Rhy

Vorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_aus

Rhii
Vorlage:Infobox Fluss/KARTE_fehlt
Date
Gwässerkennzaal	CH: 1, DE: 2, FR: A---0000
Laag	Europa
Flusssystem	Rhii
Quelle	Alpe 46° 37′ 57″ N, 8° 40′ 20″ O46.63258.67222222222222345
Quellhöchi	2'345 m ü. M.Vorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Mündig	Nordsee51.9811111111114.08166666666670 51° 58′ 52″ N, 4° 4′ 54″ O51.9811111111114.08166666666670
Mündigshöchi	0 m NAPVorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Höchiunterschiid	2345 m
Lengi	1233 kmVorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Iizugsgebiet	185.000 km²dep1Vorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Abfluss	MQ	2330 m³/s
Rächti Nääbeflüss	lueg im Kapitel Näbeflüss vom Rhy
Linggi Nääbeflüss	lueg im Kapitel Näbeflüss vom Rhy
See won er / sii duure fliesst	Boodesee
Iiwooner im Iizugsgebiet	öbbe 50 Millione
Schiffbar	883 km

Dialäkt: Baseldytsch

De Rhy (oberrhiialemannisch au Rhin, schwäbisch Rei, rätoromanisch Rein, Rain, Ragn, tüütsch Rhein, französisch Rhin, ripuarisch Rhing, niederländisch Rijn) isch eine vo de gröschte Flüss vo Europa. Er isch 1230 km lang, vo dene sind 833 km mit em Schiff befahrbar (lenger sind d Wolga, d Donau un de Dnepr). D Flussschiffahrt uf em Rhy ghört zu de grösste in Europa.

De Rhy z Basel

s Wichtigschte uff ei Bligg

Em Rhy siner beide Quellflüss Vorderrhy und Hinderrhy entspringe im Schwizer Kanton Graubünde. De Vorderrhy i de Surselva (im Bündner Oberland) am Oberalppass, de Hinterrhy am Rhywaldhorn i dr ehmolige Gmeind Hinderrhii. Die beide Flüss loufe bi Riichenau zum sogenannte Alperhy zämme. Vo dört fliesst dä Richtig Norde in Bodesee. Ab Chonschtanz verlauft er als Hochrhy richtig Weschte, bis er z Basel en scharfe Knigg macht und als Oberrhy wider nach Norde und spöter Nordweschte fliesst. Öppe vo der Loreley a heisst er denn Mittelrhy, und ab de ehemalige dytsche Hauptstadt Bonn sage si Niderrhy zue nem. De Niderrhy fliesst z Holland im ene grosse Delta in d Nordsee.

Arainerstaate vom Rhy sin d Schwiiz, Liechtestei, Öschtriich, Dytschland, Frankriich und Holland.

S Iizugsgebiet vom Rhy isch 198.735 Quadratkilometer gross. Kurz vor em Delta fliesse 2.330 Kubikmeter pro Sekunde dr Rhy durab, das isch nume es bizz weniger als im Nil. Bi Emmerich (Nordrhy-Weschtfale) het me bim Hochwasser 1926 am meischte Wasser gmässe: 12.000 m³/s; und am wenigschte im Jahrhundertsumer 1947: 600 m³/s.

Etimology

Dr Name „Rhy“ isch en Ablaitig vo indogerm. *h₁reih- „fliesse“. Us dr glyche Wurzle kunnt au s alemannische Wort rinne oder s altgriechische rhëin, wo beidi au „fliesse“ bedüte. Dä Ursprung gilt au in romanische Bezeichnige fyr Fluss, wie z. B. im spanische Rio oder i de Alpedialäkt Rü. D Kelte hän de Fluss als Gott verehrt und em Rhênos gsait, und Grieche und Reemer hend dodrvo Ρήνος und Rhenus abgleitet.

Dr Rhiin in dr alemannische Dialäktdichtig

(Dä Absatz isch uff Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl) gschribe.)

In dr alemannische Dialäktdichtig isch dr Rhiin vilmol s Sinnzeiche drfir, ass d Alemanne häne un däne zämme ghere oder zämme schaffe sette.

D Lina Ritter (geb. 1889 z Neudorf/Oberelsass) schribt:

Worum trennt uns e Rhi?
Aß mir zeige chenne,
wie me Brucke baut.

Scho dr Johann Peter Hebel (1760–1826) het der Rhy als Bindegliid vo de alemannische Lüüt agluegt.

Dr Karl Kurrus (1911–1993) vu Ändinge am Kaiserstuehl sait:

Zwische dr Länder fliaßt unser Rhin,
doch des isch kei Grenze fir Bruadersinn!
Wenn s ehrlig-gmeint Wort dr Noochberschaft g'hert,
derno mache s beidi gwiß nit verkehrt.
(...)

Dr Georg Thürer (1908–2000), wu Glarnertüütsch gschriibe het, winscht sich in sinem Gedicht By Koblänz am Hochrhy:

(...) O Brüeder Rhy, gib d Botschaft wyter,
As eim der alemannisch Gsang
Bi Müetre, Spillüüt, frye Stryter
A dyne Ufre nie vergang.

Fir dr Raymond Matzen vu Stroßburi isch dr Rhiin e Glammere, wu d Alemanne zämmehebt. Mir «armi Alemanne» hebe alli d gliche Ahne, aber nit dr glich Fahne, sait er un fahrt drno furt:

Mir stolzi Alemanne,
han awwer unsre Rhin,
der schafft fir Brot un Win.

Der hebbt uns Alemanne
fescht zamme, wie ken Kron,
der gibt uns Strom un Lohn.

In dr Bewegig gege d AKW isch s Gedicht Rhingold vum André Weckmann entstande, wus drin heißt:

(...) es hucke dreij herre am Rhin
un werfle e bumbischs schicksal erüs
vive Fesseneme! roeft dr aant
bfui Marckelse! breelt de zwait
panzer nach Wyhl! bellt de drett

es spalte drej herre am Rhin
met goldiche axe kärne atom
de hauklotz esch min land

es hucke drej herre am Rhin
wann kejje mr se nin?

(Bi däne drej Herre handlet sichs um franzesischi un ditschi Politiker, wu hän welle z Wyhl e AKW un z Marckelse e Bleiwärk boije un wu z Fässene e AKW ani gstellt hän.)

D Mundartschriftsteller vo beidsyts im Rhintel sind zäme go es Wäärch mache, wo Am Rhii heisst.

Geologii

Urrhy

Die erschte Afäng vom Rhy löön sich bis ins Miozän vor ca. 12 Millione Joor zrugg verfolge. Me vermuetet s Quellgebiet vom Urrhy im Beriich vom hütige Massiv vom Kaiserstuel. Dr Urrhy het e anders Flussbett gha als hütte. So isch er nid durchs Gebiet vo dr hüttige Schwiiz gflosse (ä Vorläufer vom Rhy in dr Schwiz isch bi Basel witer weschtwärts zem Mittelmeer gange) und isch ab em Gebiet um Worms quer durch Rheinhesse uff d Pforte vo Binge zuegflosse. Regione wie Oppeheim und Mainz sin noni in dr Neechi vom Rhy gsi.

Wie s Tal entstande isch

S dytsche Rhytal isch wesentlig prägt durch geologischi, geomorfologischi und tektonischi Vorgäng. So isch dr Rhy in frienere Ärdzytalter in Flussschlinge (Mäander) imene breite und und flache Talgrund gflosse. Dä Talgrund ka me no hütte uff de Rhyhechene erahne und isch durch hechi Rhyschotter au nochwiisbar. Sänkige (z. B. Kölner Bucht) und Hebige hän bewirkt, dass dr Rhy im Vorland vom Mittelgebirge Sand und Schotter abglageret het und sich ins Rhiinische Schiefergebirg rumd um d Loreley zwangswyys igschnitte het, wo sichs Gebirge ghobe het. Do das Ufstiige vom Gebirg in Phase abgloffe isch, het sich bim Stillstand immer wiider en breite Talgrund usbildet, wo sich dr Rhy bir näggschte Hebig widr dri igschnitte het. Die verschiedene Hebigsphasene sin in de glich hoche Flussterrasse uf beidne Site vom Fluss erkennbar. Im Schotterfächer ab dr Kölner Bucht het au dr unterschiedlig Wasserabfluss in Kalt- und Warmzyte während dr Yszit en Yfluss gha.

Dr Verlauf vom Rhy

Gliederig und Name

Die beide Hauptquellflüss heisse Vorderrhy und Hinderrhy und entspringe im Weschte vom Kanton Graubünde in de zentrale Schwiizer Alpe. Drnäbe heisse elf witeri Bäch Rhy und sin Quelle vom Rhy. Dr Hinderrhy flüsst im oberschte Abschnidd dur s Taal Rhywald.

Ab em Zämmefluss vo Hinter- und Vorderrhy bi Riichenau, ame Wiiler vo dr Gmeind Tamins, fliesst dr Rhy nordwärts als Alperhy bis zum Bodesee. Im Bündnerland nimmt er do no s Wasser vo dr Plessur und dr Landquart uuf.

D Rhystreggi, wo die beide Deili vom Bodesee, nämli dr Ober- und Untersee, verbindet, heisst au Seerhy. Ab em Usfluss vom Untersee (oder Bodesee) bi Stei am Rhy bis uf Basel heisst dr Rhy Hochrhy, vo Basel bis uf Binge Oberrhy. Vo dört bis Bonn isch er denn dr Mittelrhy und vo Bonn bis zur dütsch-holländische Gränze dr Niederrhy.

Kurz noch dr holländische Gränze teilt sich dr Rhy in zwei Hauptärm – Lek und Waal –, wo sich noch bi Rotterdam teilwys vereinige, und bi Hoek van Holland myndet dr Rhy in d Nordsee. Dä Abschnitt heisst Rhydelta.

Vorderrhy, Hinderrhy und Alperhy: vo de Quelle bis in Bodesee

→ Hauptartikel: Alperhy

d Karte vom Alperhy

Die beide Hauptquellflüss vom Rhy, dr Vorderrhy und dr Hinderrhy, entspringe im Weschte vom Bünderland in de Schwiizer Alpe; dr Vorderrhy bim Oberalppass im Gotthardmassiv in dr obere Surselva, i dr Gmeind Tavetsch; dr Hinterrhy em Paradiesgleschter am Rhywaldhorn in dr Neechi vom San Bernardino-Pass hinder em Dorf Hinterrhii (in dr Gmeind Rhywald). Näbe dene zwai Flüss het dr Rhy no elf witeri Bäch, wo Quellene vom Rhy sin und au Rhy heisse. Im Yyzugsgebiet vom Hinterrhy befinde sich dr Reno di Lej, dr Averserrhy und dr Juferrhy; dr Vorderrhy kunnt als Rein da Tuma vom Tomasee; di Zueflüss, wo au Rhy heisse, sin dr Curnerarhy, dr Maighelserrhy, dr Nalpserrhy, dr Medelserrhy mid de Kwellflüss Rein da Cristallina, Rein da Fuorns und Rein da Plattas, dr Rein da Sumvitg, wo underhalb vo dr Greinaebni dr Rein da Vigliuts ufnimmt, und de no dr Valserrhy, wo nid diräkt in Vorderrhy lauft, sondern en Sytebach vom Fluss Glenner isch, em gröschte Näbefluss vom Vorderrhy, wo denn bi Ilanz in dä ymündet.

Als offizielli Quelle gilt dr Vorderrhy, uf Rätoromanisch dr Rein da Tuma, wo am Tomasee entspringt, emene glaine unschinbare Seeli unterhalb vom Bärg Badus Six Madun uff 2344 Meter über Meer. Dört wyst au e Orientierigstafele uff d Lengi vom Rhy hi: 1320 Kilometer bis zer Myndig.

Speziell isch, dass s Wasser us em Reno di Lei, wo z Italie entspringt, s einzige italiänische Wasser isch, wo (über de Hinderrhy) in d Nordsee fliesst. Di erschti Stadt am Rhy (Vorderrhy) isch Ilanz.

Bi Riichenau vereinige sich dr Vorder- und dr Hinterrhy zum Alperhy. Bi Kuur, dr erschte grosse Stadt am Flusslauf, macht dr Rhy e Knigg noch Norde und bildet noch öpa 25 Kilometer die schwiiz-liechtesteinischi Gränze. Noch de Gränze mit em Fürstetum bildet er d Gränze zu Öschtriich, mit Uusnaam vo Diepoldsau, wo sit de Rhyregulierig uf de rächte Site vom Fluss liit. Sit dr Kanalisierig und Begradigung mindet dr Rhy als «Neye Rhy» bi Hard uf öschtriichischem Gebiet in Bodesee.

Bodesee und Seerhy

→ Hauptartikel: Bodesee

→ Hauptartikel: Seerhy

Näbe dr neye Rhymindig gits au no dr urspringligi, dr «alt Rhy». Er mindet au hitte no an dr schwiiz-öschtriichische Gränze bi Alterhy (Thal) in Bodesee. Das Stugg Rhy isch vom Bodesee us öppe zwai Kilometer schiffbar bis noch Rhinegg. S Land zwische de beide Rhymindige, wo die öschtriichische Ortschafte Gaißau, Högscht und Fuasche umfasst, wird als Rhydelta (nid z verwächsle mit däm in Holland) bezeichnet und isch e Naturschutz- und Vogelschutzgebiet.

Die Rhyregulierig vo 1890 bis 1923 (dr Rhy isch do ins neye Flussbett umgleitet worde) mit em obere Rhydurchstich bi Diepoldsau und em undere bi Fuasche het me gmacht, um z verhindere, dass dr Rhy viil Sedimänt kurz vor dr Mindig ablageret und dass es wäge dem wider zu Überschwemmige chunnt. Durch die Kirzig um zäh Kilometer het me d Hochwassergfoor zwar witgehend besitigt, aber drfür het dr Rhy sis Gschieb eifach im Bodesee abglageret; drumm muess me mittlerwyle ständig mit Schwimmbagger Kiis usebaggere.

Im Bodesee gits es interessants Naturphenomen: Do s fliessende kalte Gebirgswasser sich mit em wermere Seewasser nid vermischt, goht d Streemig im See witer. Do s kalte Rhywasser aber schwerer isch als warme Seewasser, fliesst dr Rhy zerscht wenigi Kilometer oberflächlich im Bodesee witer und bricht denn abrupt imene unterseeische Wasserfall, em Rhybrech, ab in d Tiefene vom Bodesee. Dr Rhy fliesst denn em nerdlige Ufer vom Bodesee entlang witer (iber d Insle Lindau – Hagnau – Konstanz).

Nochdäm dr Rhy dr Tail vom Bodesee, wo me Obersee nennt, bi dr änge Stell an dr alte Rhybrugg in Konstanz («Konstanzer Trichter») verloh het, fliesst er als Seerhy in drissig Santimeter tiefer glägene Untersee, bis er bi Stei am Rhy wider zumene Fluss wird.

Hochrhy: vom Bodesee bis Basel

→ Hauptartikel: Hochrhy

d Charte vom Hochrhy

Einigi Kilometer witer, underhalb vo Schaffhuse, stürzt dr Fluss dr Rhyfall durab. Am linke Ufer ligt s Schloss Laufe, am rächte Ufer Neuhuse am Rhyfall. Bi mittlerer Wassermängi stürze 700 Kubikmeter Wasser pro Sekunde dr Rhyfall durab, womit är dr greescht Wasserfall vo ganz Europa isch. Är isch 23 Meter hoch und 150 Meter lang. In dr Mitti rage zwei Felse us em Fall use, dr eint drvo ka me per Schiff erreiche. Am Änd vom Fall stosst dr Rhy widr in sis alte, voryyszitliche Flussbett – und de Yyszite isch das Naturschauspiil au zverdanke.

Vo Schaffhuse fliesst dr Rhy zerscht noch Süde, mit enere molerische Schlinge am Inselkloschter Rhynau vrby, bis er am Tösseck, dr Mindig vo dr Töss in Rhy, noch Weschte abdrait. Bald druff wird er underhalb vo Eglisau Gränzfluss zwische dr Schwiiz und Dytschland, und er blybt das bis Basel.

Jetz chunt er a de schwiizerische Oort Chaiserschteul und Zuurzi verby. Vor em schwizerische Choblez, nid wit vo Waldshuet entfärnt, fliest vo dytscher Siite her de Zämmefluss us Steina, Schlüècht und Wuètè in Rhy. Den chunt wider e Stromschnälle, dr Choblezer oder Ettikoner Lauffe. Äs Stückli wiiter flussabwärts mindet denn d Aare als erschte grosse Näbefluss in Rhy. Bemerkenswärt dodrby isch, dass d Aare, wo nur wenigi Kilometer vorhär d Rüss und d Limet ufgnoo het, mit eme durchschnittliche Abfluss vo 557 m³/s meh Wasser bringt als dr Rhy (Rhy: 439 m³/s). Dr Rhy isch aber öppis lenger als d Aare. Oder besser gseit, är isches gsi, denn dur d Juragwässerkorrektion isch d Aare dütlich lenger worde und dr Rhy het mit dr Rhykorrektur zää Kilometer Lengi verlore. Dodrmit isch hitte d Aare dr wasserriicher und lenger Fluss, also setti eigentlich sträng gwässerkuntlich gnoo dr Rhy ab Choblez bis noch Holland Aare und nid Rhy heisse. Aber me darf zem Glick drvo usgoh, dass dr Rhy wäge synere grosse Gschicht das blybt won er isch.

Oberrhy: vo Basel bis Binge

→ Hauptartikel: Oberrhy

Im Rhyknüü z Basel änderet dr Rhy sini Richtig vo weschtwärts noch Norde durch die Oberrhynischi Tiefebeni. Das macht er aber erscht sit em Tertiär (also vor ca. 10 Millione Joor). Vorhär isch er ab Basel im Bett vo dr Saône und em Rotte ins Mittelmeer gflosse, will ihm durch dr Isteiner Klotz dr Wäg in Richtig Norde versperrt gsi isch.

Ab em Dreiländereck (Basel – Saint Louis – Wiil am Rhy) bis uf Lüterburi gegeniber vo Karlsrueh isch dr Rhy sit 1689 – mit vilne Unterbrächige allerdings – dr Gränzfluss zwische Dytschland und Frankriich. Hitte aber – noch drei Krieg – gsehn sich die beide Velker – zu beide gheere jo au Alemanne – äntlig als Partner und dr Rhy isch kei Hindernis meh. So heisst zem Bischpill d Brugg zwische Strossburi und Kehl Europabrugg.

Bis Basel isch dr Rhy mit grosse Flussschiff vo Rotterdam und dr Nordsee här schiffbar. In Basel isch au dr südligscht Binnehafe mit Aschluss a d Nordsee. Die Schiffbarkeit isch aber nur durch e starki Kanalisierig machbar worde, so gits ellai zwische Basel und Iffeze zäh Schleusene. Vor allem zwische Basel und Brisach fiehrts alte Flussbett vom Rhy kuum me Wasser, sondern es lauft dure Rhysitekanal uf französisch: ''Grand Canal d’Alsace'' und wird fyr e sicheri Schiffahrt und d Gwinnig vo Energii gnutzt. D Kanalisation het einige nochteilige Folge wie e Absänkig vom Grundwasserspiegel und d Verlandig vom alte Flussbett mit entsprächende negative Folge fyr d Tier- und Pflanzewält in de Flussaue.

Ab Iffeze fliesst dr Rhy fyr die näggschte guet 250 Kilometer in dr rund 40 Kilometer breite Oberrhynische Tiefebeni zwische Schwarzwald und Vogese bzw. zwische Pfälzerwald und Kraichgau/Odenwald. Dä Abschnitt het dr Johann Gottfried Tulla ab 1817 dur d Rhybegradigung vomene träge mäandrierende Fluss in en grade, schnäll fliessende, vo höche Dämm flankierte Kanal umgwandlet.

Bi Strossburi münde d Ill und dr Rhy-Marne- wie au dr Rhy-Rhone-Kanal in Rhy.

Vo Lüterburi und Karlsrueh bis Manne bildet dr Rhy d Gränze zwische em rächtsrhynische Bade-Württebärg und em linksrhynische Rhyland-Pfalz. Bi Manne mindet au vo Südoschte här dr Neckar in Rhy. Gegeniber vo Mainz mindet dr Main in Rhy, und dört änderet dr Rhy fyr e kurze Abschnitt sini Richtig, är ibernimmt die weschtwärtsi Fliessrichtig vom Main. Bi Binge, wo d Nahe in Rhy mindet, draiht dä denn widr noch Nord-Nordweschte.

Rhy vo Assmannshausen bis Rüdesheim (Video 2008)

Mittelrhy: durch d Loreley

Vo Binge bis Bonn änderet sich dr Charakter vom Fluss erneut. Är isch nid, wie Ober- und Niderrhy, e gmächliche Strom imene breite Tal, sondern dr Mittelrhy durchschnidet imene steile und änge Durchbruchstal s Rhynische Schiifergebirge: Links vom Rhy sind dr Hunsrück und d Eifel, rächts dr Taunus und dr Westerwald.

Dä Abschnitt isch – näb em Rhyfall – dr touristisch bekannteschti und beliebteschti Teil vom Rhy, är isch vo Binge und Rüdesheim bis Koblenz au Wältkulturerb. Bi Kaub ligt moolerisch zmittst im Rhy d Burg Pfalzgrafenstein. Nur wenigi Kilometer flussbwärts umfliesst dr Rhy dr sagenumwobeni Loreley-Felse, kurz druffabe windet er sich bi Boppard durch dr Bopparder Hamm, ä imposanti Rhyschleife.

No einigi witeri Zueflüss nimmt dr Rhy uff, als wichtigschti sin d Lahn vo Oschte und am Dytsche Eck in Koblenz vo Südweschte d Mosel z nenne. Zu de bekanntischte Burge vom Mittelrhy gheere d Burg Lahneck, d Marksburg, d Burg Liebenstein und d Burg Sterrenberg.

Niderrhy: vo Bonn bis zem Rhydelta

An dr südlige Stadtgränze vo Bonn und dr Gränze zwische Rhyland-Pfalz und Nordrhy-Westfaale het ds Rhytal mit m Siibegebirg e letschtr landschaftlicher Höhepunkt. Drnooch witet sich s änge Tal vom Mittelrhy zur Kölner oder Niederrhynische Bucht, wo bereits zur norddütsche Tiefebeni zellt. Nördlig vo Bonn mindet d Sieg in Rhy, wo ab do Niederrhy heisst; d Region Niiderrhy fangt aber erscht witer nördlig aa.

Wichtigschti Hafestedt in däm Stromabschnitt sin Köln, Düsseldorf, Neuss und Duisburg mit Duisport, em gröschte Binnenhafe vo Europa, und international bedütendem Logistikstandort an der Mindig vor Ruhr und em Rhy-Herne-Kanal. 30 km flussabwärts mindet in Wesel die zweit Oscht-Wescht-Schifffahrtsverbindig, dr Wesel-Datteln-Kanal, wo näbe der Lippe liit, in Rhy, und noch 40 km spannt sich in Emmerich die lengscht Hängebrugg vo Dytschland über dr Strom, wo an däre Stell über 700 Meter breit isch.

Rhydelta

Noch witere 15 Kilometer, drei Kilometer hinter dr dytsch-holländische Gränze bi Millingen aan de Rijn, fangts grosse Flussdelta vom Rhy aa. Do teilt sich dr Rhy in zwei Hauptärm, wo sich bi Rotterdam wider teilwys vereinige tüen. D Waal ibernimmt öppe 60 Prozänt vom Rhywasser, dr Lek 29 Prozänt und die abzwigendi IJssel 11 Prozänt.

Dr nördlich Rhyarm isch dr Pannerdens Kanaal (Pannerde-Kanal), und vo däm zwiigt kurz vor Arnhem d IJssel ab. Sie fliesst über Deventer und Zwolle noch Norde und mindet bi Kampen ins IJsselmeer. Vo dr Abzwygig vo dr IJssel a heisst dr nördlig Rhyarm Nederrijn und im witere Verlauf Lek. Bis öppe 900 n. Chr., wo dr Lek zum Hauptstrom worde isch, hän dr Kromme Rijn und dr Oude Rijn dr eigentlig Flusslauf bildet.

Dr südlig Rhyarm isch dr Bijlands Kanaal, wo in dr Waal übergoot, wo im Unterlauf d Näme Boven Merwede, Beneden Merwede und Noord treit, bis är sich wenigi Kilometer vor Rotterdam in Krimpen aan de Lek mit em nördlige Arm vereinigt. Bi Werkendam teilt sich d Merwede und fliesst links an dr Dortrechter Insel zum Hollands Diep, in das au d Maas mündet. Vo deert bestoht über d Dortsche Kil und d Oude Maas wider e Verbindigg zum Nieuwe Waterweg im Rotterdamer Hafegebiet. Die Nieuwe Merwede isch vo 1861-1874 baut worde, dammit me Hochwasser schnäller abfiehre ka.

Gmeinsam durchfliesse sie als Nieuwe Maas und nochhär als Scheur dr Hafe vo Rotterdam und minde über dr Nieuwe Waterweg bi Hoek van Holland in d Nordsee. D Abflussmängi in d Nordsee ka me wäg de Gezeite nid genau ageh. Bi Fluet wirds Wasser no bis Werkendam gstaut. Sälbscht in dr Nordsee ischs Flussbett no e Wyli lang unter Wasser verfolgbar.

Kilometrierig

Vermässigstäfeli bi Diepoldsau

De Rhy hät zwei Kilometrierige; eini vor em Bodesee und eini nochher. D Kilometrierig fangt aber nid bi eim vo de Quellflüss a, sondern erscht witer unde, wo Vorder- und Hinterrhy zämme fliesse. Die Kilometrierig isch im Zämehang mit de Rhyregulierig am Aafang vom 20. Johrhunder gmacht worde. Si fangt z Riichenau a und endet bi de Rhymündig in Bodesee.

D grossi Rhystromkilometrierig fangt in dr Mitti vo dr Strossebrugg in Konstanz aa und ändet mit em Kilometer 1032.8 in Hoek van Holland. Si fangt bim Seerhy im Bodesee a, döt wo dr Rhy schiffbar wird (wenn au nid durchgehend – z. B. wägem Rhyfall). Noch däre Kilometrierig richtet sich d Schiffahrt und d Beheerde.

Jede ganz Rhystromkilometer wird durch grossi Tafle rächtwinklig zur Achse vom Fluss an beidne Ufer azeigt. D 500-Meter-Marke bestöhn us emene schwarze Kryz uf wissem Grund. Die ybrige 100-Meter-Marke bestöön us öppe 100 x 50 Santimeter grosse Rächtegg uf öppe zwai Meter heche Yysestange; druff stehn d Zahle 1 bis 4 und 6 bis 9.

D Kilometrierig isch e holländisch-dytsches Gmeinschaftswärk (drumm au dr Beginn bi Konstanz). Nid beteiligt sind d Schwiiz, Öschtriich und Liechtestei. Bi de letschte beide Länder het d Kilometrierig bi ihrem Staatsgebiet noni agfange, und d Schwiiz het die dytsch Regelig nid übernoh. So steen die obe erwähnte Zeiche zwische Bodesee und Basel nur am rächte – dytsche – Flussufer und gar nid im Kanton Schaffhuse und Basel-Stadt, wo beidi Flussufer schwiizerisch sin.

Vor 1939 hän die sälbständige Rhyuferstaate Bade, Bayern, Hesse und Preusse wie au Holland für ihri Rhyabschnitt e eigni Kilometrierig gha, wo ammen an ihrer Landesgränze mit Null agfange het und stromabwärts agstiige isch. So isch z. B. Königswinter am preussische Kilometer 143, jetzt 645, gläge.

Rhykilometer 555, underhalb vo de Loreley

Die allererschti durchgehendi Vermässig vom Rhy het me am 1. April 1939 kenne abschliesse. Dodrby het me aber au es paar scho vorhär vermässeni Kilometerpinkt ibernoh. Durch das hets es paar sogenannt «kurzi Kilometer» geh, wo in Wirkligkeit gar nid en ganze Kilometer lang sin. So isch dr Kilometer 22–23 bi Roxheim nur 600 Meter lang, der Kilometer 436-437 nur 635 Meter und der Kilometer 529-530 bim Binger Loch sogar nur 525 Meter lang. Durch das isch d Rhykilometrierig öppe 1200 Meter lenger als dr Fluss wirkli lang isch (ab Konstanz). Do immer rächtwinklig zur Stromachse gmässe worde isch, liige a de Prallhäng d Mässpinkt e bizz meh als 100 Meter usenand, an de Gleithäng drfyr e bizz weniger. Wie scho erwähnt isch d Kilometrierig nur uff dytschem und holländischem Bode ageh. Unterhalb vo Emmerich, wo sich dr Rhy ufteilt, lauft d Kilometrierig in beidne Ärm glichlutend witer. Drumm muess me in dr Schiffahrt immer ageh, uf weles Fahrwasser sich d Kilometeragoob bezieht.

Es gälte folgendi Kilometeragoobe:

• Alperhy: tailwys ohni Kilometrierig
• Hochrhy: km 0 – 145 (Bodesee bis Basel)
• Oberrhy: km 150 – 530 (Basel bis Binge)
• Mittelrhy: km 530 – 660 (Binge bis Bonn)
• Niderrhy: km 660 – 1033 (Bonn bis Hoek van Holland)

Näbeflüss vom Rhy

Dr Näbefluss vom Rhy mit em meischte Wasser isch d Aare, wo im schwizerische Choblez in Rhy fliesst. D Aare entwässeret fascht die ganz Zentralschwiiz und bringt mit emene mittlere Jooresabfluss vo 560 m³/s dütlich meh Wasser in Rhy, als dr Rhy bim Zämmefluss sälber het (470 m³/s).

Erscht mit grossem Abstand folge die bekannte dytsche Flüss Mosel (325 m³/s), Main (225 m³/s) und Negger (145 m³/s)

Näbeflüss links vom Rhy	Näbeflüss rächts vom Rhy
Thur Settere Urnäsch Glatt (Ostschwiz) Necker Töss Glatt (Züripiet) Aare Linth / Limet Reppisch Sihl Rüss Lorze Glaini Emme Schächen Wigger Saane Surb Zulg Rotache Ergolz Birs Birsig Ill Moder us em Pfälzer Wald: Sauer Lauter (Wieslauter) Queich Speyerbach Rehbach Isenach Eckbach Eisbach Pfrimm Selz Nahe Mosel Nette Brohlbach Ahr Erft	Albula Plessur Landquart Ill Dornbirner Ach Bregenzer Ach Argen Schussen Radolfzeller Aach us em Schwarzwald: Wutach Alb Murg Wehra Dürrenbach Wiese Elz Kinzig Rench Murg Federbach Alb Pfinz Kraichbach Leimbach Neckar us em Odenwald: Weschnitz Modau Main Wisper Lahn Wied Sieg Strunde Wupper Düssel Angerbach Dickelsbach Ruhr Emscher Lippe

alemannischi Zueflüss sin kursiv

Kanäl zue andere Flüss

Vom Rhy göhn vili Schiffkanäl zu andere Flüss us. Die meischte Kanäl hän aber hytte nur no e glaini wirtschaftligi oder no e touristischi Bedytig, wills mittlerwyle e guets Autibahnnetz git. Schliesslig isch d Zyt vo de Kanalbaute au meischtens vor em 20. Joorhundert gsi.

En Kanal, wo fyr grossi Schiff geeignet isch und au e wirtschaftligi Bedytig het, isch dr Rhy-Main-Donau-Kanal. Mit däm ehnder jyngere Kanal isches meeglig, per Schiff quer durch Europa vor Nordsee bis zem Schwarze Meer zfahre.

Witeri grossi Kanäl hets vor allem am Unterlauf:

• Ab Duisburg verbindet e Kanalsyschtem dr Rhy mit em norddytsche Flusssyschtem (Ruhr und Rhy-Herne-Kanal)
• Bi Wesel fangt dr Wesel-Datteln-Kanal a
• Ab Tiel verbindet dr Amsterdam-Rhy-Kanal d Waal mit Amsterdam.
• Unterhalb Nijmegen bestoht über dr Kanaal van St. Andries e Verbindig zur Maas.
• In Gorinchem zwigt dr Merwedekanal zum Amsterdam-Rhy-Kanal ab.

Nur no mit ehnder glaine Schiff ka me dr Rhy-Marne-Kanal befahre, wo mit zwei Kanaltunnel über zwei Wasserscheidene ewäg Strassburi über Mosel und Marne mit dr Seine bi Paris verbindet.

Ebefalls nur no touristischi Bedytig het dr Rhy-Rhone-Kanal (ganz alemannisch wär das dr Rhy-Rotte-Kanal, aber das seit niemer), wo zwysche Basel und Mülhuse vom Rhysitekanal abzwigt und über d Rhone e diräkti Verbindig zwische dr Nordsee und em Mittelmeer härstellt.

Wäg, wo übere Rhy gönd

Brugge

Über dr Rhy füehre wyt über hundert Bruggene – alli Bruggene und Stääg über dr Alperhy und Vorläufer nid mitzellt. Die meischte Bruggene findet me am Alperhy und sine Vorläufer in der Schwiiz. Je witer rhyabwärts me kunnt, desto sältener wärde d Bruggene – was logisch isch, will jo dr Rhy au immer breiter wird. Die meischte Bruggene a eim Ort sind in de Grossstedt wie Basel, Duisburg, Düsseldorf, Köln, Bonn, Koblenz, Mainz, Manne / Ludwigshafe und Karlsrue z finde.

Uffgrund vo dr Schwierigkeite bim Bruggebau und – vor allem in Dytschland – wägem zweite Wältkrieg sin die meischte Brugge übere Rhy keine fuffzig Joor alt. Vor allem am Hochrhy und in der Schwiiz leen sich no älteri Brugge finde.

Es paar Bruggene sölle exemplarisch kurz es bizz necher vorgstellt wärde (i der Reihefolg stromabwärts):

• I der Region Viamala im Bündnerland gid s a der Stross über dr San Bernardinopass no einigi uralti Steibrugge übere Hinderrhy, zum Byschpil i der Viamalschlucht und die Alti Landbrugg bim Dorf Hinderrhii.
• Grad säggs Brugge gid s bi Riichenau und Tamins im Bündnerland ibere Vorderrhy, dr Hinderrhy und dr Alperhy.
• D Ysebahnbrugg bi Hämisofe im Kanton Schaffhuse a der Bahnstreki uf Singe und d Ysebahnbrugg vo Choblez uf Waldshuet sind alti Ysebrugge us em 19. Joorhundert.
• D Ysebahnbrugg bi Neuhuse fiehrt nur wenige Meter ooben am Rhyfall übere Rhy.
• Die früeneri Brugg bi Badisch-Rhyfälde und bim aargauische Rhyfälde isch die ersti Brugg am Hochrhy gsi; si isch im 12. Joorhundert baut worde. Hüt isch dört die alti Rhybrugg vo Rhyfälde.
• Z Basel fiehre säggs Brugge ibere Rhy.
• D Dreiroosebrugg isch e doppelstöckegi Brugg übere Rhy z Basel.
• Die Mittleri Brugg z Basel isch 1225 baue worde und isch dr eltischt feschti Ibergang ibere Rhy zwischen em Bodesee und dr Nordsee (die hittig Brugg stammt vo 1903).
• Die erscht (südligschti) elsässisch Brugg ibere Rhy isch ab Novämber 2006 d Dreilànderbrucka, e Fuessgängerstäg zwische Huningue und Weil-Friedlinge, fyr Auti isch es d Palmrainbrugg (Weil – Saint Louis).
• D Nibelungebrugg z Worms het no e klassische Bruggeturm, en zweite isch im zweite Wältkrieg zersteert worde.
• In Koblenz leen sich Überräscht vonere reemische Brugg übere Rhy us em 1. oder 2. Joorhundert finde.
• D Brugg vo Remagen isch em Ändi vom Zweite Wältkrieg die letzschti Brugg übere Rhy underhalb vo Baasel gsi, wo no gstande isch. Si isch aber schwer beschädigt gsi und kurz noch dr Eroberig vo de Alliierte isch si igstürzt.
• D Hängebrugg zwische Kleve und Emmerich isch die nördligschti Rhybrugg vo Dytschland und mit 500 Meter Stützwiti isch sie au die längscht Hängebrugg vo Dytschland (Gsamtlängi über 800 Meter).

Fährene

Näb de Brugge übere Rhy sin Fährene au hytzetag no e wichtigi Verbindig. Sigs us ehnder touristische Gründ (z. B. z Basel) oder aber will me schlicht kei Brugge baue ka oder will: so isch dr Niderrhy stellewys ei Kilometer breit und im Mittelrhy isch es dermasse gebirigig, dass en Bruggebau e sehr uffwändigi und tyyri Sach wärde wurd. Die meischte Fährene sin reini Personefährene, es gitt aber au no einigi Autifährene, hauptsächlig am Mittel- und Niderrhy.

Schifffahrt

Scho zu Zyte vo de Reemer isch dr Rhy e bedytendi Wasser- und Handelsstrooss gsi. Bis zer Erfindig vo de Dampfschiff het me d Gieter joorhundertilang uff em Niederrhy mit flachkiilige Segelschiff befeerderet. Z Köln het me si denn uf glaineri Laschtkähn umglade, wo denne mit Seili vo Resser oder vo Menschehand em Ufer nooch zooge worde sin. Däm het me ybrigens «Treidle» gseit, und i der Schwiiz «Recke», un dr Fuesswääg em Ufer noo isch dr «Treidelpfad» oder ebe dr «Reckwääg» gsi. Bevor me dr Rhy aber nid durch grossi bauligi Massnahme bändigt und vertieft het, isch s Treidle z Bärg nid immer eifach gsi. Mängisch het me schwiirigi Stelle au miesse über s Land umgoh. Gärn vermide het me au Zollbarriere, wo vo lokale Territorialherre baut worde si.

Hytte isch dr Rhy für Massegieter und Containerschiff vilmol dr bevorzugti, wil billigschti, Transportwäg. D Gsetzgäbig iber d Rhyschiffahrt isch in allne Rhyaliigerstaate verainheitligt worde und iberall gälte die gliiche Regle (nid aber in Öschtriich und Liechtestei, aber die liige au nur am Alperhy, wo nid schiffbar isch).

Dr Rhy isch ab dr Myndig bis noch Birsfälde bi Basel durchgehend fyr grossi Transportschiff schiffbar, me muess aber dur e paar Schleusene fahre. Am Oberrhy sin nur Teilstück wie zem Bischpill vo Birsfälde uf Rhyfälde mit mittelgrosse Kursschiff befahrbar. Durch Stromschnällene, Kraftwärk ohni Schleusene und sehr tiefi Bruggene isch aber au fyr glaini Böötli dr Wäg vo Basel bis zem Bodesee mehrfach versperrt (vor allem am Rhyfall z Schaffhuuse).

Wirtschaftlichi Bedütig

Am Rhy lit mit dr Rhynische Megalopole dr Bevölkerigsschwerpunkt vu Europa. Dr Rhy isch dr wichtigst Schiffahrtswäg im zentrale europäische Wirtschaftsruum. In sinem Izugsgebit läbe iber 80 Millione Lüt. Em Rhy nooch füehre vili vu dr wichtigste europäische Isebahnlinie un Autobahne und es liige in sinem Umkreis wichtigi Fluughäfe wie Frankfurt, Amsterdam, EuroAirport Basel-Mülhuuse und Züri-Chloote.

Dr Rhy isch eine vu dr Standort vu dr chemische un pharmazeutische Industri, wo weltwitt am bedütendste isch: D Rüüm Basel, Manne-Ludwigshafe, Rhein-Main un Köln/Leverkuse sin wichtigi Standort vu sällene Branche.

Au vili verarbeitendi Induschtrie sin am Rhy gläge und nutze ihn als billige Massetransportwäg zem die benötigte Rohstoff anezschippere: So vor allem fyr d Kohle- und Teerfarbeindustrie, d Petrochemii, d Kunststoffinduschtrii, d Ölraffinerii und d Chlorchemii.

Witteri Wirtschaftsfaktore sin dr Turismus (vor allem am Mittelrhy) und d Räbbärg a de Hügel näbem Fluss.

Ökologii

S dytsche Bundesamt fyr Umwält seit, dass d Belaschtig vom Rhy mit Schadstoff sit 1960 ständig zrugg goht. Das het vor allem zwai Gründ: Mittlerwyle tuet me em ganze Rhylauf nooch s Dräckwasser systematisch in Kläralage putze, und zum zweite leitet d Industrii au immer weniger Dräck (Chemikalie, Schwermetall und so Zyg) in Rhy. Es gitt aber immer no Rhyverschmutzer, so zem Bischpill im alemannische Gebiet d Kaligruebe im Oberelsass, wo dr grescht Teil vo dene Salz in Rhy leite, wo si nymm bruche kenne, und das obwohl uff e Klag vo Amschterdam es Gricht z Strossburi si s hätte dytlig reduziere miesse. Trotz allne Bemiehige transportiert dr Rhy no immeer Schwermetall, Chemikalie und Peschtizid in d Nordsee und isch dodrmit e Gfoor fyrs Trinkwasser vo de Rhyaliger.

Am erschte Novämber 1986 isch in dr Schwiizerhalle bi Basel e Lagerhalle vor Sandoz (hytte Novartis) abebrennt. Es isch vil Gift frei gsetzt worde und me het d Bevölkerig mit eme allgemeine Sirenealarm miesse warne. Vil vo däm Gift isch mit em Löschwasser in Rhy gflosse und die Chemikalie hän e grosse Teil vo dr Flora und Fauna im Rhy zersteert. Es isch einigi Joor gange, bis sich dr Rhy widr erholt gha het. Hytte läbe widr öppe vierzg Fischarte im Rhy.

no es paar bsunderi Sache

• Ammen im Februar vo de Joore 1929, 1947 und 1956 hets uff em Mittelrhy e gschlosseni Yysdecki gha.
• Aigentlig kennt dr Rhy au Aare heisse. Denn bim Zämmefluss vo Aare und Rhy zwüschet em Schwiizer Choblez und em tütsche Waldshuet isch d Aare dr wasserricheri Fluss, und normalerwys isch das s usschlaggäbendi Kriterium. Do dr Rhy aber scho immer Rhy gheisse het, het me sich drmit usegredet, dass dr Rhy lenger als d Aare isch. Das aber stimmt au nymmi, will me einersits dr Rhy begradigt het und anderersyts durch die grossi Aarekorrektur d Aare durch dr Murte-, Neueburger- und Bielersee verlengeret het, so dass hytte d Aare dr lenger und dr greesser Fluss isch.
• Dr Rhy entwässeret au e glaine Teil vo Italie: Dr Reno di Lei, eine vo de Quellflüss vom Alperhy, leitet s Wasser uss em Lago di Lei in dr Provinz Sondrio in Hinterrhy.
• Dr Rhy fiehrt au en Teil vom Wasser vor obere Donau ab, denn durch d Donauversickerig bi Immedinge und Fridinge fliesst en Teil vor Donau über d Ach in Bodesee.
• Umkehrt wird em Bodesee z Sipplige Wasser fyr d Trinkwasserversorgig entnoh; öppe ei Prozänt vo dr Gsamtmängi vom Alperhy. S Wasser wird bis noch Bad Mergentheim und Tauberbischofsheim gfiehrt. Das Wasser fliesst entwäder under Basel wieder in Oberrhy zrugg (zem Bischpill im Neckar) oder aber au in d Donau.
• 1966 het en Wisswal Uffsehe erregt, wo während eim Monet rhyufwärts bis noch Bonn und denn widr zrugg ins offene Meer gschwumme isch. D Lyt hän em dr Spitzname Moby Dick geh.

Literatur

• Hans Jürgen Balmes: Der Rhein. Biografie eines Flusses. Fischer, Frankfurt am Main 2021, ISBN 9783103974300.
• Markus Kaiser, Max Baumann, Bernard Degen: Rhein. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Weblink

 Commons: Rhy – Sammlig vo Multimediadateie

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Rhein“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.