Quèllè
|
Dä Artikel behandlet d Wasserquelle. Witeri Bedütige findt me do. |
È Quèllè isch èn Ort, wo pèrmanent odder zitèwys Grundwasser uff natürlichi Wys a d Gländeobberflächi uusdrèttè duèt. Meischtens handlèt s sich dõdeby um Grundwasser, wo us Nidderschlääg gschpisè wörd. Nu in sèltènè Fäll stammt s Wasser us dè düèfèrè Deile vom Èrdinnèrè (juveniles Wasser).[1]
(Dee, schottischs Hochland)
Klassifikation
ändereQuällè chönnèd nõch meerèrè Aschpèkt klassifizyrt wörrè: nõch èm hǜdroschtatischè Drugg uff s Grundwasser, nõch èm zitlichè Volauf vo dè Quällschüttung, nõch dè Quälltemperadur, nõch èm Ghalt a glöstè gasförmigè un feschtè Stoff, nõch dè Strukturmerkmõl odder nõch dè Art vo gschaffenè Läbbensrüüm, wo bim Uusdritt entschtônn.
Ydeilung nõch hǜdrostatischem Drugg
ändere- Uusdritt freis Grundwasser: Dè Drugg a dè Grundwasseruusdrittsschtell isch im atmosphärischè glych, mò sait sèllèrè au abschtygendi Quällè.
- Uusdritt gschpannts Grundwasser (Artesischi Quällè, Springquällè): Dè Drugg a dè Grundwasseruusdrittsschtell isch größer als dè atmosphärische, mò sait sèbbè au uffschtygendè Quällè.
Ydeilung nõch èm zitlichè Volauf vo dè Quällschüttung
ändere- Perennyrendi Quällè flǜèßèd permanent, woby iri Schüttung stark schwankè cha.
- Intermittyrendi Quällè sin zitèwys drochè. Intermittyrendi Karschtquällè wörrèd au Hungerbrunnè dauft.
Ydeilung nõch Quèlltemperadur
ändereNormalerwys isch d Wassertemperadur von èrè Quèllè glych wiè dè örtlichè mittlerè Johrestemperadur vo dè Luft un isch im johreszitlichè Volauf konschtant. Z Mitteleuropa lyt d Temperadur öppè bi 6 bis 10 °C, in tropischè Gebièt bi 20 bis 25 °C. Lyt dè Grundwasserleiter, wo d Quèllè spysè duèt, wènniger dǜèf wiè 20 Metèr, cha s zu gringè johreszitlichè Schwankungè vo dè Quèlltemperadur chò.
- Akratopegen: Quèllè, wo d Temperadur dè mittlerè örtlichè Johrestemperadur glych chunnt.
- Akratothermè: Quèllè, wo d Wassertemperadur übber dè mittlerè Johrestemperadur vo dè Luft lyt (Thermalquèllè).
Ydeilung nõch èm Ghalt aa glöstè Stoff
ändereQuällè, wo èn bsunders hochè Ghalt a glöstè gasförmigè odder feschtè Stoff hén, benamst mò als Mineralquällè. Mit dè Wǜrkung vo Heilquällè bschäftigt sich d Balneology. Mineralquällè lôn sich witter unterdeilè in Solarquèllè, Schwefelquèllè, Süèrling, alkalischi Quällè, Bitterquällè, Iisèquällè un radioaktivi Quällè. Dräger vo dè Radioaktividät in radioaktivè Quällè isch s Edelgas Radon, wo bim Vokeiè vo uran- odder thoriumhaaltigè Mineralè meischtens in Granit- odder Gneisgschtei entschtòt (vgl. Radonbalneology).
Ydeilung nõch Strukturmerkmôler im Quèllyzugsgebièt
ändere
- Karschtquèllè: Wältwit hüfig vorchòmmendi Karbonatgschteiner[2] hän villfach d Eigèschaft bim Ywǜrkè vo CO2-haltigem Wasser (übblichi Nidderschlääg) sich aa- un uffzlösè. S kalchhaltige Wasser duèt in Riss/Klüftè/Spaaltè/Gäng/Höölè als Karschtquèllè relativ schnèll uusdrèttè.
- Schichtquèllè: Grundwasser bewegt sich übber è stauendi Gschteinsschicht zuè dè Uusdrittsschtellè.
- Übberlaufquèllè: Grundwasser staut sich übber è Gschteinsschicht bis zuè dè dǜefschtmöglichè Uusdrittsschtell, bsunders bi sitlich begränzendè (stauendè) Gschteiner (öppè a Vowôrfungè odder vor Kalchsinterkruschtè) au Stauquällè dauft.
- Voängungsquällè: Sonderform vo dè Übberlaufquällè; i dè Grundwasserõdèrè sèlber baut sich vor Stellè mit munziger Durchlässigkeit hǜdroschtatischè Drugg uff, wo zum Grundwasseraaschtau bis zuè dè Èrdobberflächi füürè cha un dört zum (öfter nu zitwysè) Quälluusdritt füürt.
- Spaaltèquällè: im Stei mit Kluftschpaaltèsischteem odder durch Hoolrüüm, wo durch Uusschpüèlè entschtandenè sin, cha sich s Grundwasser schnèll bewegè un asè au mit èrè starkè Schüttung a d Obberflächi usègò. In großè Karschtquällè chönnèd au unterirdisch volaufendi Flüss z Daag drèttè. Au Gletscherdor chönnèd dört hy zuègordnèt wörrè.
- Artesischi Quällè: Grundwasser, wo unter-rè Steischicht durrèflǜèßt, deby abbè druggt wörd un an è baar durchlässigè Stellè (öppè a Bruchlinniè) unter Drugg a d Obberflächi uèdruggt wörd.
- Springquällè: vulkanisch heiß gmachtes odder mit Kollèschtoffdioxyd vosetztes Grundwasser bildet bim Uusdritt widderholt Fontänè, wo bi nèrè großè Sprunghöchi au Geysir benamst wörrèd.
Ydeilung nõch Strukturmerkmòl vom Quèllort
ändere- Rheokrene (Flǜèß- odder Sprudelquèllè) zeigèd è dütlich erkennbarè, lokal begränztè Uusdritt mit èm sichtbarè Abfluss. Er cha laminar strömè un sogar Stillwasserzonè uffwysè, odder abber nõch Uusdritt us Klüftè in steilem Glände èn Sturzbach odder Wasserfall bildè (Fallquällè, Sturzquällè).
- Helokrene (Sickerquèllè, Sumpfquèllè) sin durch flächig uusdrèttendes Grundwasser kennzeichnèt, wo sich in èm Quällsumpf us chlynschtè Quällrinnsaal sammlèt. Èn söttiges Quèllgebièt cha sich, je nõch klimatischer un geologischer Situation, übber Quadratkilometer erschtreckè. Im Flachland hèn Helokrene, abgsää von è baar uffstygendè Quällè, meischtens è minimi Schüttung.
- Limnokrene (Tümpelquèllè, Drichterquèllè, Quèllteich, Quèlltümpel) sin Quèlluusdritt am Grund von èrè Muldè, wodurch sich è stehendes Gwässer (èn Quèlltümpel, Quèllteich odder sogar èn Quèllsee) bildèt. Durch Übberflǜèßè vom Gwässerrand entschtǒt denn èn Quèllbach. In Karschtgebièt chan-èn söttigè Quèlltümpel in è großi Dǜèfè abbèlangè.
- Unterseeischi Quällè drèttèd bsunders in Karschtgebièt uff.
- Endorheischi Quällè sin ooni Abfluss; irè Wasser vosickerèt nõch kurzer Flǜèßschtreggi widder.
- Gfassti Quällè sin mit èrè künschtlichè Quèllfassung umbaut odder au denkmalartig gschtaltet.
(Brunnè sin künschtlichi Grundwasseruffschlüss un wörrèd nit als Quèllè bezeichnét.)
Quällè als Läbbensruum
ändere
S sognannte Krenal, also dé Läbbenssruum vo dè Quèllè, isch èn chlyflächigé Läbbenssruum, wo phǜsikalischi un chemischi Faktorè, uusgnõ bi Karschtquällè, rächt konschtant bliibèd. Ändèrè si sich doch, cha sèll großi Uuswǜrkungè uffs Krenal haa. Quällé sin, außer im Fall vo starker Belaschtung vom Grundwasser, oligotrophi Gwässer.
Mò unterschiidet dè Läbbensruum vo dè quèllbewoonendè Organismè, dè Krenobiontè, mit èm Eukrenal, im eigèntlichè Quèllberych, un s Hypokrenal, dè aaschlièßende Läbbensruum im obberè Quèllabfluss. S Hǜpokrenal langèt nu so witt, wiè d Läbbensbedingungè vom Quèlluusdritt no durch dè Wasseruusdritt brägt sin. Bewoonèd Organismè vorwigend s Krenal, benamst mò si als Krenophile, chömmèd si degegè dört nu seltè vor, sait mò sèllènè Krenoxene.
Bekannti Quällè
ändere
Z Dütschland
ändere- D Donauquällè spyst einè vo dè gröschtè Ström z Europa, d Donau, umso heftiger wörd um diè richtigi Quèllè vo dè Donau gschtrittè. Well abber normal sèllè Quèllfluss gwǜnnt, wo am längschtè isch, isch d Donauquèllè identisch mit dè Breegquèllè bi dè Martinskapellè z Furtwangè un entwässerèt dõdemit übber s Oschtdach vom Mittlerè Schwarzwald.
- D Quällè vom Rotmain isch au d Quällè vom Main.
- Dè Aachhafè isch mit èrè Schüttung zwǜschè 1.300 un 24.000 Liter bro Sekundè diè wasserrychschti dütschi Quällè. Well abber d Quällè im Hegau nit unterirdisch i dè Laag sin un au s Yzugsgebièt vo im Hegau sèlli Schüttung nit hèrgit, isch diè Schwarz Donau, wo ab dé Donauversicherung öschtlich vo Immèdingè s Wasser vo dè obberè Donau abzapft, für sèlli enormi Schüttung voantwortlich.
- Dè Blauhafè isch è äänlich großi Karschtquèllè bi Blaubeurè.
- D Quällè vom Negger im Schwenninger Park Möglingshöchi, 650 m südweschtlich vom Schwenninger Baanhof.
- Diè wärmschtè Thermalquällè z Dütschland sprudlèd z Burtscheid bi Aachè mit èrè Temperadur vo 74 °C us èm Boddè.
- Im Paderquèllgebièt i dè Innèschtadt vo Paderborn (dè "Geburtsort" vo dè Pader) drängèd us mee wiè 200 chlyni Quällé in mèngi ummuèrti Quèllbeggi 3.000 bis 9.000 Liter Wasser pro Sekundè a d Érdobberflächi.
- D Rhumequèllè isch mit èrè Quèllschüttung vo 2.000 Liter bro Sekundè im Mittel diè ergybigschti Quèllè Norddütschland und wörd vo Wasser us èm Harz gschpyst.
- D Laanquèllè lyt im Rothòòrgebirge im Kellèr von èm aaltè Müllihuus.
- Dè 20-Röörli-Brunnè z Altleinigè isch diè stärkscht Spaltèquèllè i dè Pfalz. S Wasser chunnt us èrè Vowôrfungsschpaltè hinnè fürrè, un wörd znägscht in zwei großè Brunnèkammèrè gsammlèt, um denn us 20 barallelè Röörli usè z quällè. D Mengi vo Wasserfluss wörd mit èm (für d Bauzit) zimli durchdachtè Sischteem vo dè Grundwasseruffschtauung gschtüèrèt.
- D Salzaschpring isch d Quèllè vo dè Salza un mit èrè Schüttung us èm Karscht vo 704 Liter bro Sekundé im Mittel diè ergybigschti Quéllè vo Thüringè.
- Dè Schwarzbach entschpringt i dè aktivè Wasserhöölé Schwarzbachloch. D Karschtquèllè lyt im Berchtesgadener Land, iri Schüttung schwankèt stark zwǜschè 30 un 17.000 Liter bro Sekundè.
In Öschterrych
ändere- Pießling Urschprung: Eini vo dè stärkschtè öschterrychischè Karschtquällè i dè Nôchi vo Spital am Pyhrn im Dotè Gebirge (Obberöschterrych). Dè Fluss, wo vo dèrrè gschpisè wörd, mündet nõch öppè 7 Kilometèr i d Teichl un spôter i d Steyr.
- Wasserloch: Karschtquällè z Öschterrych im Salzadal i dè Nôchi Palfau (Steiermark). Nõch ém Uusdritt us èrè Höölè un dè Unterquerung von èm natürlichè Felsdor stürzèd d Wassermassè übber zaalrychi Wasserfäll un Kaskadè öppè 350 m i d Dǜèfi un bildèd d Tourischtéattraktion vo dè Wasserlochklamm.
- Heilquèllé für è Kaltwasserkur z St. Radegund (Steiermark), wo unter m Guschtav Novy (1830–1896) un Guschtav Ruprich (1855–1912) durch hauptsächlich ungarischi Adeligi erschlossè woorè isch. Byschpill: Rosa-Quèllè, Source des paresseux, Eremitèquèllè.
- Rinnendi Muèr: è großflächig uusdrèttendi Quèllè i d Steyrschlucht bi Molln.
I dè Schwiz
ändere- Rhyquèllè: Nõch gwässerkundlichè Mèrkmòl isch es schwirig, "diè" Quèllè vom Rhy z beschtimmè. Als Quällè vom Rhy wörd oft dè Tomasee im Kanton Graubündè aagluègèt. Mündungsfèrnschti Quèllè sind d Quèllé vom Medelser Rhy, wo im Kanton Tessin ligèd.
- Sibbèbrünnè, Urschprung vo dè Simmè bi Länk.
- Rinquèllè am Walèsee, entschpringt im unterè Deil vo dè Serèbachfäll bim högschstè, einzelnè Wasserfall vo dè Schwiz.
Literadur
ändere- Britt-Marie Näsström, Wolf-Rüdiger Teegen: Quellheiligtümer und Quellkult.
Weblinggs
ändere
Commons: Quellen – Sammlig vo MultimediadateieEinzelnõchwys
ändere- ↑ Ernst Neef 1981: Das Gesicht der Erde. S. 525.
- ↑ Über ca. 20% der eisfreien Landflächen weltweit sind aufgeschlossene Karbonatgesteine, Ford&Williams, Karst Hydrogeology and Geomorphology, Chichester 2007, S. 5.