Rhyfälde AG

Rhyfälde
	Wappe vo Rhyfälde
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Aargau (AG)
Bezirk:	Rheinfelden
BFS-Nr.:	4258
Poschtleitzahl:	4310
UN/LOCODE:	CH RFD
Koordinate:	626889 / 267111Koordinate: 47° 33′ 15″ N, 7° 47′ 45″ O; CH1903: 626889 / 267111
Höchi:	274 m ü. M.
Flächi:	16.12 km²
Iiwohner:	13'624 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.rheinfelden.ch
	Luftaasicht vo de Altstadt Luftaasicht vo de Altstadt
Charte
	Charte vo Rhyfälde

S AG im Lemma isch s offiziell Chürzel vom Kanton Aargau und wird bruucht, zum Verwächslige mit Yträäg vom Name Rhyfälde vermyde, wo öppis anders meined.

Rhyfälde ([ˈɾiːfældə]; hochdüütsch: Rheinfelden) isch ä Stadt und dr Hauptort vom glichnamige Bezirk im Kanton Aargau.

Dialäkt: Aargauerdüütsch

D Stadt lyt am Rhy, im Weschte vom Fricktal und a dr Grenze zu Dütschland. Si isch geschichtlich, wirtschaftlich und gsellschaftlich nooch mit dr Stadt Badisch Rhyfälde uf de andere Rhysite verbunde.

Geografii

D Altstadt vo Rhyfälde lyt am linken Ufer vom Rhy. Dr Fluss wird doo durch s Inseli, ä rund 150 Meter lange Felschopf, i zwei Ärm ufdeilt, en schmale bi dr Stadt zue und dr breiter uf dr änere Syte. D Rhyschiff chönnte vo dr Nordsee bis zu dr Ländti vo Rhyfälde ufefahre.

Dr Magdenerbach lauft uf dr Oschtyte vo der Altstadt dure und macht es Tääli, wo wie en alte Stadtgrabe vor der mittelalterliche Stadtmuur lyt.

D Flächi vo de Gmeind hed 1612 Hektare; vo dene sin 804 Hektare bewaldet und 309 Hektare überbout. Uf der Oschtsyte vo der Stadt isch s Grosse Waldgebiet mit em Wäberhölzli und der Rüüchi. Im Weschte lyt d Ebeni vom Augarte und em Kloosfäld. Bim Augarte isch die nöi Rhybrugg mit em Zollposchte. Dr höchschti Punkt isch sich uf 419 Meter uf em Berg, en ere Hööchi vom Jura, die tiefschti Stell isch uf 270 Meter am Rhy unde.

D Nochbergmeinde vo Rhyfälde in dr Schwyz sind Chaiseraugscht im Weschte, Olschberg im Südweschte, Magde im Süde und Möhli im Oschte. Im Norde grenzt Rhyfälde a die dütschi Schwöschterstadt Badisch Rhyfälde.

Zwüschem aargauischen und em baadische Rhyfälde cha me über d Rhybrugg, wo es schön Wäärch vom Architekt Robert Maillart isch. Vorhär het s scho sit em Mittelalter do e Brugg über e Fluss gha.

Bi Rhyfälde goot d Autobahn A 3 dure, wo im Stadtpiet grad zwo Uusfahrte het: 15 Rheinfelden Ost mit em Zuebringer id Stadt und zum Bezirkspital und 14 Rheinfelden mit der Verbindig a d Kantonsstrooss und über di nöi Rhybrugg uf Dütschland zu der A 861.

Gschicht

D Gegend um Rhyfälde isch scho vor öppe 10'000 Joor besidlet gsi. Zu dere Zyt hän Mensche in dr Ermitage gläbt, das isch e chlini, natürlechi Höhli. Vor über 2'000 Joor isch i der Nöchi, im hütige Augst, d Römerstadt Augusta Raurica gründet worde, die erschti römischi Sidlig im Piet vo de hütige Schwyz.

I dr zweite Hälfti vom 10. Joorhundert, unter de Burgunder, isch uf em Inseli im Rhy e Burg bout worde. Me het ere spöter eifach Schtei oder Schtei vo Rhyfälde gseit; es isch dr Sitz gsi vo dr Familie vo de Grafe vo Rhyfälde. Hüt gseht me nüt me dervo. Dur d Hüroot vo der Agnes vo Rhyfälde isch s Gebiet vo de Rhyfälder ad Zähringer cho.

Näbe der Burg isch Rhyfälde zun ere Handelssidlig worde, wo der Zähringer Konrad I. zur Stadt gmacht het. Do dermit isch Rhyfälde die ältischti Schwyzer Zähringerstadt und die ältischti Stadt vom Kanton Aargau überhaupt. Die erschti Rhybrugg vom Inseli uf die rächti Syte vom Fluss het Rhyfälde im Joor 1150 bout. Dank dere Brugg isch d Lag vo der Stadt immer wichtiger worde.

Sid 1125 isch Rhyfälde e freii Riichsstadt gsi bis 1330, wo si a d Habsburger gfalle isch. 1446 isch denn d Burg Schtei vo de Basler, de Bärner und de Soledurner kabut gmacht worde. 1449 het d Stadt aber scho wider de Habsburger ghört. Das aber nume bis anne 1468, denne hän d Habsburger s ganze Fricktal an Burgund verpfändet. Au das isch nid lang eso bliibe: Wo d Eidgenosse d Burgunder gschlage hän, isch Rhyfälde 1477 wider öschdrichisch worde.

Im Dryssgjöörige Chrieg het Rhyfälde schwäär under de Kämpf zwüsche de Schweede und de Spanier und zwüsche de Schwede und de Refermierten und de Kaiserlich-Bayrische Truppe glitte. Vil Hüüser und d Rhybrugg sind verprune. Au im Holändische Chrieg und im Öschtrychische Eerbfolgchrieg isch d Stadt zwüsche d Fronte groote, dasmol sind s d Kämpf zwüsche de Franzoose un de Öschtrycher gsi, wo dr Stadt staarch gschadet händ. D Burg Schtei isch vor em Chrieg versteercht und zun ere chlyne Feschtig usbout worde; anne 1744 isch si aber vo de Franzoose gsprängt und bis ufe Bode gschlisse worde.

Sid 1802 isch Rhyfälde der Hauptort vom nöie Kanton Fricktal gsi, und jetz isch der nördlich Teil vom Stadtbann ännet em Rhy vo der Stadft wäggcho; 1803 isch der Kanton Fricktal im Kanton Aargau ufgange und Rhyfläde isch sid denn en aargauischi Stadt.

Wirtschaft

1844 het me bi Rhyfälde mit drmit agfange, Salz us em Bode z hole. Dank der Sole sind es paar Kurhotäll entstande.

1856 isch di badischi Hochrrhybahn zwüsche Basel und Waldshuet ufgange, und jetz het Rhyfälde im Badische ääne e Bahnhof gha. 1875 isch d Bahnlinie uf der Schwyzer Syte vo Basel zum Bözbärg ufgange, mit em Bahnhof Rhyfälde bi der Stadt zue.

Bi Rhyfälde stoot d Brouerei Fäldschlössli, wo ane 1876 gründet worden isch.

1898 het am Rhy s Wasserchraftwärch Rhyfälde dr Betriib uufgnoo. Das prächtige alte Wäärch näbem Fluss het men aproche und dur s Neue Wasserchraftwäärch Ryfälde ersetzt, wo 2010 dr Betriib ufgnoo het.