Alemannische Wikipedia

Chryyde (Geologii)

D Chryyde (in dr populärwisseschaftlige Literatur vilmol au Chryydezyt) isch in dr Ärdgschicht s jingscht un mit 80 Millione Johr s lengscht chronostratigrafisch Syschtem (bzw. Periode in dr Geochronologi) am Ände vum Mesozoikum (Ärdmittelalter). Si het vor rund 145,5 Millione Johr aagfange mit em Änd vum Jura un het ufgehrt vor rund 65,5 Millione Johr mit em Aafang vum Paläogen, em eltschte chronostratigrafische Syschtem vum Känozoikum.

< Jura | Chryyde | Paläogen >
vor 145,5–65,5 Millione Johr
Atmosfärische O2-Aadeil
(Durschnitt iber Periodeduur)
ca. 30 Vol %[1]
(150 % vum hitige Nivoo)
Atmosfärische CO2-Aadeil
(Durschnitt iber Periodeduur)
ca. 1700 ppm[2]
(6-fachs vorinduschtriälls Nivoo)
Bodetämperatur (Durschnitt iber Periodeduur)
ca. 18 °C[3]
(4 °C iber hitigem Nivoo)
Syschtem Serie Stapfle ≈ Alter (mya)
hecher hecher hecher jinger
Chryyde Oberchryyde Maastrichtium 70,6–65,5
Campanium 83,5–70,6
Santonium 85,8–83,5
Coniacium 88,6–85,8
Turonium 93,6–88,6
Cenomanium 99,6–93,6
Unterchryyde Albium 112–99,6
Aptium 125–112
Barremium 130–125
Hauterivium 133,9–130
Valanginium 140,2–133,9
Berriasium 145,5–140,2
diefer diefer diefer elter

Gschicht un Name

ändere

Dr Name Chryyde isch anne 1822 dur dr belgisch Geolog Jean Baptiste Julien d'Omalius d'Halloy gnännt wore no dr stark Calciumcarbonat-haltige Fossilie vu Chräbsdierer, Koralle, Muschle, Schnäcke un Eizäller, wu in dr Gstei vu däm Syschtem vorchemme. Chryyde isch näbe Chalchstei un Marmor eini vu dr drej Gsteiformatione vu Calciumcarbonat, wu in dr Natur vorchemme.

Definition un GSSP

ändere

Dr exakt Aafang vum Chryyde-Syschtem un doermit e GSSP isch bis jetz nonig feschtgleit wore. Wie s uussiht wird d Untergränze vu dr Chryyde (un dr Unterchryyde-Serie un dr Berriasium-Stapfle) dur s erscht Ufdrätte vu dr Ammoniteart Berriasella jacobi definiert. S Änd vu dr Chryyde isch mit dr Iridium-Anomalie vu dr Chryyde-Tertiär-Gränze un em Uustärbe vu vil Wirbeldier- un Wirbellose-Gruppe seli guet definiert.

Untergliderig vu dr Chryyde

ändere

S Chryyde-Syschtem wird hite in zwoo Serie un 12 Stapfle unterdeilt:

Ibergordneti, aber in dr Zwischezyt veralteti Stapflebezeichnige sin: Neokom (unteri Unterchryyde), Gault (oberi Unterchryyde), Emscher (jetz Coniac undSanton) un Senonium (jetz Santon, Campan un Maastricht).

Paläogeografii

ändere

S Ussenandergheje vu Gondwana, wu scho im Jura aagfange gha het, het sich in dr Chryyde furtgsetzt. S chunnt zuen ere Drännig vu Auschtralie/Antarktika, wu no zämmehange, un Afrika/Sidamerika, wu am Aafang vu dr Chryyde au no zämmehange, au Indie spaltet sich ab. In dr Unterchryyde fangt dr sidli Sidatlantik aa ufzgoh. Des goht wyter im Lauf vu dr Unterchryyde no Norde. Im Turonium isch schließli e Verbindig zum Nordatlantik entstande. Im Nordatlantik goht s Gritte vum Ozean zwische Nordafrika un dr nordamerikanische Oschtkischte, wu scho im Jura aagfange gha het, wyter no Norde. Im Lauf vu dr Unterchryyde bildet sich s Deilstuck zwische dr Iberische Halbinsle un Nejfundland. In dr hechere Unterchryyde un dr diefere Oberchryyde grittet au d Biskaya, d Verlengerig dervu goht bis in dr Pyrenäeruum. In dr Oberchryyde entstoht weschtli vu Irland e Tripelpunkt – ei Nast mindet in e Grabesyschtem zwische Nordamerika un Grönland, dr ander wytet si in dr Oberchryyde un im Känozoikum zum hitige Nordatlantik. In dr Alpe git s di erschte Kollisione ("vorgosauischi Gebirgsbildig").

Klima

ändere

S Klima in dr Chryyde isch allgmein warm un uusgliche gsi. S het e baar Dinosaurier, zmindescht in dr Summermonet megli gmacht, bis in hoche sidligi un nerdligi Breitine vorzdringe. D Pol sin yysfrej gsi un dodermit dr Meeresspiegel seli hoch, syy Maximalwärt het er im Unterturon gha. Erscht zum Änd vu dr Chryyde im Maastrichtium isch zuen ere Abchielig chuu un zuen ere markante Regression.

Entwicklig vu dr Fauna

ändere
 
Fossilie vu dr Chryyde (Us Meyers Konversations-Lexikon (1885-90))

Us dr Chryyde chännt mer z Dytschland e Huffe Dappete un Skeletträscht vu Dinosaurier. Z Münchehagen bi Rehburg-Loccum het mer unter anderem di fascht 30 Meter lang Dappete vun ere elifantefießige „Dundererechse“ (Elephantopoides muenchehagensis) entdeckt. Bsundersch hyfig sin Dappete (Bückeburg, Münchehagen) un Skeletträscht (Nehden bi Brilon im Sauerland) vum Bflanzefrässer Iguanodon, wun e Hechi vu bis zue 5 Meter erreicht gha het. Fossilie belege au, ass es Raubsaurier gee het wie dr Megalosaurus, Meeresreptilie wie dr Mosasaurus un au Krokodil.

Im Chryydemeer het s Riiseammonite gee. Mit eme Durmässer vum Ghyys vu rund 1,80 Meter isch e Exemplar vu Parapuzosia seppenradensis us dr Westfälische Bucht im Münsterland dr bislang grescht bekannt Ammonit.

Jingeri Fund us em nordoschtchinesische Jiulongshan-Gebirg (Inneri Mongolei, Provinz Ningcheng, Daohugou) un vor allem us dr au in dr Innere Mongolei glägene Jehol-Gruppe belegen, ass d Suger in dr Chryyde nit nume, wie bishär aagnuu, us chleine Insektefrässer bstande sin. S het e großi Vilfalt vu vollentwicklete Suger in dr Chryyde gee, scho im Jura het s e Ufspaltig in verschideni Entwickligslinie gee. D Suger hän im Jura un in dr Chryyde scho di nämlige ökologische Nische bsetzt, wu au di hitige Suger uusfille, un hän dert scho ähnligi Aabassigsforme entwicklet. S het scho chleini Sugerraubdier gee, wu uf Reptielie spezialisiert gsi sin, un Wassersuger mit eme wasserdichte Belz, wu di ökologisch Nische vum hitige Fischotter bsetzt gha hän.

Entwicklig vu dr Flora

ändere

In dr Unterchryyde sin no Bärlappbflanze (Nathorstiana aborea), Farn (Weichselia, Hausmannia), Baumfarn, Ginkgo (Baiera), Bennettitales un Nodelbaim di wichtigschte Bflanze gsi. Us däre Zyt stamme au d Chohleflez vu dr Wealdechohle im Weser-Ems-Biet am Rand vum Teutoburger Wald. In dr Chryyde hän sich di erschte struchige Blietebflanze entwicklet. Di erscht Gattig vu dr Laubholzgwächs isch Credneria gsi mit dreispitzige Bletter (Fund us em Harz). In dr Oberchryyde hän scho vil Laubbaim wie Ahorn, Eiche oder Nussbaim mit Nadelbaim wie Sequoia un Geinitzia konkerriert (us dr Aachener Schichte, Obers Santonium). Greser hän sich uf em Feschtland uusbreitet un hän s Erosionsverhalte gänderet.

D Chryyde z Mitteleuropa

ändere

Gstei us dr Chryyde stehn im Ruum vu Hannover aa, im Norde vum Harz, im Teutoburger Wald an dr Externstei, in dr Westfälische Bucht un im Ruum vu Aachen bis Lüttich. Beriemt sin dr Chryydefelse im Nationalpark Jasmund uf Rügen. Derzue git s Ablagerige us dr Chryyde eschtlu vu dr fränkische Alb un am Alpenordrand, in dr Umgäbig vu Dresden un Děčín (Elbsandsteigebirg), in große Deil vu dr Tschechische Republik, im Karpatevorlandsowie un zwische Kielce un Krakau.

Bsunderi Ereignis in dr Chryyde

ändere

Zue dr wichtigschte Ereignis vu dr mittlere Chryyde zwische ca. 120 Millione un 80 Millione Johr ghert e gwaltigi Superplume-Aktivitet im Beryych vum weschtlige Pazifik. Dää Vulkanismus, wu riisigi Uusmaß gha het un 40 Millione Johr duurt het, het wältwyti Uuswirkige gha.

Trotz dr in dr Chryyde verglyychswyy seli warme Tämperature git s Hiiwyys uf e Veryysigsfase im Beryych vu dr Pol vor rund 91,2 Millione Johr.[4]

Am Änd vu dr Chryyde isch s zuen eme wältwyte Masseuusstärbe chuu, wu fascht alli Dier- un Bflanzegruppe erfasst het. As wichtigschti Ursach giltet hite e Meteoriteyyschlag z Yucatán (Chicxulub-Krater). Aber au dr enorm Vulkanismus, wu d Dekkan-Plateoobasalt z Indie am Änd vu dr Chryyde entstande sin, chennt e Rolle gspilt haa.

Literatur

ändere
ändere
  Commons: Chryydezytli – Sammlig vo Multimediadateie

Fueßnote

ändere
  1. ↑ vgl. Datei:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg
  2. ↑ vgl. Datei:Phanerozoic_Carbon_Dioxide.png
  3. ↑ vgl. Datei:All_palaeotemps.png
  4. ↑ Bornemann, A., Norris, R. D., Friedrich, O., Beckmann, B., Schouten, S., Sinninghe Damsté, J. S., Vogel, J., Hofmann, P. & Wagner, T.: Isotopic Evidence for Glaciation During the Cretaceous Supergreenhouse. In: Science. Band 319, Nr. 5860, Januar 2008, S. 189 - 192, doi:10.1126/science.1148777.
  Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Kreide_(Geologie)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Kreide_(Geologie)&oldid=1025019"