Rüüssdelta
S Rüüssdelta isch d Landschaft, wo d Rüüss im Kanton Uri drduur in Urnersee, em südlichste Arm vom Verwaldstettersee, tuet münde.
Es isch es flachs Gebiet im Norde vom Kanton, em Urner Underland, zwüsche de Gmeinde Fliäle und Seedorf. D Rüüss het mit em vile Schutt und Sand, wo si zäme mit irne Sytebech vo de Bärge abbetreit, sid dr Yschzyt im Urner Rüsstaal scho ne grossi Flechi ufgschüttet; vor vil tuusig Joor isch s Ufer vom Vierwaldstettersee no es rächts Stuck wyter im Süüde gläge. D Rüss het dr Rand vom Ufer immer wyter gäge Norde usegschobe, und so isch vo Erschtfäld aa uf Alteref und no wyter die grossi Ebeni entstande, wo öppe 10 Kilometer läng isch. Früener isch das Auegebiet und Mattland gsi; jetz sind druff immer meh Hüüser, Gwärbbetriib und Vercheersflechene. Au d Maschte vo de Hochspannigsleitige us den Alpe is Middelland use, d Gleis vo dr Gottertbaan und d Autobaan A2 sind zmitzt i dere Landschaft. D Autobaan chunt sogar no is Gebiet vom hüttige Rüüssdelta.
Bis is 20. Joorhundert het sech d Mündig vo dr Rüüss wägem agschwemmte Material als wie wyter is Seegebiet use verschobe. Das guete Chiis und dr Sand sind zwar scho lang vorhär vo de Urner gsamlet worde, aber nur vo Hand und em Seeufer noo, und d «Seegusler» – wie me de Lüüt, wo me für die Arbet pruucht het, seit – hend derby so weni Material us em See gnoo, ass das nüt am ständige Wachse vom Rüssdelta ggänderet het. Dr Fluss isch am breite Uferstreife immer wider mit neue Syteärm in See gloffe, und im flache Land hindedra sind Wasserflechene und Ried entstande. Bi schwärem Wätter isch fascht die ganzi Rüüssebeni überschwemmt gsi, und Sand und Schteine sind uf de Ächer und Matte blybe lige.
Dr Kanton Uri het im 19. Joorhundert Plään lo mache zum d Rüüss z zääme. Dr Ingeniöör Richard La Nicca het do drfüür nes Projäkt gmacht, und sid de 1850er Joor het me em Fluss noo die erschte Dämm bout.
Ane 1905 het d Firma Arnold vo Flielä – d «Kompanyy», wie mer e seit – agfange, vor em Rüssdelta mit grosse Maschine Chiis abzboue. Mit irne Schwümmbagger het si eigetlech im industrielle Stiil so vil Material töif us em See gholt und mit de Naue wäggfüert, ass das mit dr Zyt d Form vom Flussdelta veränderet het. Uf de Boustelle wytume und bis uf Luzärn het me so vil Chiis pruucht, ass d Uferlinie vom Urnersee öpe drüühundert Meter zrugg ggangen isch.
Jetz het dr Kanton Uri ane 1985 es Gsetz gmacht, zum s Rüüssdelta i dr Zuekumpft z schütze.
Mit dr Baggerfirma het dr Kanton für die nöi Konzässion vo 1985 abgmacht, wievil Gschtei vom Schuttbärg im See vor dr Rüüssmündig tarf usegholt wäärde. Und i dr Zyt vo 2001 bis 2008 het me sogar wider neus Material in See gläärt. Das isch möglech gsi, wil vo de Boustelle vom Gottert-Basisdunnel und vom Stroossedunnel, wo denn grad hinder Flielä dure Bärg bout worden isch zum dr Vercheer ums Dorf umezleite, sehr vil uusbrochnigs Gschtei choo isch. Dr Arnold het mit psundere Klappschiff dä Schutt nach gnaue Plään vo de Wasserbouingeniööre im See deponiert. Me het eso au nöji Insle vor dr Rüssmündig gmacht. Die heisse «Neptuninsle», «Ringisle», «Vogelinsle» und «Loreleiinsle» und stönd under Naturschutz, und sofort hend d Vögel druff afo nischte. Für das grosse Projäkt het dr Arnold ane 1998 en Prys vom europäische Verband vo de Chiis-, Sand- und Schotterproduzänten überchoo, und em ganze Urner Deltaprojäkt isch z Berlin ane 2001 dr düütsch Landschaftsarchitekturprys ggää worde.
Was vo dr Riedflechi, vo Grääben und Wejer und vom Auewald hinderem Ufer no ume gsi isch, ghört hütt zum ene grosse Naturschutzpiet. Naturchundler forsche regelmässig wyter uf em Land und im Wasser.
Im Deltagebiet sind au Badinsle, s Strandbad und s Seerestaurant vo Seedorf und en Beobachtisgsdurm uf dr Schanz. Es git Wägwyser, bsunders füre Wanderwääg «Weg der Schweiz», und Informationsdafele zu de Schutzgebiet.
Literatur
ändere- Urs Wüthrich, Walter Brücker, Ruedi Hauser: Das Urner Reussdelta. Arbeitsgruppe Reussmündung. in: Berichte der Naturforschenden Gesellschaft Uri, 25, 1911, Altdorf 2011.
Weblink
ändere
Commons: Reussdelta – Sammlig vo MultimediadateieKoordinate: 46° 53′ 54″ N, 8° 36′ 44″ O; CH1903: 689424 / 194792