Köln
Köln (uf Kölsch seit me: Kölle) isch e Stadt z Nordrhy-Westfale und mit chli me as e Million Ywohner die viertgröschti Stadt vo Dytschland. Es isch d Metropole vo dr Regioon Rhyland und vo der Regioon Rhy-Ruhr.
| Wappe | Dütschlandcharte |
|---|---|
|
 Koordinate: 50° 56′ N, 6° 57′ O
|
| Basisdate | |
| Dialekt: | Mitteldytsch |
| Hauptvariante: | Westmitteldytsch |
| Regionalvariante: | Rhyfränkisch |
| Lokalvariante: | Kölsch |
| Bundesland: | Nordrhii-Weschtfale |
| Regierigsbezirk: | Köln |
| Höchi: | 53 m ü. NHN |
| Flächi: | 405,2 km² |
| Iiwohner: |
1.084.831 (31. Dez. 2022)[1] |
| Bevölkerigsdichti: | 2678 Iiwohner je km² |
| Poschtleitzahle: | 50441–51149 |
| Vorwahle: | 02 21 0 22 03 (Porz ohni Poll) 0 22 32 (Meschenich) 0 22 33 (Hochkirche, Rondorf) 0 22 34 (Lövenich, Weide, Marsdorf) 0 22 36 (Godorf, Hahnwald, Immedorf, Gewerbegebiet Rodekirche, Sürth, Weiß) |
| Kfz-Chennzeiche: | K |
| Gmeischlüssel: | 05 3 15 000 |
| LOCODE: | DE CGN |
| NUTS: | DEA23 |
| Stadtgliderig: | 9 Stadtbezirke mit 86 Stadtdeile |
| Webpräsenz: | |
| Oberburgermeischter: | Henriette Reker (Parteilos) |
Geografy
ändereKöln ligt z Westdytschland im Süde vom Bundesland Nordrhy-Westfale. Si isch am Ufer vom Rhy.
S ängere Stadtpiet isch i dr Oscht-Wescht-Richtig achtehalb Kilometer und i der Nord-Süd-Richtig sächsehalb Kilometer gross; die ganzi Stadtlechi isch 405 Kwadratkilometer gross.
De höchscht Punkt isch uff 148,5 Meter über Meer, de diefscht uff 49,6 Meter.[2]
D Nochbergmeinde vo Köln sind:
| Dormagen | Leverkusen/ Monheim am Rhein | Bergisch Gladbach |
| 'Hürth'/Pulheim | .svg)
|
Rösrath |
| Brühl | Wesseling/Niederkassel | Troisdorf |
Gschicht
ändereKöln isch ane 38 oder 19 vor Christus vom römische Fäldherr Agrippa gründet worre. S hät dozmol Oppidum Ubiorum gheisse, s öfentliche Zentrum isch s Heiligtum Ara Ubiorum gsi. Im Joor 50 noch Christus hät d Gmeind s Stadträcht übercho. De hütig Ortsname leitet sich ab vo Colonia Claudia Ara Agrippinensium, was d Stadt, wo am Platz vo de Ara uff Wunsch vo de Agrippina vom Claudius gründet worde isch heißt. Deno hän sich u. a. Veterane, Soldate und Händler agsydelt. D Stadtmur, wo noch de Gründig baut worde isch, bstimmt bis hütt de Verlauf vo de Strosse. Im Johr 90 isch Köln zu de Hauptstadt vo Nidergermanie worde.
313 bis 314 isch e christlichi Kirch z Colonia baut worre, wo spöter de Kölner Dom anecho isch. 401 isch Köln under d Herrschaft vo de Franke cho. 870 wird de „Alt Dom“ anstell vo de früenere Bischofschile, wo abbrännt isch, errichtet. 999 hät de Erzbischof Heribert e Pfalzkapelle abaut. Sit em glychzitige Bsüech vom Bapscht Leo IX. und em Kaiser Heinrich III. hät s im Dom Vertretter von ene ge.
1106 isch Köln vergrösseret worde. D Ortschafte Sankt Ursula, Sankt Gereon und Sankt Georg sind ygmeindet worde. Die nächsti Erwiterig isch 1180 gsi. Dört sin grossi landwirtschaftlig nutzbare Fläche uss de Umgebig ygschlosse worre.
De Grundstei vom Kölner Dom isch 1248 glegt worre. 1560 hät mer d Bauarbete ygstellt. 1842 hät mer wider agfange, de Dom ußzbaue, aber erscht 1880 isch er definitiv fertig gsi. 1948 het me s Jubiläum gfyrt.
1288 het d Stadt in de Schlacht bi Worringe gäge Erzbischof iiri Freiheit erkämpft. 1396 hän d Handwerker d Macht übernoh. S hät vo dört a e neui Stadtverfassig ge. Ane 1475 hät de Friedrich III. Köln zur freie Rychsstadt erhobe.
Berüemt isch Köln für syni Wullestoff gsi – vo do chunt s schwyzertüütsch Wort Chöltsch für en rot-wyss-ghüüslete Stoff.[3]
Ab 1802 hät s z Köln d Religionsfreiheit ge. D Jude und Protestante hän neui Gmeinde gründet. Im glyche Johr sin au vyli Kunschtwerk undergange, wyl baufälligi Chirche abgrisse worre sin. Wo d Franzose d Stadt 1814 noch zwanzg Johr Besatzig Köln widder verlo hän, sin preußischi und russischi Truppe gfolgt. E Johr spöter chunnt Köln noch em Wiener Kongress zu Preuße. 1822 sin noch über 800 Johr widder zwei Rhybrucke baut worde. 1839 isch die erschti Ysebahn uff vo Köln us uff Aache gfahre. D Stadtmur het me 1881 abgrisse, wyl d Stadt schnäll gwachse isch. Siebe Johr spöter sin vyli Dörfer in Köln ygmeindet worre.
De Konrad Adenauer, wo 1917 zum Oberbürgermeister gwählt worre isch, hät d Universität widder uffgmacht und zwei Griengürtel aglegt. 1933 isch de Adenauer abgsetzt worde. Im Zweite Wältchrieg isch Köln zu 90 Prozänt kabut gmacht worde. De Adenauer isch widder Oberbürgermeister vo Köln gsi und spöter Kanzler vo Dytschland.[4]
Wirtschaft
ändereD Abindig an de Rhy und s nooche Ruhrgebiet sin e Vordeil für d Kölner Wirtschaft. Vyli Undernehme hän ihr Hauptsitz z Köln. Wäge de Wirtschaftskrise vo de 1980er-Johr isch Köln de zur Mediehauptstadt vo Dytschland worde. Au als Vercheersdrähschybe isch d Stadt attraktiv.
Vyli Undernehme hän e langi Tradition. S ältste no existente Undernehme isch „Farina gegenüber“ vo 1709.[5]
D Kultur z Köln isch über die ganzi Region use vo Bedütig.
Sehenswürdigkeite
ändere
- De Kölner Dom isch s Wohrzeiche vo Köln und s bekanntischte Architekturmerkmal vom Rhyland.
- Z Köln git s uff engem Ruum zwölf romanischi Kirche, wo zu de bekanntste vo Dütschland zälle.
- S Kölner Roothus vo 1330 mit de Renaissancelaube uss em 16. Johrhundert und em Turm uss em 15. Johrhundert isch im Zweite Wältchrieg schwer beschädigt worre. Bis 1972 hät mer s widderuffbaut.[6]
Dialäkt
ändereDe Dialäkt, s Kölsch, isch die noch Sprächerazahl gröschti Variante vom Ripuarische und vom Zentralripuarische. S wird z Köln und zum Deil im Kölner Umland gschwätzt. Fast alli Sprächer bruuche hütt meischtens e rhynische Regiolekt als Umgangssproch, und si beherrsche d Standardsproch als Schriftsproch und als Umgangssprooch.
Kölsch isch noch mit de rhymaasländische und moselfränkische Dialäkt verwandt und stellt e Bindeglyd zwüsche denne dar, wie e gsamti ripuarischi Gruppe. Züesätzlig zum moderne Dütsch und de andere Ripuarische Sproche bstönn lexischi Bezüg zum Mittelhochdütsch, zum Niderdütsch, Holländisch, Änglisch und Französisch, phonetischi zum Limburgisch, zum Mittelhochdütsch, zum Französisch und Wallonisch, grammatischi zum Änglisch. S Kölsch isch südlig vo de maken-machen-Linie agsydelt, nördlig vo de Das-dat-Linie, nördlig vo de Dorf-Dorp-Linie und westlich vo de Eiheiplurallinie.
Kölsch losst in Einzelfäll Variante in de Lexik züe und d Ussproch variiert regional und noch soziale Schichte wenig, es isch aber in sine meischte Aspäkt genau bstimmt.
Weblink
ändereQuelle
ändere- ↑ Bevölkerung der Gemeinden Nordrhein-Westfalens am 31. Dezember 2022 – Fortschreibung des Bevölkerungsstandes auf Basis des Zensus vom 9. Mai 2011. Landesbetrieb Information und Technik Nordrhein-Westfalen (IT.NRW), abgruefen am 20. Juni 2023.
- ↑ www.bergkamen.de Archivlink (Memento vom 12. Oktober 2008 im Internet Archive)
- ↑ Christoph Landolt: Jeans, Chöltsch, Galli und andere Stoffnamen. Wortgschicht vom 7. Novämber 2012, useggää vo de Redakzion vom Schwyzerische Idiotikon.
- ↑ www.deutsche-heimat.de
- ↑ koeln-bonn.business-on.de
- ↑ http://www.koeln.de (für s ganze Kapitel "Sehenswürdigkeite")