmig	0	200	400	500	700	900	1100	1200

Bemerkig: Bi dè subberi Stimmig git s dè große Ganzdon (In C-Dur zum Byschpill C-D) mit 204 Cent un dè chlynè Ganzdon (in C-Dur zum Byschpill D-E) mit 182 Cent. Beides wörd als großi Sekund bezeichnèt. I dè mitteldönigè Stimmig wörrèd diè beidè Ganzdöön gmittlèt zuè je 193 Cent. Zämmè ergäbèd sy è großi, subberi Tèrz mit 386 Cent.

Anhand der folgenden Tabellen lässt sich abschätzen, wie weit welche Quinten und Terzen in verschiedenen Stimmungen von den reinen Intervallen abweichen. Daran kann man ermessen, wie stark „verstimmt“ entsprechende Dur-Akkorde in den verschiedenen Tonarten erklingen. (Die fett markierten Zahlen zeigen die Wolfsquinte oder analog die Wolfsterz; auffällig: die vier fast reinen Terzen in der pythagoreischen Stimmung.)

Quintè in Cènt	C–G	Des–As Cis–Gis	D–A	Es–A Dis–Ais	E-H	F–C	Fis–Cis Ges–Des	G–D	As–Es Gis–Dis	A–E	B–F	H–Fis	C–G
1/4-Komma-mitteldönigi Stimmig	697	697	697	697	697	697	697	697	738	697	697	697	697
Werckmeischter III-wooltemperyrt	696	702	696	702	702	703	702	696	702	702	702	696	696
glychschtufigi Stimmig	700	700	700	700	700	700	700	700	700	700	700	700	700
pythagoreischi Stimmig	702	702	702	702	702	702	702	702	679	702	702	702	702

Zum Voglych: subberi = pythagoreischi Quintè = 702 Cènt, glychschtufigi Quintè = 700 Cent, 1/4-Komma-mitteldönigi Quintè = 697 Cènt.

Großi Tèrz in Cènt	C-E	Des–F Cis–Eis	D–Fis	Es–G	E–Gis	F–A	Fis–Ais Ges–B	G–H	As–C Gis–His	A–Cis	B–D	H–Dis Ces–Es	C–E
1/4-Komma-mitteldönigi Stimmig	386	427	386	386	386	386	427	386	427	386	386	427	386
Werckmeischter III-wooltempèryrt	390	408	396	402	402	391	408	396	408	402	397	402	390
glychschtufigi Stimmig	400	400	400	400	400	400	400	400	400	400	400	400	400
pythagoreischi Stimmig	408	384	408	408	408	408	384	408	384	408	408	384	408

Zum Voglych: subberi = 1/4-Komma-mitteldönigi großi Tèrz = 386 Cènt, glychschtufigi großi Tèrz = 400 Cènt, pythagoreischi großi Tèrz = 408 Cènt.

È uumittelbarè akustischè Voglych vo sèbbè un wittèrè Stimmigè isch mit bruuchbarer Software wie z. B. GrandOrgue, Hauptwärch odder a dè entschprèchend dischponyrtè Keyboards^[1] mit "Presets" odder durch asè dauftes „user scale tuning“^[2] möglich. Für dè Yysatz am realè Inschtrumènt git s Stimmgrät mit vorbrogrammyrtè historischè Stimmigè.

Stimmè vo Inschtrumänt

Als Stimmè vo Inschtrumänt wörd d Yschtellig vo dè Donhöchi dauft. È Blõsinschtrumènt wörd als Ganzes gschtimmt, bi Sitèinschtrumänt (Striichinschtrumènt, Gitarrè, Harfè) jeddi Sitè einzeln. Bi dè Klavyr un Orglè sin sogar für jeddè einzèlne Don meerèri Sitè bzw. Pfiifè z stimmè. È baar Inschtrumänt wörrèd sogar in „Laagè“ gschtimmt; dèzuè ghört zum Byschpill s Yschtellè vo dè subberè Oktavè bi Gitarrè.

Diè meischtè Inschtrumänt lôn sich innerhalb vo gwissè baulich vorgäènè Gränzè stimmè, abber s git au Inschtrumänt, wo uffgrund vo irer Bauwyys nit odder nu zimli uffwèndig stimmbar sin. Dõdèzuè zellèd vor allem Inschtrumänt us èm Berych Schlagwärch un dè Klanginschtrumènt, z. B. Gloggèschpyyl.

Bim Stimmè vo Inschtrumänt cha mò drei Uffgaabè unterschiidè:

d Stimmig von èm Inschtrumènt „in sich“ (wichtig bi dè Taschtè- un Sitèinschtrumènt)
d Abschtimmig vo dè Inschtrumänt mitènand
d Stimmig von èm Inschtrumänt uff è absoluti Donhöchi

Dè manuèlle Vorgang vum Stimmè isch vo Inschtrumènt zuè Inschtrumènt voschiddè. Bi Blõsinschtrumänt wörd meischtens durch s Aabassè vo dè Roorlängi durch Stimmbögè gschtimmt, bi Stryychinschtrumänt durch d Voänderung vu dè Sitèschpannig. Bi Taschtèinschtrumänt muè meischtens jedde einzelne Don gschtimmt wörrè. D Stimmig von èm Ensemble gòt i dè Regel vum unflexibelschtè Inschtrumènt uus, meischtens sin sèll d Taschtèinschtrumänt. Im Orcheschter git d Oboè wèg irèm obberdonrychè Klang s a’ aa, dè Kammerdon. Stòt kei Refèrenzinschtrumènt zur Vofüègig, wörd è Stimmgablè, è Stimmpfiifè odder è elegtronischs Stimmgräät als Stimmreferènz bruucht. Elegtronischi Musiginschtrumänt müèn wèg dè bruuchbarè Donbroduktion „in sich“ nit gschtimmt wörrè, mèngmòl chönnèd sy abber insgsamt in chlynè bis hy zuè transponyrèndè Abschtufungè voänderèt wörrè.

Durch d Hüfigkeit vum Stimmvorgang hèn vill routinyrti Inschtrumèntalischtè è Art vo Absolutes Ghör für irèn Stimmdöön (Grunddöön bi Blõser, Leersitè bi Striicher) entwicklèt.

Luèg au

Literadur

Ernst Kochsiek: Konzertstimmungen. Erlebnisse und Begegnungen mit berühmten Pianisten. Mit Audio-CD. Edition Bochinsky, 2001, ISBN 978-3-923639-46-5.
Klaus Lang: Auf Wohlklangswellen durch der Töne Meer – Temperaturen und Stimmungen zwischen dem 11. und 19. Jahrhundert, usègää vom Robert Höldrich, Inschtitut für Elegtronischi Musig (IEM) a dè Universidät für Musig un darschtellèndi Kunscht in Graz (1990), (PDF).
Gottfried Rehm: Einführung in alte Stimmungssysteme. i dè: Gitarre & Laute 4, 1982, 1, S. 12–14.
Karlheinz Schüffler: Pythagoras, der Quintenwolf und das Komma. Mathematische Temperierungstheorie in der Musik. Vieweg+Teubner, 2012, ISBN 978-3-8348-1920-8.
Ulrich Michels: dtv-Atlas zur Musik Band 1. Deutscher Taschenbuch Volaag, 1977, ISBN 3-423-03022-4.
Doris Bärenreiter: Praktische Intonationslehre für Instrumentalisten und Sänger. Bärenreiter, 2003, ISBN 3-7618-1265-5.

Weblinggs

Commons: Musical tuning – Sammlig vo Multimediadateie

Stimmungè i dè Musiggschichtè un -braxis

Einzelnõchwys

↑ z. B. Roland Classic C-200 odder Yamaha P-155 odder Korg X-50
↑ http://www.farago.info/hobby/stimmungen/Tuning.htm Musigalischi Stimmigè geschtern un hüt

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Stimmung_(Musik)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

[1] z. B. Roland Classic C-200 odder Yamaha P-155 odder Korg X-50

[2] ttp://www.farago.info/hobby/stimmungen/Tuning.htm Musigalischi Stimmigè geschtern un hüt

[1]

[2]