Kanaal

Als Kanaal bezeichnet mo èn Wasserlauf mit künschtlich hèrgschtelltem Gwässèrbett. S ka abber au èn Wassèrlauf mit natürlichèm Gwässerbett kanaalartig so uusbaut wörrè, dass er denn zu dè Kanääl zellt; sell isch i dè früènèrè Zitè bi dè chlynerè Schiffsabmessigè hüüfiger dè Fall gsi.

Mittellandkanaal

Kanaal z Franzensbad (Tschèchiè)

Beschrybig

Novo teatro di machine et edificii, 1607

Es wörd hauptsächlich unterschiddè zwischè Kanääl für d Be- un Entwässèrig un Kanääl für d Schifffaart, dè Schifffaartskanääl. S git abber au Kanääl, wo anderè Zwèck diènet odder diènt hèn, wiè byschpillswys dè Trinkwassèrvosorgig, dè Nutzig vo dè Wassèrchraft, dè Besitigung vo Abwässèr odder dè Umleitig vo Wassèr vo eim Gwässer in è anders (z. B. am armenischè Sewansee; z Dütschland wörd byschpillswys übber dè Dahem-Umfluètkanaal Hochwassèr vo dè oberè Spree zu dè Dahme abglaitet).

Kanääl, wo in èrschter Linniè Wassèr transportyret, sin Flièßwassèrkanääl. Dõzuè könnet au Schifffaartskanääl ghörè. Des isch dè Fall, wenn si i dè Trassè von èm Fluss odder Grabè baut worrè sin odder iri Trassè ganz odder deilwys ersetzt worrè isch un nebbè dè Schleusè auch durch Weer regulyrt wörred. Byschpill dõfür sin z Dütschland dè Finowkanaal un dè Landweerkanaal. I dè Regèl sin Schifffaartskanääl abber Stillwassèrkanääl. Durch Schleusungè un Wassèrentnaamè (z. B. für diè öffentlich un induschtrielli Wassèrvosorgig a dè weschtdütschè Schifffaartskanääl) könned si no è bitzeli Strömig uffwysè. Iri Wassèrschtänd wörred durch Schleusè un Bumpwärk regulyrt. S git au Kanääl ohni Regulyrig.

Èn Kanaal wörd meischtens us èm natürlichè Boddè uusghobbè, i dèmm mo natürlichi Senkè un Wassèrläuf bruucht, selli lieget düèfer als es Gländ. Er ka abber au uff Dämm baut sy un dõdurch obberhalb vom umgebendè Gländ ligè. Sottigi Abschnitt könnet durch Sicherheitsdoor gsicheret wörrè, dõmit im Fall vo èrè Leckage odder Dammbrüch großi Wassèrvolüscht un Überschwemmigè z vomydè, asè öppè bim Dortmund-Ems-Kanaal. Èn Kanaal kann mit Kanaalbruggènè anderi Kanääle odder Flüss übberquerè un i Dunnel durch Bärg füürè. È Kanaal ka èn weniger als ein Metèr breitè Kanaal für d Wasservosorgig sy, ebbèso wie èn mee als 300 Metèr breitè Kanaal für d Seeschifffaart.

Von èm Kanal z unterscheidè isch èn staugreglètè (früèner: kanalisyrtè) Fluss. Er blybt Fluss au nõch èm Uusbau mit Stauschtufè, wiè z. B. dè Main.

Kanääl i dè Stadt

In Städt, wo nõch a nèrè flachè Meeresküschtè liget, sin d Kanääl für d Entwässerig un als Transportwäg dõ. D Kanääl sin meischtens durch senkrächti Yfassigè begränzt odder reichet diräkt a d Hüüser hèrrè.

Bekannt für iri Kanääl sin Venedig (luèg au Canal Grande) un einigi Städt vo Holland un Belgiè mit irè Grachtè, zum Byschpill Amschterdamm un Brügge, sowiè Friedrichstadt z Schleswig-Holschtei. Diè Navigli z Mailand hèn früèner die Stadt mit dè umligendè Flüss un Seè vobundè. Au Birmingham z Ängland isch dõ z nennè. Obwoll keini bedütendè Flüsse durch Birmingham flièßet, isch diè Stadt dè Knotèpunkt vom mittelänglischè Narrowboat-Kanaalsischteem (Midlands). Innerhalb vo dè Stadtgränzè git s Kanääl mit èrè Gsamtlängi vo 60 Kilometèr. Es wärd oft behauptet, dass Birmingham mee Kanääl als Venedig hèt (allerdings isch d Stadtflächi au um einiges größer).

Im Gegèsatz zum Kanaal isch im Fleet (zum Byschpill z Hamburg) dè Wasserschtand urschprünglich nit durch Schlüüsè greglet, sondern hèt mit dè Tide gschwankt.

In Städt sin d Flussläuf großdeils kanaalartig uusbaut. Mengi sin au volegt odder „deilt“ worrè, wiè zum Byschpill d Donau un dè Donaukanal z Wyn.

Kanaal uff èm Land

Dè Jülicher Mülliweièr (mit Abschlaag) - Èn historischè Kanaal für d Vosorgig vo dè lokalè Induschtry mit Bruuchwassèr

Oder-Havel-Kanal bi Ruulsdorf: Bligg nõch Oschtè

Èn Kanaal ka èm Transport – hüt spezièll dè Schifffahrt – diènè, in früènèrè Zitè au èm Transport vo Holz (Floßkanaal, Trift) odder vo Torf (Moorkanaal). Anderi Kanääl diènet zu dè Be- bzw. Entwässèrig, zu dè Nutzig vo dè Wasserkraft (Mülli-, Chraftwärks-, Fabrikkanaal), woby nadürlich au kombinyrti Nutzigè möglich sin. So wörred vill kanalisyrti Flüss sowoll als Transportwäg als au für d Gwinnig vo Wasserchraft gnutzt. È witeres wichtigs Ysatzgebièt sin Bewässerigskanääl/Fluèter für d Bewässèrig un Drainagekanääl/Vorfluèter für d Entwässerig (Drainage).

Tùpisyrig vo Schifffaartskanääl

Kanääl sin i mee odder wènniger langè Wassèrhaaltigsabschnitt unterdeilt, sognanntè Haaltigè, i dennè s Wassèr zwischè dè Kanaalschtufè jewyls uff glychem Höhèniveau ghaaltè wörd. Kanaalschtufè wörred durch Schlüüsè odder Hebewärk bildet, wo s dè Schiff ermöglichèt, dè Höhèunterschyd zwischè dè Kanaalhaaltigè z übberwindè.

Abkürzigskanaal

Dè Abkürzigskanaal odder Durchschtich isch è Flussstreggi mit künschtlichem Gwässerbett, durch welles eini odder meereri hinterènand ligendi Schlaufè von èm Fluss abgschnittè wörred un dõmit dè Schifffaartswäg vokürzt wörd. Byschpill dõdefür findet mo dõ:

• Havel
• Mainkanaal
• am Obberlauf vo dè Saône
• Schlüüsèkanääl a dè Mittelweser
• Weilburger Schifffaartsdunnèl

Stichkanaal

Dè Stichkanaal (früèner un übberholt: Zwygkanaal) isch è Art Sackgass, wo nè Stadt odder è Induschtrygebièt an èn absits volaufendè Kanaal aabindet. D Wassèrvosorgig vom Stichkanaal ka übber dè Hauptkanaal erfolgè odder durch èn mündendè Fluss, wo dõmit au zu dè Wassèrvosorgig vom Hauptkanaal bydrait. Als Byschpill sigèt dõ gnennt:

• Stichkanaal vom Canal des Vosges gu Épinal
• Stichkanaal vom Canal du Nivernais gu Vermenton
• Stichkanääl vom Mittellandkanaal gu Osnabrügg, Hildesheim un Saalzgittèr
• Sppykanaal vom Rhy nõch Kleve-Brienen

Sitèkanaal

Èn Sitèkanaal zwygt von èm Fluss ab, volauft witgehend barallel zuè nèm un mündet flussabsi widder i dèsèll. Er ersetzt odder ergänzt dè Fluss als Schifffaartswäg. Entlang vo sinèrè Streggi kan er vo Nebbèflüss mit Wassèr vosorgt wörrè. Byschpill defür sin:

• Ilmenau-Sitèkanaal
• Rhysitèkanaal
• Canal latéral à la Loire
• Sitèkanaal Horkheim

Èn anderè Tùp vo Sitèkanaal zwygt im Unterlauf vom Fluss ab un mündet in è andres Gwässèr, byschpillswys folgendi:

• Elbe-Sitèkanaal
• Elde-Sitèkanaal
• Ems-Sitèkanaal
• Moldaukanaal

Sowit söttigi Kanääl in è Meer ymündè, sin si unter Meereskanääl erfasst.

Vobindigskanääl

Èn Vobindigskanaal vobindet zwei Gwässèr un ka in drei Variantè uusgfüürt sy:

• Èrschti Möglichkeit: Vobindig vo zwei i voschidni Dalbeggi entwässerndi Flüss, wenn dè Höhèzuug, wellè si drènnt, nu schwach uusbrägt isch. Dè Kanaal folget dè Höèlinniè un umgôt ohni odder mit wènnig Stufè dè Höèzuug.
  • Magischè Kanaal (China, 219 v. Chr.)
  • Fossa Carolina/Karlsgrabbè (Dütschland, 793)
  • Bridgewater-Kanaall (Ängland, 1761)
  • Canal de Saint-Quentin (Südabschnitt)
  • Canal de la Sauldre

• Zweiti Möglichkeit: Vobindig vo Flüss un Kanääl
  • Rothenseèr Vobindigskanaal (Dütschland, Elbe – Mittellandkanaal)
  • Pareyer Vobindingskanaal (Dütschland, Elbe – Elbe-Havel-Kanaal
  • Vobindigskanaal Ruhr (Dütschland, Ruhr – Rhy-Herne-Kanaal)
  • Gyselau-Kanaal (Dütschland, Eider – Nord-Oschtsee-Kanaal)
  • Nordhorner Vobindigskanaal (Dütschland), Ems-Vechte-Kanaal + Vechte – Nordhorn-Almelo-Kanaal

• Dritti Möglichkeit: Vobindig vo Seè
  • Mecklèburgisches un brandèburgisches Seègebièt

Wassèrscheidèkanaal

Èn Wassèrscheidèkanaal übberwindet in op- un absistygendè Stufè è Wassèrscheidè zwischè zwei Gwässer. Nebbè dè Usèforderig, geigneti Gländeabschnitt für d Stauhaaltigè uuszwäälè, muè i dè Regèl au d Wasservosorgig gsicheret wörrè. Des erfordert in vill Fäll, da mo i dè Nõchborschaft è Netz vo Wassèrläuf un Wassèrreservoir schaffè duèt, um dè Wassèrvoluscht durch Schlüüsig uuszglychè. Byschpiöl dõdefür sin:

• Kaiserkanaal (China, ca. 600, Vorläufer ca. 4. Jh. v. Chr.)
• Stecknitz-Kanaal (Dütschland, 1398)
• Canal de Briare (Frankrych, 1642)
• Canal du Midi (Frankrych, 1681)
• Kennet-un-Avon-Kanaal (Ängland, 1810)
• Rhy-Rhône-Kanaal (Frankrych, 1833)
• Ludwig-Donau-Main-Kanaal (Dütschland, 1845)
• Mittellandkanaal (Dütschland, 1915/1938)
• Moskwa-(Wolga)-Kanaal (Russland, 1937)
• Wolga-Don-Kanaal (Russland, 1952)
• Main-Donau-Kanaal (Dütschland, 1992)

Meereskanaal

Dè Meereskanaal ka i drei Variantè ufftrèttè:

• Èrschti Variantè: Vobindig von èrè nõch am Meer glègènè Stadt mit irem Haffè.
  • Canal maritime vo Aigues-Mortes
• Zweiti Variantè: Sitlichi Vobindig von èrè für Schiff vobotnè, odder unbassyrbarè Mündig von èm Fluss mit èm Meer.
  • Canal Saint-Louis a dè Rhône-Mündig z Port-Saint-Louis-du-Rhône
  • Donau-Schwarzmeer-Kanaal z Rumäniè, obwoll s Donaudelta schiffbar isch un dè Kanaal nu ei Abkürzig zum Schwarzè Meer darschtellt
• Dritti Variantè: Vobindigskanaal vo zwei Meer. Er ka mit odder ohni eigni Wassèrhaaltig uusgfüürt sy.
  • Suez-Kanaal
  • Kanaal vo Korinth
  • Panama-Kanaal
  • Nord-Oschtsee-Kanaal

Nit jeddè Meereskanaal isch abber eidütig ein vo sebbè drei Kategoriè zuzordnè, well einigi Kanääl au meereri Fungtionè erfüllè duèt. Byschpillswys ghört dè Nieuwe Waterweg z Rotterdam sit sim Bau zu dè èrschtè Variantè, inzwùschè abber au zu dè zweitè, well diè aaltè Maasärm nimmi schiffbar sin. Dè Royal Military Canal a dè Südküschtè vo Ängland umschifft uff dè Sitè vom Land è Kliff un füürt 28 Meilè vo Seabrook bi Folkestone zum Cliff Ènd bi Hastings.

Gschichtè

Obberirdischi Wassèrvosorgig, Kanaal i d Siq-Flüè bi Petra, hüt Jordaniè

Stollè un Kanääl für d Wassèrvosorgig hèn schu d Assùrer un Sùrer durch Felsè un Bärg dribbè. Sanherib hèt im 7. Johrhundert v. Chr. èn mindeschtens 55 km langè Drinkwassèrkanaal zu dè Vosorgig vo Ninive errichtèt hèn, mit Schlüüsè un èm großè Aquädukt.

Z Ägyptè hèt dè Pharao Necho II. (reg. 610–595 v. Chr.) mit èm Bau von èm Schifffaartskanaal zwischè m Nil bzw. Mittelmeer un èm Rotè Meer, wo au als Bubastis-Kanaal benamst wird, aagfangè, wellè abaer woll èrscht unter m Perserkönnig Dareios I. im Johr 498 v. Chr. vollendet worrè isch. Um 280 v. Chr. hèt dè Diadocheherrscher Philadelphos (284 bis 246 v. Chr.) dè Kanaal widderhèrschtellè un zum Rotè Meer hy è Stauschlüüsè ybauè lõõ. Sellè Vorläufer vom Sueskanaal isch im 1. Johrhundert v. Chr. zämmèkait, isch abber unter m römischè Kaiser Trajan im 2. Johrhundert n. Chr. widderhèrgschtellt worrè. Mit Yschränkigè isch dè Kanaal bis is spòti 8. Johrhundert n. Chr. in Benutzig gsi.

Dè gröschti antike Kanaal vom Nahè Oschtè isch dè Nahrawan-Kanaall, wo dè Längi nõch èm Tigris gloffè isch, i dè Nòchi vo Ktesiphon. Er hèt uss èm 3. Johrhundert gschtammt und isch 400 km lang un 122 m breit gsi.

In China isch dè Hong-Gou-Kanaall, wo wohrschinlich uss èm 6. Johrhundert v. Chr. stammt, diè èrschti künschtlichi Wassèrstrõß gsi. È bekannteri technischi Leischtig isch abber dè Magisch Kanaal (Líng Qú) uss dè Zit vom Qin Shihuangdi um 219 v. Chr. gsi, wo zwei Flüss, de Li un de Xiang, wo in entgegègsetzti Richdige gfloße sin, bändigt hèt un mitènand vobundè hèt. Er isch durch Shi Lu projektyrt worrè, hèt znägscht dè Truppèvosorgig diènt un isch dè èrschti Kanaal gsi, wo in unebenèm Gländ entlang vo dè Höhèlinniè gfüürt worrè isch (32 km lang). Dè chinesische Kaiserkanaal isch übber 1700 km lang un oft 30 m breit bi nèm Höhèunterschyd vo ca. 42 m.

Weblinggs

 Commons: Kanääl – Sammlig vo Multimediadateie

• Lischtè vo internationalè Kanääl (PDF, 272 kB)

Einzelnõchwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Kanal_(Wasserbau)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.