Lia Rumantscha
D Lia Rumantscha – oder au Ligia Romontscha, abgchürzt LR – isch en Organisazioon, wo für die Rätoromanischi Sprooch tuet schaffe. Si isch ane 1919 z Thusis dank dr Initiatyve vom Giachen Conrad und vom Giusep Demont gründet worde und fyyret im Augschte 2019 mit eme Festival z Zuoz iires hundertjöörige Jubiläum.[1][2]
was si öpe so macht
ändereSi isch zerscht dänkt als en Tachverband für die regionale Sproochverein i de verschidene Piet vom rätoromanische Sproochruum und au in anderne Plätz. Si hilft de romanische Verein bi iirne Uufgabe und si macht au eigeni Projäkt für d Sprooch und i dr Kultur und dr Politik. Si het mitghulfe, wo ane 1938 s Rätoromanische als Landessprooch vo dr Schwiiz offiziell anerchannt worden isch, und si tuet sech psunders für die nöji gmeinsami romanischi Standardsprooch, s Rumantsch Grischun, ysetze, si büütet en Übersetzigsdienscht für s Rätoromanische a und het im Internet s online-Wörterbuech Pledari Grond, wo dr Fryburger Profässer Georges Darms agfange het, uufgschaltet und das Wärch au im Truk usegää.[3] Si hilft dr Redakzioon vom Bündner Sachwörterbuech Lexicon istoric retic. D Lia Rumantscha cha iiri Arbet mit Gält vom Kanton Gaubünde und vo dr Schwiiz mache.
Die lokale Organisazioone, wo zue dr Lia Rumantscha ghöret, mache dur iiri Delegierte alljoor ab, was dr Tachverband z tue het.
D Lia hilft em romanische Literaturverlag Chasa Editura Rumantscha und git eigeni Büecher und anderi Wärch use, grad au öpe Wörterbüecher zu de bündnerromanische Dialäkt. Si hilft de Autore vo literarische Wärch i de romanische Idiom und vo sproochwüsseschaftliche Arbete so wie öpe ane 1969 em Pieder Cavigelli, wo d Gschicht vo dr «Germanisierig» vo Bonaduz erforscht het.[4] Zäme mit dr Lia het d Bärner Romanischtin Ricarda Liver s Handbuech Manuel pratique de romanche gmacht.[5] D Organisazioon git au Byträg a d Publikazioon vo der Sery vo de Annalas da la Societad Retorumantscha. Und ane 2019 isch si fäderfüerend gsi bim Projäkt vo dr nöie Fundaziun Medias Rumantschas.[6]
Sit es paar Joor wird vo dr Lia Rumantscha zäme mit der Radiotelevisiun Svizra Rumantscha und sym Publikum, mit der Redakzioon vom Dicziunari Rumantsch Grischun und mit der Zürcher Hochschuel für agwandti Wüsseschaft jewyle s «romanische Wort vom Joor» usgwählt, s Pled rumantsch da l’onn. Anne 2019 isch es s Wort luf gsi (der «Wolf»), anne 2017 flutgets («Spätzli»), anne 2014 raffader (der «Abzocker»), für 2012 arsuc (der «Schuelöffel»), s erschte Mol anne 2011: tgutglar («blöödle»).
Organisazioon
ändereD Organisazioon isch z Chur dehei. D Lüüt vo dr Diräkzioon sind (ane 2019): d Gianna Olinda Cadonau vo Scuol (* 1983), d Carmen Dedual vo Parsonz (* 1965), dr Andreas Gabriel (Imformazionschef vo dr LR), dr Martin Gabriel (dr Generalsekretär vo dr LR),[7] dr Conradin Klaiss vo Danis (* 1976), dr Daniel Telli, und uf dr Gschäftsstell schaffe no meh weder füfzää anderi Persoone mit.
D Presidänte vo dr Lia Rumantscha sind gsi:
- vo 1919 bis 1945 dr Giachen Conrad (1882–1956)[8]
- vo 1944 bis 1963 dr Stefan Loringett (1891-1970) (früenere Sekretär vo dr LR)[9][10]
- ane 1963 dr Andrea Bezzola (1905–1963)[11]
- vo 1964 bis 1976 dr Pierin Ratti (1904–1984)
- vo 1977 bis 1984 Romedi Arquint (* 1943), wo vo 1996 bis 2007 au dr Presidänt vo dr FUEN, dr öiropäischi Organisazioon für d Minderheitevölker gsi isch[12][13]
- vo 1984 bis 1992 dr Toni Cantieni (1928-2016)[14]
- vo 1992 bis 1996 dr Chasper Pult (1949) (* 1949) – dr DRG-Redakter Chasper Pult isch sy Grossvatter[15]
- vo 1997 bis 2003 dr Jost Falett
- vo 2004 bis 2012 dr Vincent Augustin (*1956)
- vo 2013 bis 2015 dr Duri Bezzola[16]
- sid 2015 isch s dr Johannes Flury
wär zu dr Lia Rumantscha ghöört
ändereEs sind die Organisazioone drby:
- d Surselva Romontscha
- d Uniun Rumantscha Grischun Central
- d Uniun dals Grischs
- d Societad Retorumantscha
- d Giuventetgna Rumantscha
- d Uniun per la Litteratura Rumantscha
- d SRG SSR Svizra Rumantscha.
- d Agentura da Novitads Rumantscha
- d Gruppa rumantscha dal Cussegl grond
- d Quarta Lingua
- d Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs en la Bassa
Literatur
ändere- Manfred Gross: Lia Rumantscha. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Lechmann: Rätoromanische Sprachbewegung. Die Geschichte der Lia Rumantscha von 1919 bis 1996. Huber, Frauenfeld 2005.
- 50 onns Ligia Romontscha. In: Annalas da la Societad Retorumantscha, 83, 1970, S. 3.
- Bernard Cathomas: Der Weg zu einer gemeinsamen romanischen Schriftsprache. Entstehung, Ausbau nund Verbreitung des Rumantsch Grischun. In: Bündner Monatsblatt. Zeitschrift für Bündner Geschichte, Landeskunde und Baukultur, 2012, S. 28–62.
Weblink
ändere- d Website vo dr Lia Rumantscha
- Lia Rumantscha im Lexicon Istoric Retic
- Lia Rumantscha bim Wüsseschaftliche Kompetänzzäntrum für d Mehrsproochikäit vo dr Uni Fryburg KFM
Fuessnoote
ändere- ↑ 100 onns Lia Rumantscha
- ↑ 1919-2019: Die Lia Rumantscha feiert ihr 100-jähriges Bestehen. Ein Sprach- und Kulturfestival voller Emotionen und Überraschungen, uf presseportal.ch
- ↑ 80 Jahre Rätoromanisch als Landessprache
- ↑ Pieder Cavigelli: Die Germanisierung von Bonaduz in geschichtlicher und sprachlicher Schau. 1969.
- ↑ Ricarda Liver: Manuel pratique de romanche, sursilvan – vallader. (Romanica Raetica 4). 1982
- ↑ Corina Casanova präsidiert neue Stiftung rätoromanischer Medien uf tagblatt.ch
- ↑ Martin Gabriel – Neuer Generalsekretär der Lia Rumantscha
- ↑ Giachen Conrad im Lexicon Istoric Retic
- ↑ Steafan Loringett uf theaterwissenschaft.ch
- ↑ Jacob Michael: Dr. h.c. Stefan Loringet † 6 da zercladur 1970. In: Annalas da la Societad Retorumantscha, 84, 1971, S. 5–13.
- ↑ Paul Eugen Grimm: Bezzola, Andrea. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- ↑ Von Babylon nach Bivio: Eine Streitschrift für Sprachenvielfalt uf thchur.ch
- ↑ Romedi Arquint: Plädoyer für eine gelebte Mehrsprachigkeit. Die Sprachen im Räderwerk der Politik in der mehrsprachigen Schweiz und im europäischen Ausland. Zürich 2014, ISBN 978-3-03823-910-9.
- ↑ Steff Schneider: Zum Tod von Ehrenpräsident Toni Cantieni. In: Schweizer Gemeinde, 2016.
- ↑ Chasper Pult junior (Memento vom 18. Oktober 2019 im Internet Archive) uf sent-online.ch
- ↑ Peter Jankovsky: Dem Sprachverlust entgegenwirken uf nzz.ch