St. Jakob an der Birs

St. Jakob an dr Birs oder churz St. Jakob isch e historischi Kwarantäänesiidlig bi Basel, wo d Aafäng von ere bis mindestens uf d Zit um 1200 zrugggöön. Ursprünglig isch St. Jakob vor dr Stadt glääge, hüte ghöört s zum Basler Dalbekwardier.

D Geböid vom Siechehuus bi St. Jakob an dr Birs, Blick vo dr Stroossesite us, 1894. Ganz rächts isch die alti St. Jakobschille.

Dialäkt: Baseldütsch

S Siechehuus isch zum erste Mol im 13. Joorhundert erwäänt worde und ass dört Basler Bürger iikwardiert worde sige, wo am Ussatz (Hutinfekt wie bsundrigs d Lepra) chrank gsi si. S Siechehuus isch s Zentrum vo dr Siidlig gsi und isch ins kantonale Dänkmalverzäichnis vo Basel-Stadt ufgnoo worde. 1444 het do d Schlacht bi St. Jakob an dr Birs stattgfunde.

D Laag und dr Naame vom Ort

St. Jakob lit am Dalbediich und an dr Birs, bim ene Flussübergang vo dr alte Verbindigsstrooss vom Elsass über Basel zum Hauestäi und witer ins schwizerische Middelland. E Brugg wird zum erste Mol 1102/03 erwäänt, aber daas isch woorschiinlig ender e Brüggli für Fuessgänger gsi. 1295 het d Stadt Basel de Groofe vo Frohburg s Furt- und Bruggerächt abkauft. D Grundherrschaft het im Chloster St. Alban ghöört, und d Gerichtsbarkäit vo 1383 aa dr Stadt, wo denn 1425 e chli bachab e Brugg us Stäi het lo baue, wo dr Dransbort vo Waare drüüber het chönne. Wäge däm het mä woorschinlig die ursprüngligi Bezäichnig für en Ort, Birsbrugg o. ä., ufgee und mit St. Jakob ersetzt. Dr ersti Beleeg isch us em Joor 1418 as „ze sant Jacob an der Birsse“.

Gschicht

Middelalter und Früeji Nöizit

Vermuetlig het s scho sit em Aafang vo dr Brugg dört e Zollhuus gee, wil d Birs d Gränze zwüschen em Sisgau und em Sundgau bildet het. Wil dr Blatz abglääge und dr Übergang über e Fluss nit ungföörlig gsi isch, het s au e Kapälle gha, wo im hl. Jakob, em Patron vo de Räisende, gweit gsi isch. Anderi Häiligi, wo dört vereert worde si, si die hl. Barbara as Patronin gege Gwitter und dr hl. Wendelin as Patron vo de Hirte gsi. S stedtische Siechehuus für die Ussätzige stammt us dr zwäite Helfti vom 13. Joorhundert. Ursprünglig isch es Däil vom stedtische Spiddaal gsi, wo 1265 gründet worde isch und grad näbe dr Stadt glääge, aber d „leprosi apud Birsebruge“ het s scho 1260 gee. Spöötistens 1295 isch s Siechehuus vom Spiddaal uf St. Jakob züüglet worde, si Verwaltig erschiint 1297 as „procuratores leprosorum residentium an der Birsigbrugge“. Usgweelti Chranke (Sondersieche) hai d Ussätzigesiidlig, wo s e Muure drum ume ghaa het, döfe verloo zum in dr Stadt Almoose sammle.

S Siechehuus het nume Basler Bürger ufgnoo, wo usserdäm riich gnueg gsi si, zum d Iichaufsabgoob z zaale. Stifdige und däägligi Gäldsammlige häi dr laufend Bedriib finanziert. D Füerig vom Siechehuus isch under dr Ufsicht vom Basler Spiddaal gstande. Dr gubernator oder Pflääger vom Siechehuus het vo 1328 aa au no d Verwaltig vo dr Birsbrugg übernoo und het vo denn aa au Birsmäister ghäisse. E Lütbriester het sich um e gäistlig Dienst z St. Jakob kümmeret. S Siechehuus het umfangriiche Grundbsitz ghaa und bis ins 18. Joorhundert au ökonomische Erfolg.

D Lepra isch am Ändi vom 16. Joorhundert fast ganz us dr Räije vo de chronische Volkschrankhäite verschwunde. Im Siechehuus het mä dr letscht Fall woorschiinlig am Ändi vom 17. Joorhundert behandlet, und s Siechehuus isch en Asüül für Alti und duurhaft Chranki wie Lüt mit Körperbehindrige oder psüchische Stöörige worde. Dr Naame Siechehuus isch wäge däm immer weeniger brucht worde und uf eme Siigel vo 1685 stoot Gotteshaus St. Jakob.

St. Jakob, 1747. Linggs s Geböidansambel vom Siechehuus, wo in die alti Siidligsmuure iinebaut isch und d Chille vo St. Jakob; in dr Middie d Ziegelhütte und drhinter s Zollhuus/Wirtshuus; rächts d Schööferei und d Walkmüüli.

Wie dr Ussatz verschwunde isch, het mä nöiji Geböid afo baue, wo nid für d Versorgig vo Chranke gsi si. 1548 het d Zumft vo de Basler Wääber em Siechehuus e Blatz abkauft für e Duechwalkerei, wo scho 1585 und nonemol 1673 ersetzt worde isch, e zwäiti Walkmüüli isch 1742 entstande. 1625 het d Stadt beschlosse, e Brunnwärk zur Wasserversorgig z baue und 1640 e Ziegelhütte. 1677 isch s Siechehuus em Basler Waisehuus as Filiale aagschlosse worde. Dr Pächter vom Wirtshuus vo St. Jakob isch vo denn aa au gliichzitig dr Zöllner gsi. Die Personalunion isch erst 1847/48 mit dr Gründig vom Schwizerische Bundesstaat und dr Ufheebig vo de interkantonale Zollgränze ufghoobe worde. Zu St. Jakob häi au e baar Ökonomiibaute für e Landwirtschaftsbedriib vom Siechehuus ghöört, zum Bischbil e Schööferei. Eso het St. Jakob nodinoo d Bezäichnig Dörfli überchoo.

D Basler Gsellschaft het im 18. Joorhundert s Siechehuus mit sim Restorant und Landwirtschaftsbedriib as ländlig-idüllischs Usflugsziil entdeckt, wo mä Wii mit em Naame Schwizerbluet, wo dört aabaut worden isch, het chönne drinke und Naase, wo in dr Birs und im Dalbedäich gfange worde si, het chönne ässe. D Chille isch für Hochzite beliebt gsi.

19. Joorhundert bis zur Geegewart

1836 het dr Christoph Merian St. Jakob, wo denn scho nüm rentabel gsi isch, mit Usnaam vo dr Chille em Waisehuus abkauft, zum si Grundbsitz in Brüglige abzrunde. Er het drbii versproche, ass er zu alle Zite z St. Jakob e Wirtschaft wurd lo halte. 1837 het er s Brunnwärk und die Ziegelhütte kauft, 1841/57 d Duechwalkene. D Bsitz bi St. Jakob si noch em Dood vom Christoph Merian 1858 und noch däm vo sinere Witwe Margaretha Merian 1886 an d Christoph Merian Stifdig choo, wo im Siechehuus Notwoonige für chinderriichi Familie het lo iirichde. D Kapälle isch 1891 vom Waisehuus an Staat gfalle.

Mit dr Industrialisierig vo dr Middi vom 19. Joorhundert aa Het mä bi St. Jakob und in sinere Nööchi Fabrike afo baue, wo d Wasserchraft vom Dalbedäich usgnützt häi, und Woonsiidlige für Arbäiter. S Dörfli isch verstetteret worde, und 1927 isch dr Landwirtschaftsbedriib bi St. Jakob ufgee worde. 1865 isch St. Jakob as Filialgmäind em Basler Münster aagschlosse worde. S 20. Joorhundert het mit em umfangriiche Iisebaan- und Stroossebau (d Verleegig vo dr St. Jakobs-Strooss, dr Bau vo dr Nazionalstrooss 2, hüte A2) und mit em Bau vo de Aalaage vom Sportzentrum St. Jakob (Joggeli) starki topografischi Verändrige brocht. Vo de historische Geböid bi St. Jakob si no s Siechehuus, d Kapälle, s Wirtshuus (s ursprünglige Zollhuus) und s Brunnwärk erhalte.

Historischi Geböid

St. Jakob an dr Birs, 1657. D Grubbe vo Geböid linggs vo dr Strooss möche s Siechehuus us, e chli drhinder isch d Chille. Uf dr andere Site vo dr Strooss si (vo linggs uf rächts): s Zoll- oder Wirtshuus, d Ziegelhütte, dr Wasserdurm und d Schööferei. Dr Bach, wo kweer dur s Bild fliesst, isch dr Dalbedäich, uf dr andere Site vom Däich si die zwäi Walkmüülene.

Kapälle/Chille

Die eltesti Kapälle, wo mä s Baujoor von ere nid kennt, isch woorschinlig e chliises Gebäthuus für Räisendi gsi, wo si vor dr Überkweerig vo dr Birs, wo vili Ärm gha het und vilmol rissend gsi isch, um Hilf häi chönne bitte und noch dr Überkweerig drfür häi chönne danke. Mä cha vermuete ass wo s Siechehuus do aane züglet worden isch, d Kapälle vergröösseret oder e chliini, äischiffigi Chille baut worden isch. 1414, wo si im ene Hoochwasser vo dr Birs verwüestet worden isch, het mä sä däilwiis nöi müesse ufbaue und wider wo si in dr Schlacht vo St. Jakob an dr Birs aabebrennt worden isch. Mä het sä non e baar Mol renowiert (so 1601 und 1700), bis d Chille 1894 vollständig abbroche worden isch, wil die örtligi Bevölkerig eso gwaggse isch. Bis 1895 isch e chli nääbe draa e gröösseri Chille baut worde. Vo dr historische Bausubstanz het mä nume dr Chor (d. h. däm sis Chrüzgwölb und Driumfbooge) und d West- und Sitemuure widerverwändet. Die middelalterligi Usstattig, bsundrigs d Wandmoolereie si vollständig verloore gange, die barocki Kanzle hingeege isch erhalte bliibe. Us em Bäihuus isch e Sakristei worde und us em Friidhoof e Gartenaalaag.

S Zollhuus/Wirtshuus

Es het bi St. Jakob woorschinlig scho an de eltiste middelalterlige Fuessgängerbrüggli über d Birs e Zollhuus ghaa. Au as Wirtshuus git s scho 1526 Beleeg drfür. Es isch in deere Funkzioon e wichdigi Iinaamekwelle für St. Jakob gsi, und es isch verbote gsi, in dr Walkmüüli nääbedraa „Gasterey, noch Würtshaus zu tryben“. Wo s Waisehuus s Siechehuus übernoo het, het 1687 e bedütende Usbau aagfange. Noch Rootschleeg vom Staatsarchivar Rudolf Wackernagel si 1891 historisierendi Dekorazioone für d Fassade entstande. Groossi Verändrige het dr Nöibau vo 1912/13 brocht und d Erwiitrig vo 1936/1939, wo d Gaardenaalaage vergröösseret und nöiorientiert worde isch. D Bezäichnig, wo in deere Zit ufchoo isch, as Historischs Wirtshuus isch drvo choo, ass mä zwar die alte Bausubstanz ufgee het, dr tradizionell Charakter vom Geböid aber wenigstens optisch bhalte het. 1912/13 isch s vo Usse immer no e ländligi Bäiz bliibe und d Wandmoolereie vo 1891 si kopiert und nöi gmoolt worde. Die Moolereie het mä 1939 müesse ersetze. Am Ändi vo de 1970er Joor het mä s Geböid no äinisch saniert.

S Siechehuus

S Siechehuus isch woorschiinlig am Ändi vom 13. Joorhundert entstande, wo mä d Chrankepflääg us em bishäärige Geböid doo aane züüglet het, wil d Stadt gwaggse isch und es sich scho intra muros befunde het und dorum as Woonsitz vo de Ussätzige nüme duldet worde isch. Wie d Chille het s in dr Schlacht bi St. Jakob erheeblige Schaade gnoo und mä het s wider müesse ufbaue. Woorschinlig het d Aalaag us eme äigentlige Spiddaalbau bestande und de Hüüsli vo de Ussetzige. Die hütigi Aalaag isch e tüpisch spootmiddelalterlige Woonigsbau und stammt us em Joor 1570/71. Es isch e markante Block und isch in meereri Däilhüüser gliideret und mä chann en andere öffentlige Baute us deere Zit in dr Gröössi und Representatividäät durchus vergliiche. Uf en äigentligi Muure um d Hüüser het mä verzichtet, si si diräkt an dr Strooss gstande. S Geböid isch as en «unhügieenischi Hööli» bezäichnet worde und isch vo 1886 aa e baar Mol däilsaniert worde. 1945 und 1951–1952 het mä s umbaut und bedütendi Ändrige im Innere gmacht. No äinisch isch s 1990 und 2000 saniert worde. D Däilgeböid vom Siechehuus si 1945 (St. Jakobs-Strooss 351) und 1951/52 (St. Jakobs-Strooss 355–361) ins Dänkmolverzäichnis vo Basel-Stadt ufgnoo worde.

S Brunnwärk

D Stadt Basel het s Brunnwärk vo St. Jakob 1625 lo baue, zum die wasserriiche Kwelle, wo dört vorhande gsi si, usnütze und mit em Wasser d Brünne vom Siechehuus, vom Wirtshuus und vo dr Ziegelhütte z fülle. D Aalaag het us eme Bumpihuus und eme Wasserdurm bestande und isch mit dr Wasserchraft vom Dalbedäich bedriibe worde. Mä het d Bumpi 1844 ersetzt und d Aalaag isch meermols technisch ernöieret worde mit Dampf- und Elektromaschine. Si het bis 1969 funkzioniert, wo wäge Stroossenarbäite d Kwellwasserzuefuer abgschnitte worde isch. 2006 isch s Brunnwärk wider instand gsetzt und mit ere Kwelle verbunde worde, wo bis denn nid usgnützt worden isch. S Brunnwärk isch offe für s Publikum und demonstriert, wien e historischi Wasserbumpi funkzioniert het.

N.B.

St. Jakob an dr Birs sött nit mit St. Jakob an dr Sihl verwäggslet wärde, won e historische Wiiler bi Züüri in dr Geegend vom hütige Stauffacher isch. Es isch liicht si z verwäggsle, wil an bäide Ort im Middelalter e Kapälle und e Siechehuus gstande si und au wil an bäide Ort im Raame vom Alte Züürichrieg e Schlacht gschlaage worde isch: Am 22. Juli 1443 bi St. Jakob an dr Sihl und am 26. August 1444 bi St. Jakob an dr Birs.

Litratuur

• J. Eglin: Geschichtliches über St. Jakob. In: Raurachische Heimatschriften, Heft 6. Lüdin A.G., Liestal, 1940.
• Rudolf Riggenbach: Kapelle und Siechenhaus von St. Jakob an der Birs. In: Historische und Antiquarische Gesellschaft zu Basel: Gedenkbuch zur Fünfhundertjahrfeier der Schlacht bei St. Jakob an der Birs vom 26. August 1444. Helbing und Lichtenhahn, Basel, 1944, S. 157-214.
• C.H. Baer: Die Kunstdenkmäler des Kantons Basel-Stadt. Band 3: Die Kirchen, Klöster und Kapellen – Erster Teil: St. Alban bis Kartause. Birkhäuser & Cie., Basel, 1941, S. 389-419.
• Wilhelm Wackernagel: Das Siechenhaus zu St. Jakob. In: Gesellschaft zur Beförderung des Guten und Gemeinnützigen (Hrsg.): XXI. Neujahrsblatt für Basels Jugend. Basel, 1843, S. 3-25.

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „St._Jakob_an_der_Birs“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

47.5419666666677.6178638888889