Tschalfigg

Dialäkt: Walsertüütsch van Tafaa (Davos)

Ds Tschalfigg old Schalfigg (hoochtüütsch Schanfigg, rätoromaanisch Scanvetg) ischt äs Tal im Kanton Graubündä. Bis in ds 19. Jarhundert hed mä mid «Tschalfigg» nun däär Täil vrstandä, waa um Säpeeter (Sankt Peter) ummär ischt; d Lenggwis old Aroossä old Tschiärtschä hend daazmaal nit zem Tschalfigg gchöört. Hütt vrstäid ma drunder aber ds ganz Tal reschp. der früejer Chräis «Tschalfigg».

Geografii

Dr Lenggwiser Viadukt

Van Aroossä chund ma dür d Litzi- und d Sunnarüüti usser an d Lenggwis und gäid van dert i weschtlicher Richtig uus bis gä Malaadersch, was hützetagsch zur Schtatt Churr gchöört. Dür ds Tschalfigg flüüsst di Plessur, waa uf der Aroosser Alpä obm Schwellisee aafaat und bi Chuur in dä Rhii mündet.

Im Tschalfigg liggend di Döörffer Aroossä (Arosa), Litzirüüti (Litzirüti), Lenggwis (Langwies), Päischt (Peist), Säpeeter (Sankt Peter), Paggiigg (Pagig), Moliinis (Molinis), Lüän (Lüen), Ggaschtiäl (Castiel), Ggafräissä (Calreisen), Malaadersch (Maladers), und uf dr andrä Talsiitä Tschiärtschä (Tschiertschen), Praadä (Praden), Passugg (Passugg) und Araschgä (Araschgen).

Ganz zoberscht im Tschalfigg ischt ds Wälschtobel mit dr Alpä Ramoz, die gchöört nit zem Gmäindbann van Aroossä, aber zer politischä Gmäind Albula dänet dm Bäärg; dr direkt Wäg vam Doorff Alvaneu im Albulatal gäid über dn Pass Furcletta (2'573 m ü. M.), süüdlich am Aroosser Roothorä vrbii, und ischt nun än Fuässwäg.

Bir Lenggwis chund van dr rächtä Siitä dr Sapünnerbach us em Siitetal Sapün in di Plessur.

D Vercheerswägä im Tschalfigg sind im stotzigä Tobel van dr Plessur und an dä Bäärghäng zem Täil dür schwirigi Stellä gfüärt cho. Gä Praadä und Tschiärtschä, süüdlich van dr Plessur, gäid ä Straass va Chuur und Passugg uus. Uf dr anderä Talsiitä, am Sunnähang, ischt d Kantoonsstraass an d Lenggwis und gän Aroossä und unnä dra d Strecki va dr Räätischä Baan, waa zwölf Tunnel und vil Bruggä hed. Wiit ummer bärüemt ischt ds hööch und elegant Viadukt var Lenggwis, und än imposanti nüüwi Brugg hed jetz d Kantoonstraass bi Ggafräissä und Ggaschtiäl.

Spraach

Im Tschalfigg hed mä im Mittelaalter Rätoromaanisch gredt, wie mä an de mäischtä Ortsnäme gsied; und au vil Fluärnäme sind van dr romaanischspraachige Ziit gäblibä. Waa im 13. und em 14. Jaarhundert d Walser über di Bäärgpäss van Tafaa uus gän Aroossä und an d Lenggwis cho sind, ischt zeerscht im oberä Täil vam Tschalfigg tüütsch gredt cho, und waa de sid em 15. Jarhundert au in dr Stadt Chuur en alemannischä Dialekt uufchon ischt, hed ds Romaanisch im mittlerä Abschnitt vam Tal än schweerä Stand gchan. Dr mittler Täil ischt denn ättä im 17. Jarhundert va obnä apper verwalseret cho. Spuure vam rätoromaanische Ad- und Subschtraat hend schi aber au im nüüwä Walsertüütsch ghaaltä, wiä dr Germanischt Häinrich Chessler i schiir 1931 gätrucktä Disseration zäiged hed, bsunders ds eï für ds ii, ds ou für ds uu und ds öü für ds üü.

Turismus

Aroossä ischt äs Zentrum für dä Wintersport.

Gmäindfusioonä im Tschalfigg

Uf dn 1. Jenner 2013 hend schich di daazmaaligä Gmäindä im Tal – ooni Malaadersch und Tschiärtschä-Praadä, waa gä Chuur uusgrichtet sind – zen erä äinzigä groossä Gmäind mit em Name Arosa zämmägschlosse.

Malaadersch hed schich uf dn 1. Jenner 2020 und Tschiertschä-Praadä uf dn 1. Jenner 2025 dr Gmäind Chuur aangschlossä.

Literatuur

Hans Danuser, Ruedi Homberger: Arosa und das Schanfigg. Arosa 1988.
Dr. C. Fischer: Land und Leute im Tale Schanfigg. Chur 1905.
Heinrich Kessler: Zur Mundart des Schanfigg. Mit besonderer Berücksichtigung ihrer Diphthonigierungen. Diss. Uni Züri. I: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 55 (1931), S. 81–206. Au as Sonderdruck bi Karras, Kröber & Nietschmann, Halle (Saale) 1931.
Peter Masüger: Vom Alträtoromanischen zum «Tschalfiggerisch». In: Terra Grischuna, 48. Jahrgang, Heft 1, Chur 1990.
Christian Patt: Schanfigger Wörter. Eine Ergänzung zum Davoser Wörterbuch. Verlag vo dr Walservereinigung Graubünde. Chur 1986.
E. Rud: Das Schanfigg. Arosa (um 1920).
Jürg Simonett: Schanfigg. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Weblink

Commons: Schanfigg – Sammlig vo Multimediadateie

Website vo Schanfigg Tourismus

46.832805449.6507597Koordinate: 46° 49′ 58,1″ N, 9° 39′ 2,7″ O; CH1903: 768749 / 189230