Alemannische Wikipedia

Sägi

Sägi (au Sägerei, Sagi, Sààgi, odder Sägemülli, Schniidmülli, Bordmülli, Brèttmülli odder Brèttsägi benamst) sin Wǜrtschaftsbedryb, wo fürs Uffschaffè vo Rundhölzer, wo vo dè Forschtwǜrtschaft aagliferèt wörrèd, zuè Dillè, Kanthölzer un Balchè dièned.

Brodukt un Brozèsseinheitè

ändere
 
Aalti Sägimülli, no in Gebruuch un mit Wasserchraft bedribbè, in Zèll z Kärntè
 
Aalti Gattersägi z Puchbärg am Schneebärg
 
Sägimülli De Salamander z Leidschendam, Holland
 
Lasergschtüertè Zuèschnitt in èrè Sägi
 
Mobili Sägi im Schwarzwald
 
Diè römischi Sägemülli z Hyrapolis, diè èrschti bekannti Sägemülli
 
Sägi z Fourneau Saint Michel
 
Sägi z Fourneau Saint Michel

D Brodukt wörrèd au Schnittholz (Schnittwaar) dauft. Dè Iischnitt erfolgt übberwigend a dè Gattersägi, abber au a dè Band- un Chraissägi. Hützdaag wörrèd au mee un mee Profilzoschpaner ygsetzt.

Aadribbè isch si früèner, sid em Middelalter, meischtens durch è Wasserrad, spôter durch Dampfmaschinnè odder Diselmotoorè un hüt übblicherwys mit Elegtromotorè.

È Sägi bschtòt im Wesentlichè uss folgendè Brozesseinheitè:

  • Rundholzblatz – Aaliferung vom un Lager fürs Rundholz
  • Rundholzsortyraalaag – Entrindung, elegtronischi Vomessig un Sortyrig vom Rundholz
  • Yschnittlinniè – S Härz vo dè Sägi. Dõ wörd s Rundholz gschnittè. Als Hauptmaschinnè wörd bis hüt traditionèll è Gattersägi un è Bandsägi iigsetzt. Moderni Aalaagü bruuchèd leischtungsfähigi Zerschpaner-Chraissägi-Kombinationè, Brofylschpaner odder Gatter-Chraissägi-Kombinationè.
  • Schnittholzsortyrung – Kanthölzer, Dillè, Brètter un mee wörrèd dõ elegtronisch vomessè un nõch Abmessung un Qualidät sortyrt.
  • Paketyr- bezièigswys Uffbyygaalaag – S Schnittholz wörd dõ für d Lagerung odder Dröchnung vo sognanntè Luftbyyg odder für diè fèrtigè Vosandpäckli zämmèdrait.
  • Dröchèaalaag – In Drochèkammèrè wörd s Schnittholz uff diè für s Wittervoschaffè un -vowendè notwendigi Holzfüchtigkeit brocht.
  • S Hauptbrodukt isch Schnittholz, wo zuè Brèttschichtholz, Konschtruktionsvollholz (KVH), Massyvholzblattè, Hobbelzüüg, Brofylholz wittervoschafft odder sägeruch zuè diversè Bauzwèck (Dachkonschtruktionè, Dachschaligè, Ußèschaligè, diversi Bauzwèck) vowendet wörd.

Dè Gruscht, wo bim Sägè entschtòt, d Sägenäbbèbrodukt, wörrèd ebbèfalls wittervowèrtet:

  • Rindè wörd voheizt als Biomasse odder zuè Rindèmulch für Gärtnereie vowandlèt.
  • Sägischpään, Sägmèèl un abgsybtes Züüg wörd als Rohschtoff für Faserblattè i dè Induschtry vowendet odder zuè Pellèts bresst.
  • Hackguèt (Hackschnitzel) un Kappholz gòt hauptsächlich i d Pabyrinduschtry für d Zellschtoffhèrschtellig odder wörd ebbèfalls voheizt odder vobresst zuè Pellèts.

Grundsätzlich wörd zwǜschè Laub- un Nõdelholzsägiwärch unterschiddè.

Diè gröschtè Laubholzsägiwärch z Dütschland bedrybt d Pollmeier Massyvholz GmbH & Co. KG. Irèn Hauptsitz hèt sèll Unternämmè z Creuzburg un es bedrybt zwei witteri Sägiwärch z Malchow un Aschaffèburg. Jöhrlich wörred a dè drei Standört wit mee als 600.000 Feschtmeter Buchèrundholz ygschnittè.

Übber s gröschtè Nõdelholzsägiwärch z Europa vofüègt d Ilim Nordic Timber z Wismar. Uff zwei Profilyrlinniè vo LINCK HVT wörrèd jöhrlich 2,2 Millionè Feschtmeter Rundholz im Meeschichtbedryb voschaffèt. D Vorschubgschwindigkeit vo dè Linniè I bedrait maximal 150 Meter pro Minutè, sèlli vo dè Linniè II maximal 160 Meter pro Minutè.

Gmessè a dè Broduktionskapazidät isch dè finnisch-schwedische Konzèrn Stora Enso Timber s zweitgröschte Forschtunternämmè vo dè Wält. S Unternämmè bedrybt 25 Sägiwärch in elf Länder, wo 7,5 Millionè Kubikmeter Schnittholzbrodukt voschafft wörrèd. Stora Enso isch mit übber 700 Johr diè ältescht Aktiègsellschaft vo dè Wält.

 
Römischi Sägibletter vo Vindonissa

Gschichtè

ändere

S Wort für d Sägi chunt scho im Althochdütsche vor: dört hets sega oder saga gheisse. Zäme mit em latynische Verb secāre, wo ”abschnyde“ und au ”mäje“ bedütet, und verwandte Wörter i verschidene europäische Sprooche goot’s zrugg uff en indoeuropäischi Wurzle, wo *sē̌k- gluutet hät.[1]

Sägene git’s erscht sid dere Zyt, wo me Metall het chönne bearbeite. Z Ägypte het me Deil vo Bronzsägene gfunde. Die erschte Sägene sind für de Handbetriib gsi, am Afang d Bügelsägine, und mit Bletter us Yyse denn d Raamesägine; im dütsche heisse si Chlobsägi.[2] Dè Vorläufer vo dè grosse Sägemülli isch d Gruèbèsägi; dõ wörd dè Stamm vo zwei Personè mit èrè vertikal laufendè Sägi usènand gsägèt. Spôter sin dõdefür au entschprèchendi Konschtruktionè baut worrè.

D Sägi vo Hyrapolis isch è früeni, wasserdribbeni Steisägemülli i dr römische Zyt z Chlyasiè (i dr hütigi Türkei) us èm 3. Joohrundert n. Chr gsi. D Wassermülli isch diè èrscht bekannti Maschinnè gsi, bi dèrrè è Drèèbewegung mit èrè Kurbelwèllè un Pleuelschtangè in è lineari Bewegung umgsetzt worrè.[3]

È schriftlichs Zügnis, uss dèm dè antike Bedryb vo wasserdribbène Marmorsägènè i dè Nôchi vo Tryr druus abgleitet wörrè cha, findet sich im Gedicht Mosella vom Ausonius uss èm spôtè 4. Joorhundert n. Chr. È Tegschtschtell us èm Wärch vom Heiligè Gregor vo Nǜssa, wo zuè dè glychè Zit vofasst worrè isch, dütet uff d Exischtenz vo Marmorsägi au im anatolischè Ruum hy, so dass è witti Vobreitig vo söttigè induschtrièllè Müllènè im Spôtrömischè Reich aaznää isch.[4] È witteri Sägi chönnt in dr römische Stadt Auguschta Raurica i dr hütige Schwiz gschtandè haa, wo mò è Kurbelwèllè us Metall vom 2. Joorhundert n. Chr. gfundè hèt.[5]

 
Klassischi Sägi z Arizona

Witteri römischi bzw. bǜzantinischi Steisägemülline, wo mit Kurbel- un Pleuelschtangè, abber ooni Zaaradgetrièbe schaffèd, sin z Gerasa in Jordaniè un z Ephesus in dr Türkei uusgrabbè worrè. Beidi Müllènè stammèd uss èm 6. Joohrundert n. Chr.[6] Ob s i dè römischè un früèbǜzantinischè Zit näbbè Stei- au Holzsägimüllènè gää hèt, isch nit bekannt.

Z Europa isch d Technology für dè Bedryb vo Sägemüllènè in nõchrömischer Zit für Johrhunderte voschütt gangè. Èrscht im Hochmittelaalter sin z Europa widder Sägèmüllènè urkundlich z erfassè.[7] 1204 wörd in Evreux i dè Normandy è Dillèmülli erwäänt, bi dèrrè s sich woll um diè älteschti urkundlichi Benennig von èrè Sägi handlèt, übber dèrrè iri Fungtionswys abber nüt bekannt isch. Uss dè Zit zwǜschè 1220 un 1240 stammt è Zeichnig vom französischè Architèkt Villard de Honnecourt, wo dè Mechanismus von èrè Sägi zeigt.[8] Für s Johr 1267 isch è Wasserchraftsägi im Schwizer Jura urkundlich belait.[9] Diè älteschti bekannti Sägemülli im dütschsprõchigè Raum isch diè 1279 èrschtmòls erwäänti Holzmülli zwǜschè Rièchè un Chly-Basel.[10] Well dè Großraum Basel èrscht ab 1501 zuè dè Eidgnossèschaft gschtossè isch, isch sèlli Mülli au diè älteschti nõchantiki Sägi z Dütschland. Diè älteschti au hüt no z Dütschland stationyrti Sägi isch diè 1295 erwäänti Urtelmülli z Lenggrys.[11] Witteri aaltè Sägemüllènè z Dütschland sin vor allem im Südweschtè bezüügt: 1298 z Fryburg, 1310 z Kirchheim, 1311 z Pfaffèwyler in Südbaddè, 1313 in Selbach un 1314 z Peterzèll.[12][13] 1322 isch in èrè Bauamtsrechnung d Hanrey-Sägi bi Augschburg belait, wo i dè Literadur z. T. fälschlich als älteschti Sägi z Dütschland bezeichnèt wörd.[11] 1340 wörd è Sägi z Züri erwäänt un 1361 eini in Graubündè.[14]

Literadur

ändere

Weblinggs

ändere
  Commons: Sägewärch – Sammlig vo Multimediadateie

Einzelnõchwys

ändere
  1. ↑ Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 1989, S. 613.
  2. ↑ Chlobsagi bim Schwiizerische Idiotikon
  3. ↑ Ritti, Grewe, Kessener (2007), S. 161
  4. ↑ Wilson (2002), S. 16
  5. ↑ Schiöler (2009), S. 66f.
  6. ↑ Ritti, Grewe, Kessener (2007), S. 149–153
  7. ↑ Detaillyrti Darschtellung vo Mechanig un Technig vo historischè Sägemüllènè bi: Peter Nikolaus Caspar Egen: Sägemühlen. In: ders.: Untersuchungen über den Effekt einiger in Rheinland-Westphalen bestehenden Wasserwerke, hrsg. vom Minischterium vom Innèrè für Handel, Gewerbe un Bauwesè, Teil I-II. A. Petsch, Bèrlin 1831, S. 168–171 (Google-Books).
  8. ↑ www.falkenmuehle.eu
  9. ↑ www.historische-saegen.ch.
  10. ↑ Stefan Hess: Zwischen Hobelbank und Pflug, im: Johrbuèch z'Rièchè 2012 (online).
  11. ↑ 11,0 11,1 Art. Wassermühlen, im: Mittelaalter-Lexikon
  12. ↑ Hans Jänichen: Zur Geschichte der Sägemühlen im Mittelalter, im: Alemannischè Johrbuèch 1961, S. 317–329
  13. ↑ Jürgen Gaebeler: Die Frühgeschichte der Sägemühlen als Folge der Mühlendiversifikation. 2. Uffl. Volaag Kessel, Remagè-Obberwinter 2006, S. 3 (Memento vom 9. Februar 2015 im Internet Archive).
  14. ↑ www.historische-saegen.ch.
  Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Sägewerk“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Sägewerk&oldid=1060510"