Pennsylvania-Ditsch

Pennsylvania Deitsch oder Pennsilfaanisch Deitsch nänne diä ditschsprochige Iiwanderer vu Pennsylvania i den USA ihre Sproch. Uf amerikanischem Änglisch heißts Pennsylvania German oder, volkstimliger, Pennsylvania Dutch.

Gschicht

Diä Iiwanderer sin im 18. Johrhundert in dr Mehrheit üs dr Pfalz kumme, diä andere üs dr Schwiz, vu Wirttebärg, Bade, Elsass, Lothringe, Hesse un Schlesiä – also alli üs em mittel- un oberditsche Sprochraüm. Diä Iiwanderer sin meischtens Mennonite gsii, do drunter aü Amischi.

Diä verschiidene Dialäkt sin im Laüf vu dr Zit zum e homogene neije Dialäkt zämmegschmolze, wu am meischte Ähnligkeit het mit em Fränkische in dr Pfalz, wu aber aü e unibersähbari Ähnligkeit mit em Alemannische, bsunders mit em Oberrhiinalemannische het. S Pennsylvania-Ditsch isch – wiä s Pfälzisch – neijhochditsch monophthongiärt un diphtongiärt.

Gedichter un Liäder (Textprobe)

Erscht anderthalb Johrhundert noch em Afang vu dr massehafte Iiwanderung isch e Dichter unter dr Pennsylania-Ditsche an d Effentligkeit drätte. Bis dert isch d hochditsch Luther-Bibel s A un s O vu dr Literatür gsii biinene. 1870 isch also ändlig s Buech Harfe vum Henry Harbaugh (1817-1867) erschiine. Siterhär sin viil anderi Dichter ufdrätte. Zum s alt Pennsylvania-Ditsch vorfiähre, wäre Dichter zitiärt. Bim erschte Biispiil isch e oberrhiinalemannischi Ibersetzung drbii, zum zeige, wiä nooch diä Dialäkt enander sin:

Dr Ralph S. Funk (1889–1969) schribt:

Pennsylvania-Ditsch	Oberrhiinalemanisch
"Ich wott, ich waer en grosser Mann", So saagt en kleener Bu, "Dann kennt ich duh, so wie ich wott, Graad wie die Eldre duh'".	Ich wott, ich wär e große Mann, So sait e gleine Bue No kennt ich due, so wiä ich wott Grad wiä diä Eltre diän.'"
So deet net yeders saage: 'Bill, Duh des' un 'Sell duh net' - Wie sie mich driwweliere heit, Iss mir en Lascht, you bet.	So dät nit jede sage: 'Bill, Due des' un 'säll due nit' - Wiä si mi drangsaliäre hit, isch mir e Lascht, säll isch sicher.

Dr Russell W. Gilbert (1905–1985) schribt noch eme Gedicht iber dr Ho Chi Minh:

"Kazlich hemmer'n Bild vun Ho Chi Minh in der Owedszeiding gsehne, mit Kinner um en rum. Sei Gsicht waar voll Freed un Hallichkeet: er hot gelechelt. Mensche in alle Lenner hen ihre Luscht an Kinner. Des is die deitsch Waahret."

Des Knii-Ritter-Liäd, wu folgt, isch üs ere Sammlung vu 85 Pennsylvania-Ditsche Liäder. S het Ähnligkeit mit em "Hoppe Hoppe Reiter" un mit em alemannische "Ritti Ritti Ross":

"Reidi, reidi, Geili!
Alle Stunn e Meili;
Geht's iwwer der Schtumbe,
Fallt's Bobbili nunner!"

Hittigi Verbreitung

e Sticker für s Pennsylvania-Ditsch

Pennsylvania-Ditsch isch im Ruckgang. S wird fascht numme no vu dr Amische und dr Mennonite gschwätzt un an d Kinder witergää – diä sin ürspringlig e Minderheit unter dr Iiwanderer gsii. In dr Pennsilfaanisch-deitsch Enseiklopeedieye (lueg s Link unte) läse mir do driber uf Pennsylvania-Ditsch:

"Pennsilfaanisch Deitsch, ass aa Pennsylvania German, Pennsylvania Dutch odder Pennsilfaanisch genennt watt, iss en Schprooch, wu g'schwetzt watt bei verleicht 300,000 Leit in meh wie 20 Schteets in die USA un in Ontario (Kanadaa). Die meenschte Schwetzer sinn heit Amische un Fuhremennischte, wu deitsch aa heit noch schwetze zu ihre Kinner, awwer's gebt aa en latt Luthrische un Reformierte, wu die Mudderschprooch noch g'schwetzt henn, wie sie en Kind waare."

Möglicherwiis het s Pennsylvania-Ditsch no immer e Zuekumpft, wel d Geburtezahl bi dr Amische so groß isch. Es erschiint au no e Zeidong, wu vollschtändig in Pennsylvania-Ditsch verfasst isch: Hiwwe wie Driwwe, grindet 1997.

Literatür

Grammatike und Übersichte

A. F. Buffington, P. A. Barba: A Pennsylvanian German Grammar. Schlechter’s, Allentown 1954.
Ernst Christmann: Das Pennsylvaniadeutsch als pfälzische Mundart. Dümmler, Bonn 1950.
J. William Frey: A Simple Grammar of Pennsylvania Dutch. 3. Uflaag, Brookshire Lanc 1985.
Earl C. Haag: A Pennsylvania German Reader and Grammar. Pennsylvania State University, University Park und London 1982, ISBN 978-0-271-02142-3.
Mark L. Louden: Pennsylvania Dutch: The Story of an American Language. Johns Hopkins University Press, Baltimore 2019, ISBN 978-1-4214-2897-0.
Silke Van Ness: Pennsylvania German. In: Ekkehard König, Johan van der Auwera (Hrsg.): The Germanic Languages. Routledge, London / New York 1994, S. 420–438.

Wörterbüecher

C. Richard Beam: Revised Pennsylvania German dictionary, English to Pennsylvania Dutch. 2. Uflaag, Brookshire Lanc 1994.

Literatur

The Poems of Ralph S. Funk. Edited by Preston A. Barba. In: Publications of the Pennsylvania German Society, Volume II, Allentown 1968
Pennsylvania German Secular Folksongs. By Albert F. Buffington. Publications of the Pennsylvania German Society, Volume VIII, Breiningsville 1974
Bilder un Gedanke. A Book of Pennsylvania German Verse. By Russel W. Gilbert. Publications of the Pennsylvania German Society, Volume IX, Breiningsville 1975

Weblink

D Wikipedia uff Pennsylvania-Ditsch

Lueg aü

Tovar-Ditsch - Alemannisch z Venezuela