Volchstrachte vo de Albaner

D Volchstrachte vo de Albaner (albanisch: veshjet tradicionale shqiptare ‚traditionelli albanischi Chleidig‘, veshjet kombëtare ‚Nationalchleidig‘ oder veshjet popullore ‚Volchschleidig‘) isch d Chleidig wo vo de Albaner im Alldaag un zue bsundre Aaläss trait worde isch, bevor dass sich weschtlichi Chleidig duregsetzt het. Si zeige di verschidne kulterelle Yyflüss vo dere Gegend, un unterscheide sich je nooch regionaler, gsellschaftlicher, städtisch oder ländlicher Herchumft, un je nooch Alter, Familiestand un Konfession.

Zwei hütigi Berglüt, unterwägs im nordalbanische Hochland, inere Mischig uss traditioneller un moderner Chleidig; öbe 2003

Die Chleidig isch bis in d 1950er au im Alldaag no wyt verbreitet gsi, un isch deno als erschts vo de jüngere Lüt durch weschtlichi Chleidig ersetzt worde. Hüt werde Deil vo de traditionelle Trachte im Alldaag numme no vo ältre Mensche, vo Folklore-Gruppe oder zue ganz bsundri Aaläss drait. Bi ältre Manne mit ländlichem Hintergrund isch zum Byspil no s qeleshe, e runds Filzchäppli, verbreitet.

D Trachte hen sich natürli pauselos verändret; verschidni regionali Type hen sich ussbreitet bzw. sin usser Gebruuch cho, oder sin durch kulturelli Yyflüss wie zum Byspil d Islamisierig, yygfiert worde. Nooch dr Unabhängigkeit vo Albanie vum Osmanische Rych 1912, isch de de Yyfluss vo de weschtliche Mode stercher worde.

Wichtigi Chleidigsstugg

Hergstellt worde isch d Chleidig meist uss lokale Produkt uss de Landwirtschaft un de Viezucht wie Leder, Wolle, Flachs, Hanf un Syyde. Dernäbe sin importierti Stoff ussem Ussland, für die wo sichs hen chönne leiste, sehr begehrt gsi, un für einzelni Chleidigstugg wie de fustanella au notwändig gsi.

Zue de wichtigschte Deil vo de Chleidig ghöre (albanischi Ussprooch in IPA-Luutschrift dernäbe):

Verschidni Type vo qeleshe im ethnografische Museum vo Kruja

Chopfbedeggige:

• Qeleshe [cɛˈlɛʃɛ] oder Plisi: e Filzchäppli für Manne uss Mittel-, Nordalbanie un em Kosovo. Es isch in Mittelalbanie (Tirana, Durres, Kavaja) kegelförmig, in Nordalbanie flach un im Kosovo un Nordalbanie rund. In Nordalbanie un im Kosovo au vilmool miteme Schal oder eme farbige Tuech umwigglet.
• Fez [fɛz]: en ursprünglig türkische Filzhuet wo obe flach isch un meischt rot isch.
• Qylafë [ˈcylaf]: e hochs Wollchäppli in Südalbanie für Manne.
• Kapica [kaˈpitsa]: e Chäppli uss Samt für Fraue.
• Langi, schmali Chopftüecher, lenger wie breit wo verschidni Name hen: peshqira, riza, marhamë, pashnik usw.
• Lëvere [ləˈvɛɾɛ]: rechteckigi Chopftüecher.
• Kryqe [ˈkɾycɛ]: quadratischi Chopftüecher.

Oberchörper:

• Xhoka [ˈdʒɔka]: e wattierte Wollmantel (allgemein für e Mantel, dolloma un cibun sin au xhoka).
• Dolloma [dɔˈɫɔma]: e chnielange Filzmantel wo vorne offe isch.
• Cibun [tsiˈbun]: e breite Umhang.
• Mintan [minˈtan]: e Tschoppe mit lange, enge Ärmle.
• Xhurdi [ˈdʒuɾdi] oder Jakuce [jaˈkutsɛ]: e halblangi Tschoppe, mangmool mit Zotzle aa de Ärmle.
• Kraholi [kɾaˈhɔli]: e Weschte, mangmool mit Zotzle aa de Ärmle.

Schärpe: Um d Hüfte hen Manne wie Fraue fascht immer e Schärpe bunde. Si isch grad bi de Manne vilmool s einzig bunti Chleidigsstugg gsi, un het usserdäm d Chleidig zämmeghalte. D Manne hen vilmool au ihri Waffe oder sunstigi Gägeständ dört inegsteggt. Dernäbe hen d Manne vilmool no en Patronegurt drüber bunde. Dass d Schärpe sorgfältig bunde gsi isch, isch sehr wichtig gsi. Vorallem für Fraue het es als schändlich golte, d Schärpe vor Fremde abzlege. Im albanische Gwohnheitsrächt, em Kanun, wird vorgschribe dass en Maa, wo syni Frau het welle verstoosse, ihr d Zotzle vo de Schärpe het sölle abschnyde. Un e Maa, wo syni Schärpe nit sorgfältig bunde het, het als strytsüchtig golte - wyl er es demit druff aaglait het, dass ihm öber uss Versänne uff d Schärpe dappt isch, was els Entehrig golte het.

Mer unterscheidet verschidni Type:

• D Schärpe „me rrema“, wo uss mehrere Wollchordle bstande het.
• Schärpe uss gwobener Wolle.
• Kërdhokla [kəɾˈðɔkla]: e Fraueschärpe uss verschidne Filzstreife, wo mee wie en Gürtel gsi isch.
• Verschidni Schärpe uss Leder für Fraue.
• Metalschärpe, wo aber numme in de rychschte Familie bruucht worde sin.
• Silah: e Lederschärpe für Manne, wo über di normali Schärpe trait worde isch.

Schurz: Für Fraue sin ei oder mehreri Schurz über de Rock (alb. përparje, paranik, futare, barkore, peshqir, usw.) obligatorisch gsi. Näbe de praktische Funktion het de Schurz au symbolisch d Genitalie verdeggt. Je nooch Gegend un Funktion sin d Schurz eifarbig gsi, oder uffwändig verziert gsi, zum Teil mit symbolische Zeiche. Meischt het de Schurz d Form vumene Trapez gha.

• Përparjet oder paranik: e Schurz wo vorne trait wird.
• Mbrapanikët oder pështjellak: e Schurz wo hinte trait wird.

Unterchörper:

• Fustanella [fustaˈnɛɫa]: e Falterock für Manne.
• Tirq [tiɾc]: engi, langi Filzhose.
• Brekusha [bɾɛˈkuʃa]: e Art Breeches, für Manne un Fraue.
• Xhubleta [dʒuˈblɛta]: e Glockerock für Fraue.
• Mbështjellëse [mbəʃtjɛˈɫəʃɛ]: e Frauerock wo vorne offe isch.

Schue:

• Opingat [ɔˈpiŋgat]: Opanke; e Art Sandale wo e Äänlichkeit mit eme Bundschue hen.

Trachte vo de Manne

Die Tracht mit de fustanella

Zwee Buebe uss dr shkodranische Oberschicht im spööte 19. Joorhundert mit fustanella

Die Chleidig wo unter de albanische Manne am wyteschte verbreitet gsi isch, isch d fustanella (albanisch au fustan) gsi. D fustanella isch in grosse Deil vum Balkan verbreitet gsi, näbe de Albaner vorallem au bi de Grieche, Mazedonier, Rumäne un Bulgare. Für Nationalischte uff allene Syte het es wäge däm e bsundri Brisanz, dass si vo ihrem Volch „erfunde“ un vo allene andre „gstohle“ worde isch. Wo un wenn des Chleidigsstugg gnau uffcho isch, isch aber nit klar, warschynts het si sich uss enere Art Toga entwigglet.

Es handlet sich bi de fustanella um e Männerrock, un zwar e Falterock. Meischt isch er wys gsi, aber bi bstimmte vogelfreie Gruppe, wo sich je nooch Situation un Betrachtigswyys zwüsche Banditetum un Befreiigskämpfer bewegt hen, wie de albanische çeta, sin zur bessre Tarnig au graui un schwarzi fustanella ieblich gsi. D Lengi isch unterschidli gsi, meischt bis zum Chnie, vilmool au lenger oder chürzer. Di chürzri Version isch vorallem bi Büebli verbreitet gsi, di lengri Version vorallem bi de Oberschicht.

Mit de fustanella het mer e Hämd trait, wo bis zur Hüfte gange isch, un meischt wyyti Ärmel gha het. Drüber isch je nooch Jooreszit e Weschte un e Tschoppe trait worde, wo entweder uss Filz, Stoff oder Samt gsi isch. Je nooch sozialer Schicht sin die uffwändig verziert worde. In chaltem Wätter het au no en lange, wyse Wollmantel (flokata) dezueghört. Am Unterchörper sin unter de fustanella Unterhose uss Stoff un e Art Filz-Leggings (kallcijt oder tosllukët) trait worde. Dezue het no e Schärpe uss Wolle ghört, wo um d Hüfte bunde worde isch, Opanke un verschidni Chäppli.

D fustanella het sich bis zum Aafang vum 20. Joorhundet in ganz Albanie ussbreitet, un het sogar en Blatz in albanischi Volchslieder. So handlet ei Lied vumene Buur uss em albanische Hochland, wo wääred de Türkeherrschaft zum Militärdienscht yyzoge wird:

„Ich ha mi umdrait, un d Berg aagluegt

über alles überrascht
dassi d fustanella muess ablege

un mich in türkischi Hose chleide“

e Maa un e Frau uss Elbasan; de Maa drait e fustanella

Imene andre Lied heissts:

„oh Vladika, Sohn vunere montenegrinische Muetter

leg dyni Gwehr nit uff Vranina aa.
Du kennsch d Fustanella-Träger [d Albaner] nit

wo d Schiesscharte mit ihrene Händ schliesse.“

Allerdings het s au Regione gee, wo d fustanella numme vo de Oberschicht trait worde isch, un bi de Oberschicht het d Lengi un Dekoration vo de fustanella schliessli fascht absurdi Ussmass aagno. In dr Mitti vum 19. Joorhundert het zum Byspil de französisch Konsul Hecquard berichtet, dass d Manne uss de Oberschicht vo Shkodra e fustanella mit 500-750 Falte trait hätte. Im friene 20. Joorhundert het d Oberschicht fustanella trait wo wäge ihrer Lengi un Grössi so schwer gsi sin, dass d Lüt fascht nit demit hen chönne laufe. So schrybt di britischi Balkanreisendi Edith Durham im Joor 1913:

„De Rock vo de Barbare het sich in Albanie zumene wyyte, unbewegliche Kilt entwigglet, un de mohamedanischi Bey torklet inere unpraktische Fustanelle umenand, wo bis zue syne Chnie goot. Er cha nit schaffe, wenn er d fustanella drait, un mer sait, dass er e fustanella drait, grad demit er nit schaffe muess. Vierzig Meter Textilie sin für des kolossali un lächerlichi Gwand nötig.“

– Edith Durham - 1913

Des isch warschynts mit e Grund gsi, dass d fustanella ab em Aafang vum 20. Joorhundert sehr rasch uss de Mode cho isch. Scho im Joor 1910 schrybt de ungarisch Balkanreisende un Ethnolog Franz Nopcsa dass d fustanella ussem Hochland vo Nordalbanie verschwunde gsi isch. D Lüt hätte sich aber no errinret, dass si 50 Joor friener no trait worde wär. Nooch de Unabhängigkeit vo Albanie im Joor 1912 isch d fustanella au bi de Oberschicht usser Gebruuch cho, un bis 1920 isch es als Alldaagschleidig fascht ganz verschwunde. Allerdings isch d Fustanella vilmools no zur Hochzit aaglait worde oder sogar di obligatorischi Hochzitchleidig gsi, un für die Glägeheit extra aagfertigt oder ussglännt worde.

Die Tracht mit de tirq

Ersetzt worde isch d fustanella vilmool vo de tirq, wo hüt als die prototypischi albanischi Tracht überhaupt gilt. Bi de tirq handlet es sich um engi Filzhose, wo meischt wys sin, mängmool aber au dunkelbruun oder schwarz. An de Sytenööt un um d Hosetäschli ume, sin d Tirq mit schwarze Stickereie verziert worde. Je nooch Region un vorallem je nooch sozialer Schicht, sin die Verzierige verschide uffwändig gsi. Bsunders uffwändig sin die Verzierige in de Gegend vo Elbasan un bi rychere Muslime vo Shkodra gsi.

Vilmool het mer über d tirq au no Filzleggings trait, vorallem gäge d Chälti. Am Oberchörper isch meischt e wyses Hemd mit lange, wyyte Ärmle trait worde. Dezue het no e mintan oder e Weschte, wo au mit schwarze oder goldnige Strickerei verziert gsi isch ghört. Um d Hüfte isch e farbigi Schärpe bunde worde, wo vilmool d Waffe inegsteggt worde sin. Als Chopfbedeggig het mer d qeleshe uffzoge, e Filzchäppli wo je nooch Region rund, flach oder spitz gsi isch.

Im Gägesatz zur fustanella, wo im südliche Balkan wyt verbreitet gsi isch, findet mer d tirq fascht numme unter de Albaner; vereinzlet allerdings au in Rumänie un Bulgarie. Ursprüngli isch die Tracht uff Nordoschtalbanie bestränkt gsi, vo wo si sich im 19. Joorhundert bis uff Südalbanie verbreitet het. Im spööte 19. Joorhundert isch si im Hochland vo Shkodra überno worde, deno in de Mirdita z Mittelalbanie, un nooch 1912 bis uff Librazhd un Pogradec in Südoschtalbanie. Schliessli hen sich d tirq no wyter in de Süde, bis Berat, verbreitet. Die Ussbreitig isch bis in d 1950er wytergange, wo di traditionelle Trachte allgemein durch weschtlichi Chleidig ersetzt worde isch.

• 
  e Maa uss Kraja (hüt Montenegro) in voller Tirq-Tracht un mit flachem qeleshe
• 
  d Volchshelde Azem un Shota Galica gege 1920, mit schwarze tirq wo unter Freischärler un Bandiate ieblig gsi sin
• 
  de Vatt Marashi, Häuptling vum Stamm Skreli 1906
• 
  en Bärgler uss Dukagjin

Die Tracht mit dolloma

e Maa mit dollame (Filzmantel) un xhurdia (Tschoppe)

D Hauptchleidigisstugg vo dere Tracht sin e langs Hemd, wo bis unter d Chnie gange isch, un e lange Mantel uss wysem Filz (dolloma). In de heissere Joorezite hen d Manne vilmool au numme de Mantel trait, ohni Hemd. Drüber isch in Nordalbanie no e xhurdia (e engi Tschoppe uss Filz oder Wolle), un im Süde e cibun (e wyte Wollmantel, wo vo de Hüfte uss breiter wird) trait worde. Am Unterchörper het mer über de Unterhos no Leggings, Pluderhose oder Breeches aaglait. Um d Hüfte het mer die typischi Schärpe gwigglet. Die Tracht mit langem Filzmantel isch au in andri Gegende vo Südoschteuropa verbreitet gsi. Unter de Albaner isch si im Süde vorallem unter de orthodoxe Buure verbreitet gsi; d Oberschicht un d Moslems hen änder e fustanella trait. Im Norde het mer die Tracht bis zum Aafang vum 20. Joorhundert trait, deno isch si durch d Tracht mit Filzhose (tirq) ersetzt worde. Allerdings het mer de Mantel un vorallem d Tschoppe (xhurdia) bybhalte.

Die Tracht mit brekushe

e Maa uss de Mat Region mit schwarze brekushe

Des bsundri aa dere Tracht sin d brekushe, e Art Breeches, also e wyyti Hos wo nooch unte enger wird. Die Hos errinret aa di türkische Pluderhose, het aber en andre Schnitt un unterscheidet sich dütli vo de Pluderhose. Pluderhose mit türkischem Schnitt sin in Albanie nämli au verbreitet gsi, un hen dört shallvare gheisse. D brekushe sin meischt wys, bruun oder schwarz gsi. Am Oberchörper isch meischt e xhurdia trait worde, e halblangi Tschoppe, wo mit Zotzle un Stickereie verziert gsi isch. Um d Hüft isch die obligatorischi Schärpe gwigglet worde.

Die Chleidig isch meischt d Arbetschleidig oder d Chleidig vo de eifachere Lüt gsi, im Gägesatz zur Fustanella-Tracht, wo zue bsundre Aaläss oder vo de rychere Schichte trait worde isch. Si isch ursprüngli vorallem in Mittelalbanie in de Gegende um Shijak, Kavaja, Tirana, Kruja un im Mat-Tal, un in Nordalbanie als Summerchleidig, verbreitet gsi. Im Süde, bi Lushnja un Berat, het sich die Tracht au ussbreitet, wo d fustanella uss em Bruuch cho isch.

Die Tracht mit poture

Die letschti Mannetracht isch die wo sich vorallem durch d poture, e Art Chniebundhos, unterscheidet. Die Hos isch bis zue de Chnie gange, un isch obe wyyt gsi. Es het si uss Stoff oder uss Filz gee; die uss Filz sin weniger wyyt gsi. Aa de Wade het mer meischt e Art Leggings, d kalce aagha. Am Oberchörper het mer (in de rychere Schichte), e Weschte uss tüürem, dunkelblaue Stoff trait. Für di eifache Lüt isch die dergege uss Filz gsi. Typisch für die Tracht isch au d qeleshe in kegelform gsi.

Die Tracht isch imene grosse Deil vo Südalbanie, um Saranda, Vlora, Gjirokastra, Lushnja, Berat un Korça verbreitet gsi, un het dörte d fustanella verdrängt.

Trachte vo de Fraue

D Trachte vo de Fraue sin im Verglych zue de Männertrachte uffwändiger, farbefroher un vilfältiger gsi. Vorallem hen d Fraue au mee Schmuck un Verzierige aaglait. Schmiidearbete, wo meist uss Silber gmacht worde sin, sin usser aa de Ohre, Finger un am Hals, au aa de Chleidig sälber als Chnöpf un Brosche aabrocht worde. Bsunders aa de Weschte, Tschoppe, Schärpe un de Chäppli sin vili Schmuckstugg aabrocht gsi. Zum Deil sin Münze als Schmuck verwändet worde, wo im Notfall au als Gäld hen chönne bruucht werde.

Die Tracht mit langem Hemd un xhoka

d Frauetracht mit eme lange Filzmantel (Kosovo)

Am wyteschte verbreitet isch e Tracht miteme lange Hemd, eneme Schurz, e Woll- oder Filzmantel (xhoka) un ere Schärpe gsi. De xhoka isch rächt churz gsi, un je nooch Bedarf durch e zuesätzlichs Oberteil, wie de mintan oder e dolloma, ergänzt worde. Dezue het meischt e Chopftuech ghört. Die Tracht het mer vo Südalbanie bis Montenegro un de Kosovo trait.

Die Tracht isch in ganz Südoschteuropa verbreitet gsi. Mer findet si vo Kroatie im Weschte, Ungarn im Norde, über Bosnie un Serbie bis Griecheland, Bulgarie un Rumänie.

De Typ het sich regional vorallem durch de Schnitt un d Lengi vum Hemd un vum Mantel unterschide. In de meischte Gegende isch s Hemd bis zue oder unter d Chnie gange, in andre dergege nit bis zum Chnie. Usserdäm het sich d Lengi, d Farb un s Muschter vum Schurz unterschide. So isch in de Gegend vo Pogradec de Schurz änder eifarbig gsi. In de Gegend vo Elbasan isch dergege e Wollschurz mit farbefrohi Motif verbreitet gsi. In de Chüschtenebeni isch de Schurz bsunders gross gsi.

In de Mirdita, im Mat-Tal, de Regione um Tirana un Kruja un in de Dibra Region, isch zuesätzlich zum lange Hemd en wyse, ärmellose Filzmantel trait worde. De Mantel isch lang gnue gsi, dass mer numme no öbe 10 cm vum Hemd het gsee.

E zweite Typ vo dere Tracht isch fascht glych gsi, aber statt eim Schurz het mer zwei, eine hinte (pështjellak) un eine füre (paranik), trait. Es handlet sich debi warschynts um e älteri Form vo dere Tracht. In Nordalbanie isch de Typ no in de Gegend vo Shkodra belait, im Süde in de Gegend vo Vlora, Saranda un bi de Albaner z Griecheland. Im Norde isch des zum Deil d Summerchleidig gsi, im Winter het mer e xhubleta trait.

Die Tracht mit de xhubleta

e Frau uss Grudë, hüt Montenegro, wo e Xhubleta trait

E andri wichtigi Frauetracht, wo aber vil weniger verbreitet gsi isch, isch die mit eme Glockerock, wo nooch unte breiter un steif wird (xhubleta). Si isch vorallem im nördliche Hochland vo Albanie, de albanische Siidligsbiet vo Montenegro un de Rugova Region vum Kosovo, verbreitet gsi. D xhubleta isch meischt uss dicke Filzstreife hergstellt worde, wo sich mit gflochtene Schnürr abgweggslet hen. Wyl es uss so vile verschidne Einzeldeil gmacht gsi isch, isch d Aafertig sehr uffwändig gsi. Ab de 1930er isch d xhubleta vumene Stoffrock verdrängt worde, un numme no zue bsundri Aaläss aaglait worde.

Befeschtigt worde isch es mit zwee Filzrieme über d Schultre un miteme Gürtel. Dezue hen für s Oberdeil e churzi Bluse (grykë), e langärmligi „mintan“ un e Weschte mit Wollfranze (kraholi) ghört. Dezue sin zwoo Schurze wo d Form vumene Trapez hen, eini füre (paraniku) un eini hinte (pështjellaku), trait worde; vilmool aber au numme eini, d paraniku. Schliessli het no e öbe 20 cm breiti Schlärpe uss Filz, d kërdhokla, dezue ghört. Aa de Fiess sin e Art Leggings trage worde, wo au uss Filz gsi sin. Uff em Chopf isch vilmool e Chäppli uss Samt, d kapica, un e Chopftuech, d ruba, trage worde. D kapica isch, für erwaggseni Fraue, uffwändig mit Metalornament verziert worde.

D xhubleta isch hüt meischt schwarz mit e weng wyss un rot oder lila. Es git aber Bericht uss em 18. Joorhundert, wo e vil bunteri Version vo de xhubleta beschrybe. De ungarisch Reisende Daniel Kordinez beschrybt um 1750 d xhubleta als so farbefroh dass: „weder di Pfaue noch de Rägeboge so bunt sin, wie d Fraue vo Kelmendi“. No im 19. Joorhundert isch d xhubleta-Tracht uffwändig verziert gsi, un het näbe de schwarze un wyse Streife au orangeni, violeti un rosa Streife gha.

Es git Hywys, dass e Vorlaifer vo de xhubleta scho im Altertum in de Region verbreitet gsi isch; Darstellige vo de Chleidig uff antike Tonfigure het e Äänligkeit mit dr xhubleta. Ob des zuetrifft het natürli für de hütige Nationalismus, wo noochwyse wott wer zerscht doo gsi isch, e grossi Bedütig.

Die Tracht mit mbështjellëse

Kennzeiche vo dere Tracht isch e wyyte Rock gsi, wo vorne offe gsi isch, un mbështjellëse gheisse het. Am Oberchörper hen d Fraue e Hemd trait wo bis zue de Wade gange isch. Über des Hemd het mer de mbështjellëse aaglait, un mit enere Schärpe um d Hüft zämmeghalte. Dezue e Weschte oder Tschoppe, un uffem Chopf meischt e Chopftuech. Vilmool isch au e Schurz aaglait worde. Die Tracht isch in de Gegende vo Lezha, Tropoja, Kukës un in de Nöchi vo Gjakova un Prizren im Kosovo, verbreitet gsi. E äänlichi Tracht het es au in Bulgarie, Serbie un Rumänie gee.

Die Tracht mit brekusha

D brekusha für Fraue hen de glyche Schnitt wie die vo de Manne gha, also e Art Breeches, e wyti Hos wo nooch unte enger wird. Es isch änder e neueri Entwigglig gsi, un isch vorallem nooch 1912 in de Gegende vo Mittelalbanie um Tirana, Mat, Librazhd un Elbasan als Arbetschleidig überno worde. Bis uff d brekusha isch die Chleidig fascht glych wie die ältri Tracht mit eim Schurz gsi; am Oberchörper isch übereme Hemd e Weschte oder e mintan trait worde. De Schurz isch au wyter bruucht worde, un isch über de brekusha trait worde.

Chleidigsunterschid nooch Funktion, Zivilstand un Religion

D meischte Lüt hen verschidni Chleidig bim schaffe un zum Ussgang aaglait. Meischt isch d Alltagschleidig eifach e vereifachti Version vo de „guete Chleidig“ un uss weniger tüürem Material un mit weniger Schmuck gsi. In bstimmti Gegende hen zur Mitgift vunere Braut 3-7 verschidni Trachte ghört, wo für verschidni Aaläss gmacht gsi sin. Bi de Arbëresh in Italie het e Braut 3 Arte Chleidig übecho: Alltagschleidig, Chleidig für de Sunntig oder de Ussgang un Chleidig für bsundri Aaläss wie Hochzite oder Füürtääg. Ärmeri Lüt hen mangmool d Chleidig umekremplet, so dass d Innesyte zum schaffe trait worde isch, un d Ussesyte für bessri Aaläss gschont worde isch. In bstimmti Gegende isch aber d Alltagschleidig au komplet verschide vo de feschtliche Chleidig gsi, bsunders wo mee un mee weschtlichi Chleidigsstugg überno worde sin. So hen in de 1930er d Fraue in de Malësia e Madhe im Alltag e schwarze Stoffrock aaglait, un für bsundri Aaläss d xhubleta, wo friener d Alltagschleidig gsi isch.

Motra Tone vum Kolë Idromeno, 1883

Maidli un Buebe sin bis zum 7-8 Lebensjoor meischt glych aaglait gsi. Deno hen d Buebe meischt normali Chleidig trait, wo aber vereifacht gsi isch. Maidli dergege hen ab de Pupertät bsundri Chleidig trait, wo möglichscht eifach un farblos gsi isch. In de Mirdita hen d Maidli zum Byspil bis zum 12. Lebensjoor e roti Schärpe trait, un deno bis zur Hochzit e schwarzi. Bis zum 12. Lebensjoor isch s Hoor vo de Maidli churz gsi, deno het si es waggse lo, aber bis zur Hochzit vorsichtig miteme Chopftuech verdeggt. Nooch de Hochzit het e Frau nümme dürfe ihri Maidli-Chleider aalege, un het in de Mitgift ihri prächtigeri Erwaggsenechleidig übecho. Für d Hochzit het mer die prächtigscht un tüürscht Chleidig wo sich d Familie het chönne leischte aagschafft. Fraue un Manne hen aa däm Daag zum erschte Mool d Chleidig vo Erwaggsene dürfe aalege. D Frau het fascht überall zuesätzlichi Chleidig trait. Am wyteschte verbreitet isch de duvak gsi, e Stugg Stoff, wo d Braut über de Chopf trait het. Es isch ursprüngli bis zur Hüfte gange, het vilmool aber au numme no symbolisch s Gsicht verdeggt. De Maa het vilmool au en bsundre Umhang aagha.

e Frau uss Shkodra im friene 20. Joorhundert mit Schleier

D Schwurjungfraue (Fraue, wo uff d Hochzit verzichtet hen, meischt wyl es kei Manne in de Familie me gha het, un vor de Gsellschaft zue Manne worde sin) hen vilmool di glych Chleidig wie d Manne trait, oder e Mischig uss Fraue- un Mannechleider. In de Malësia e Madhe un de Mirdita hen si zum Byspil tirq-Hose wie d Manne trait; im Dukagjin im Kosovo zwar d xhubleta vo de Fraue, aber e Umhang un e Chäppli wie d Manne.

In Nordalbanie het e Maa wo sich het scheide lo, d Zotzle vum Schurz oder de Schärpe abgschnitte. Däm sait mer „d Zotzle vo de Frau nee“ („prerja e thakut“), un het allene zeigt dass e Frau gschiide gsi isch. Witwe hen ihre Zivilstand mit eifachere Farbe un weniger Schmuck zeigt. Für d Manne isch de Zivilstand weniger dütlich in de Chleidig gsi. Im Alter het mer meist uff uffwändigi Chleidig un Schmuck verzichtet un statt farbigi schwarzi oder wysi Chleider aaglait. Bestattet worde sin d Lüt in ihrene beste Chleider.

Unterschid het's au zwüsche Chrischte un Moslems gee, wobi d Moslems mee orientalischi Yyflüss überno hen. Des isch allerdings vorallem in de Städt de Fall gsi; uffem Land sin d Unterschid zwüsche chrischtliche un muslimische Buure weniger gross gsi. Es het dört vorallem de Schmuck un d Farbe vo de Chleidig betroffe; aber d Unterschid sin gross gnue gsi dass mer de Glaube vo öberem sofort het chönne erkenne. In de Städt het de orientalisch Yfluss schliessli Chrischte wie Moslems betroffe; so isch es z Shkodra au für katholischi Fraue ieblich gsi, sich z verschleiere.

Städtischi un weschtlichi Chleidig

e Frau uss Shkodra, um 1910

D Chleidig vo de Stadtbevölcherig het sich vilmool dütli vo dere vo de Landbevölcherig abghobe. So isch meischt de orientalisch-türkisch Yyfluss stercher gsi wie uffem Land, un es sin importierti Stoff un Stickereie bruucht worde. In Südalbanie hen d Fraue zum Byspil meist en Rock un e Tschoppe uss Samt trait, wo uffwändig mit Goldfade bestickt worde isch. Allgemein sin Pluderhose mit möglichst uffwändige Stickereie typisch für d Stadttrache gsi.

Am End vum 19. Joorhundert het d Mittel- un Oberschicht in de Städt de aagfange d weschtlichi Mode z übernee, bsunders in Südalbanie. Un nooch de Unabhänigkeit vo Albanie im Joor 1912 isch orientalischi Chleidig rasch verschwunde. Wyter orientalischi Chleidig aazlege isch als e Zeiche vunere konservative Ystellig un Mangel aa Patriotismus gwertet worde. Im Joor 1929 het d Regierig sogar en Gsetz erlo, wo de türkische Fez als Chopfbedeggig un de Schleier für Fraue verbote het. In de weniger wohlhabende Schichte het es aber au eifach e Roll gspiilt dass Textilie un Chleidig uss Fabrike jetz billiger un eifacher z mache gsi sin, wie d Chleider dehei sälber herzstelle.

Weschtlichi Chleidig uff de Stroosse vo Tirana im Joor 2006

Einewäg isch älteri oder ländlichi Chleidig au in de Städt vo vilene Lüt wyter aaglait worde; bsunders in Städt wie Tirana, Elbasan oder Shkodra. So finde sich uss de 1920er vili Bericht un Fotis wo d bunti Vilfaalt vo de Chleidig in denne albanische Städt beschrybe; näbe weschtlichi Anzüg wo zum Deil sogar uss Paris importiert worde sin, muess mer sich e Mischig uss orientalischi Chleidig, ländlichi Trachte uss allene Landesdeil, un alli möglichi Mischige vo denne Chleidigsstugg vorstelle. Ab de 1950er isch traditionelli Chleidig schliessli immer weniger un numme no zue bsundri Aaläss, aaglait worde. Die Entwigglig het in de Regel zerscht bi de Manne yygsetzt, wo en eifache Aazug sogar zur Fäldarbet aaglait hen.

In de 2000er isch unter ländlichi Manne ussem Norde vorallem no s qeleshe, s Filzchäppli, verbreitet gsi. Durch d Landflucht het mer des au in de Hauptstadt Tirana vil gsänne. Im Kosovo isch s qeleshe, wo dörte plisi gnännt wird, au no vil trait worde, un het au als Zeiche vo de Abgränzig gäge d Serbe golte. Durch d Bilder vo Flüchtling im Kosovo-Chrieg, isch es au in de weschtliche Medie bekannt worde. Inzwüsche isch allerdings au des ussem Alltaag in Albanie wie im Kosovo fascht verschwunde, un au d Trachte vo Landfraue wo in de Städt de Märkt bsueche, gseet mer immer weniger. Usser vo Folklore-gruppe oder ältri Lüt uffem Land, wird traditionelli Chleidig praktisch numme no zue bsundri Aaläss wie Hochzite oder Umzüg aaglait.

Bilder

• 
  Folkloregruppe uss Skrapar mit Fustanella
• 
  Musiker z Gjirokastra mit Tirq un Qeleshe (1988)
• 
  de Lord Byron in südalbanischer Tracht (Gmäld vum Thomas Phillips (1835)
• 
  Verschidnigi Trachte uffeme albanische Bazar (1906)
• 
  e Maa uss Shkreli, Nordalbanie (1906)
• 
  e Frau uss Vrakë
• 
  Mrika - luut Beschrybig vum Fotographe „die Frau, wo d Bluetfehde wytergfiert het“ mit Xhubleta, 1906
• 
  de Pietro Lekha, luut Beschrybig vum Fotograph en ryche katholische Händler uss Shkodra, 1906
• 
  de Isë Elezi, Musiker uss Rugova (Kosovo) mit ere lahuta un qeleshe
• 
  e albanischi Muetter uss Rijeka, 1897
• 
  e Gruppe vo Muetter mit ihrene Chinder

Literatur

• Gjergji, Andromaqi: Albanian Costumes through the centuries. Mësonjëtorja: Tirana. 2004. ISBN 99943-614-4-9

Weblink

 Commons: Volchstrachte vo de Albaner – Sammlig vo Multimediadateie