Kanton Aargou
Dä Artikel behandlet en Schwizer Kanton. Anderi Bedütige findt me under Aargau. |
De Kanton Aargou, yhäimisch (bsunders für de früener bärnisch Teil) s Aargöi oder der Aargäu oder – no im 19. Johrhundert – s Äärgöi (resp. i der alte Kanzleisproch «Ergö[u]w»)[2] (hochdütsch: Aargau; französisch: Argovie; italiänisch: Argovia; rätoromanisch: Argovia), isch en Kanton vo de Schwyz.
Kanton Aargau | |
---|---|
Basisdate | |
Staat: | Schwiz |
Abchürzig: | AG |
Amtssproche: | Deutsch |
Hauptort: | Aarau |
Gröschter Ort: | Wettige |
Flächi: | 1'404 km² (Rang 10) |
Iwohner: | 681'071[1] (31. Dezämber 2018) (Rang 4) |
Bevölkerigsdichti: | 483 Iw./km² (Rang 6) |
Bitritt zuem Bund: | 1803 |
Websyte: | www.AG.ch |
Lag | |
Charte | |
Gmeinde | |
Dialäkt: Aargauerdüütsch |
Geografy
änderewo der Kanton isch und wien er uusgseht
ändereSyn Name het de Kanton vo der Aare, wo vo den Alpe häär chunt und bi Murgeten und Rootrischt in Kanton Aargau chunt. S Kantonsgebiet goot im Norde bis an Rhy; vo Chaiserschtuel bis uff Chaiseraugscht isch s lingge Rhyufer im Aargau. D Aare mündet bim aargauische Choblänz in Rhy.
Der Aargau lyt im Norde vo der Schwiiz. Er isch im Mittelland zwüsche de Kantöön Bäärn und Soledurn im Weschten und Züüri im Oschte.
Uf em Kantonsgebiet sind die öschtleche Uuslöifer vom Jura bis zu der Lägere oben a Weddige und zum Stuudeland im Zurzibiet. Im Jura und bis an Rhy ufe chunt der Kanton im Nordweschte an Kanton Baselland. Der Charakter vo der Landschaft isch im ganze Gebiet vo Bäärgen und Hügel und vo de Tääler derzwüsche prägt.
Em Jurafuess noo lyt s Aaretal, wo vo der Kantonshauptstadt Aarau bis uf Brugg au es paar Vercheerswääg derduur laufe, und vo der Gägend vo Brugg uus goot d Hauptachse vom Vercheer wyters gägen Oschte s Limettaal z duruuf uf Züri. Bi Brugg und ufem Birrfäld chöme d Linie vo Basel is Mittelland.
Im Süüde ligge näbenand es paar aargauische Mittellandtäler: s Seetal, s Wiggertal, s Suuretal, s Wynetal und s Rüüsstal, wo füre Vercheer gäge Süüde guet sind. Die längzogne Hügel zwüschedra trönne die verschidene Sidligschettine i de Täler; uf dene Hööchine sind zimli grossi Wälder, so wie ufem Häitersbärg, em Lindebärg mit em Wagerain im Norde, em Rietebärg und em Manzebärg. Näbe den aargauische Südtäler sind gäge d Voralpe d Kantöön Luzärn und Zug.
Me cha der Aargau geografisch i vier gröösseri Regioonen ufdäile: De Bärner Aargau, s Fräiamt, d Regioon Baade und s Frickdaal. Dene vier Gebiet isch es i der Gschicht nid glych ggange, und das merkt me no bis hüt a gwüssne Sache.
wie der Bode verteilt isch
ändered Tabälle vo dr ofiziellen Arealstatistik im Aargau (Stand: 1994) :
d Gröössi vom ganze Kantonspiet | 1'403,7 km² | |
wo s Wald und Ghölz het | 517,9 km² | 37,0 % |
Puureland | 635,6 km² | 45,3 % |
wo Sidlige druff sind | 216,7 km² | 15,4 % |
anderi Areaal | 33,5 km² | 2,4 % |
Gwässer im Aargau
ändere- dr Rhy
- d Aare
- d Rüüss
- d Limet
- dr Hallwilersee
- dr Chlingnauer See
- dr Aabach
- d Wyyne
- d Suure
- d Bünz
- d Surb
- d Sissle
- d Wigger
Natur
ändereIm Aargau het’s i de Täler un uf de Bäärge schöni Naturlandschafte, wo me zu vilne dervo als Naturschutzgebiet bsunders lueget. Im schwiizerische Verglych het der Aargau e grossi Flechi vo de Auelandschafte a de Flüss.
Bevölkerig
änderee chly Statistik vo früener
ändere- Ywooner: 507'508 (Stand: 1990)
- Sprooche
- Dütsch: 435'103
- Französisch: 4'339
- Iteliänisch: 24'758
- Rätoromanisch: 755
- Anderi Sprooche: 42'493
- Nazionalitäte
- Schwiizer: 420'616
- Ussländer: 86'892
- Religioone
- Reformiert: 218'379
- Römisch-katholisch: 224'836
- Chrischtkatholisch: 3'676
- Jüdisch: 405
- Anderi: 29'736
- Konfessionslos: 30'476
De Aargou het 7,8 Prozänt vo de Schwiizer Gsamtbevölkerig und en Aateil vo 7,2 Prozänt am Schwyzer Volksvermöge gha (anne 1990). (Stand: 1990)
Sprooche
ändereDie tradizionelle düütsche Dialäkt vom Kanton Aargau ghöre zum Hochalemannische. Es git im Kanton aber kei algemeinei und homogeni Mundart, ganz im Gägeteil: s hütige Kantonsgebiet isch für d Dialäktology en inträssante Fall vom Sproochkontakt vo verschidene Idioom: Wägen iirere Lag zwüsche de grössere alemannische Dialäktrüüm und wäge der Kulturgschicht ghöre di «aargauertüütsche» Mundarte täilwys zu der Gruppe vom weschtliche Schwyzertüütsch, wo me wie bim Wort fliege der zwöiförmig Plural bym Verb bruucht, und täilwys zum öschtliche Schwyzertüütsch, wo me Tag und flüüge seit und der Eihäitsplural bym Verb) bruucht. Im aargauische Jura obe het’s Dialäkt vom Nordweschtschwyzertüütsch, me seit döört Dag für «Tag».
Im südlechen und südweschtliche Teil glyche d Dialäktvariante de Mundarte vo der innerschwyzerischi und weschtlozärnerischi ond bärnerischi Nochberschaft.
S Fricktal het lang zum öschtrychische Gebiet vo de Vorland ghöört und drum ghört die dörtigi tradizionelli Mundart über d Landesgränzen im Rhy übere zum Oberrhyalemannische.
Im Surbtal, wo z Ändigen un z Längnau jahrhundertelang die letschti grösseri Gruppe vo Juude i dr Schwiiz gläbt het – im 19. Joorhundert und 20. Jorhundert sin vil drvo of Züri uusgwandert – , hän die bis is 20. Joorhundert en weschtjiddische Dialäkt gredt. Da drüber het bsunders d Kulturhischtorikerin Florence Guggenheim-Grünberg gforschet.
S Standarddüütsch isch die offizielli Amtssprooch vom Kanton Aargau. Die gschribene Meedie bruuche s Hochdütsch, d Lokal- und Regionalradio aber fasch immer d Mundart.
Mit em modärne Lääbe und der hütige Wirtschaft und Mobilität git’s au im Aargau ganz vill Lüüt, wo anderi Sprooche rede: Hochdüütsch, Änglisch, anderi Variante vom Schwyzerdüütsch, Französisch, Iteliänisch, Tüürggisch, Albaanisch und no vil meh Sprooche. Dene wo’s nötig händ bi der sproochlichen Integrazioon z hälfe isch e wichtige Uufgab vo Behörde und Fachorganisazioone. Anne 2015 het s kantonale Amt für Migrazioon en eigeti Websyten uuftoo, wo «hello-Aargau.ch» heisst und Sache in drizää Sprooche bringt.[3][4]
Es git vo de Mundarten im Aargau es paar Büecher:
- Walter Bigler: Sägs einfach soo we deeer de Schnabu gwachse n esch. E Hampfele Wöörter ond Uusdröck vo geschter ond höt. Berner Aargauer Mundartwörterbuch aus der Region Südwest-Aargau. Oftrige 2012.
- Jakob Hunziker: Aargauer Wörterbuch in der Lautform der Leerauer Mundart. Im Auftrage der Kantonalkonferenz verfasst von J. Hunziker. Aarau, Suurländer Verlag 1877.
- Ernst Matter: Mundart. Schproochmümpfeli us eusere Gäget. Von der Mundart des Suhrentals. Schöftle 1998.
- Heinrich Meng: Mundartwörterbuch der Landschaft Baden im Aargau – nach Sachgruppen. Baade 1986.
Religion
ändereWell de Kanton Aargau im Joor 1803 us verschidene alte Territorie zämegsetzt worden isch, ghört är, was d Religion agoot, zu de paritätische Kantön. Tradizionell reformiert isch der ehemalig Bärner Aargau mit de hütige Bezirk Aarau, Brugg, Chulm, Länzbrg und Zofige.
Traditionell katholisch sind di ehemalige Gmeine Herrschafte (gemeinsami Untertanegebiet vo mehrere Kantön) mit de hütige Bezirk Bade, Brämgarte, Muri und Zurzach, woby s z Bade und Zurzach traditionell en reformierti und en israelitischi Minderhäit git, und au s Fricktal mit de hütige Bezirk Laufeburg und Rhyfälde, wo bis 1803 öschtriichisch gsi sind.
Z Rhyfälde isch di chrischtkatholischi Chile starch verträte, und es git au z Aarau und z Baade-Wettige Gmeinde vo dere Chile. D Chile Sankt Gallus z Chaiseraugscht ghört der dörtige chrischtkatolische Gmeind.
Die drüü aargauische Landeschile zeige sich zäme uff ere gmeinsame Internet-Plattform.[5]
Gschicht
ändereD Sidligsgschicht vom Aargou foot i dr Jungschteizyt a.
I dr Zyt vom Römische Rych sind es paar grösseri Oortschaften entstande: Vindonissa, Augusta Raurica, Aquae Helveticae und Tenedo.
Im Gebiet vom hüttige Kanton Aargou sind sid im füüfte Joorhundert nodisno d Alemanne cho woone. Es het im sächste Johrhundert zum Frankerych ghört, de Name «Aaregou» isch ane 768 zum erste Mool erwäänt worde; är ghört zu den alte Gau-Bezäichnige us em früene Mittelalter. Der Aargau isch de no vom Jura bis hööch ufe zu den Alpe ggange, alles Land von hütige Kanton Luzärn und s Ämmetal und d Bärge bis an Thunersee und an Brienzersee sind im Aargau glääge. Derfüür isch alls öschtlich vo der Reuss im alte Thurgau gsi; vo dämm chunt’s ass no hüt der Gränzort vo säbere Zyt Turgi heisst, hüt isch er fasch i der Middi vom Aargau. Spöter isch das Land zum Zürigau cho. Und ännet der Aaren und em Jura isch bis an Rhy abe der Augschtgau gsi; so isch d Gägend bim «Wasserschloss» scho sit em Mittelalter es Gränzland vo verschidene Regioone.
Der Under-Aargou, also meh oder weniger s Gebiet vom hütige Weschtaargau, het im Mittelalter nachenand de Grafe vo Länzbrg, de Grafe vo Kyburg und de Herzög vo Habsburg ghört. Wo anne 1308 bi Windisch der König Albrächt töödet worden isch, het sini Wittfrou Elisabeth ufem Fäld bi Brugg, wo tuusig Joor vorhär s Legionslager «Vindonissa» gsi isch, für iim sys Aadänke s Chlooschter Chönigsfälde lo boue. Iiri Dochter, d Agnes, wo vorhär Königin vo Ungarn gsi isch, isch d Leiterin vom Chlooschter worde. Es isch e beliebti Frou vom Aargau im Mittelalter gsi, si het es paar Mol den Äiggnosse ghulfe iiri Striit z lööse.
Der öschtlich Teil vom hütige Kanton Aargau, ännet dr Rüüss, het im früene Mittelalter zu dr Grafschaft Thurgau ghört, und i spötere Joorhundert zum Zürigau. Es isch d Grafschaft Baade gsi, wo spöter au ad Habsburger choo isch.
S Habsburgerland isch 1415 vo den Äiggnossen erobert worde; dr politisch Hintergrund sind d Schtritigkeite um di römisch-dütschi Königswürde gsy. Drum händ d Gägner vom Sigismund vo Habsburg d Schwiizer ufgrueffe, iim sys Aargauer Territorium (aber nid s Fricktal) go z bsetze.
Der Teil im Weschte, dr Uderaargou, isch es Undertanegebiet vo Bäärn worde. Im Oschte het Züri s Chälleramt elei gha, und di Freie Ämter und d Grafschaft Bade sind gmeini Herrschafte (gmeinsam verwalteti Gebiet) vo den Äiggnosse gsi.
1798 isch dr Aargou wie die andere damalige Schwiizer Kantöön vo de Franzose eroberet worde; Z Aarau isch für es halbs Joor d Houptstadt vor Helvetische Republik gsi, wo derno uf Luzäärn choo isch. Aarau taarff säge, es sig die eerschti Houptstadt vo dr modärne Schwyz gsi. Es sind i der Helvetik denn im Gebiet vom hütige Kanton Aargou drüü helvetischi Kantöön entstande:
- dr Kanton Aargou (mit de hütige Bezirk Aarou, Brugg, Chulm, Läzbrg un Zofige)
- dr Kanton Bade (mit de hütige Bezirk Baade, Brämgarte, Muri un Zurzach)
- dr Kanton Fricktal (mit de hütige Bezirk Laufeburg u Rhyfälde; das Piet isch vor 1798 öschtrychisch gsy)
De hütig Kanton isch anne 1803 mit dr «Mediationsakte» vom Napoleon Bonaparte us de drüü Kantön Aargou, Bade u Fricktal pildet worde. Teili vom zürcherische Ungertanegebiet im Limettal sind aber bi Züri plibe, s Amt Hitzkirch bi Lozärn. Defür sind s bärnischen Amt Aarburg und s lozärnische Amt Meerschwand zum neue Kanton choo.
Nach 1831 het de Kanton Aargou zu de liberale Ständ vo dr Schwiiz ghört; vili demokratischi Flüchtling us Dütschland händ doo Ufnaam gfunde. Der Aargouischi Chloschterstryt 1841 bis 1843, wo dr Kanton am Afang alli Chlööschter ufghobe und denn aber d Frouechlööschter (so wie öppe s Chloschter Fahr) wieder zuegloo het, isch eini vo de Ursache für de Sonderbundschrieg i dr Schwiiz vo 1847 gsy, wo dr Wääg zum hütigi schwyzerische Bundestaat uftoo het.
Di verschidene Gebiet im Kanton underscheide sech ou hüt no, was d Struktur vo der Wirtschaft, d Konfässion und die politische Uusrichtig agoot, zimli starch. I de Landschaften em Jurafuess noo, im undere Wiggertal, im Limettal und im undere Fricktal sin d Ortschafte gross worde, es git en huuffe Fabrigen und Gwäärbpiet und Chraftwäärch und döört dure laufe wichtigi Schwiizer Vercheersaggse.
Bezirk, Stedt und Oort
ändereDr Aargou het elf Bezirk:
- dr Bezirk Aarau, däm sy Hauptoort isch d Stadt Aarau
- dr Bezirk Baade mit dr Stadt Baaden as Zäntrum
- dr Bezirk Brämgarte mit em Hauptoort Brämgarte
- dr Bezirk Brugg, dr Hauptoort isch d Stadt Brugg
- dr Bezirk Chulm, mit em Hauptort Unterchulm
- dr Bezirk Lauffeburg, er het als Hauptoort die schwiizerischi Stadt Lauffeburg (näbedraa isch s düütsche Lauffeburg)
- dr Bezirk Länzbrg mit em Zäntrum Länzbrg
- dr Bezirk Muri mit em Hauptoort Muri
- dr Bezirk Ryfälde mit em schwiizerische Ryfälde als Zäntrum (näbedraa isch s düütsche Rhyfälde
- dr Bezirk Zofige, dr Hauptoort isch d Stadt Zofige
- s Zurzibiet mit em Hauptoort Bad Zurzach
Im Aargou het’s es paar Stedt und vil Dörfer. Em Jurasüdfuess noo, am Rhy oben und im Limettaal wachse d Sidligsgebiet so staarch, ass me hüt grösseri regionali Zäntre mit verschidene Gmeinde drin het. D Zwillingsstedt Wettigen und Baade bilde mit es paar Nochbergmeinde e wichtige Sidligsschwärpunkt.
Di grööschte Aargouer Gmeinde mit mee als 10'000 Ywohner sind:
Stadt/Gmeind | Ywooner 1850 | Ywooner 2005 | Ywooner 2011 | Ywooner 2013 | Ywooner 2018 |
---|---|---|---|---|---|
Aarou | 4'657 | 15'619 | 20'043 | 20'130 | 21'459 |
Wettige | 1'610 | 18'647 | 20'230 | 20'265 | 20'847 |
Baade | 3'159 | 16'524 | 18'404 | 18'523 | 19'339 |
Woole | 2'909 | 14'035 | 14'623 | 15'139 | 16'407 |
Oftrige | 2'584 | 10'722 | 12'618 | 13'073 | 13'792 |
Rhyfälde | 1'910 | 10'991 | 12'074 | 12'552 | 13'537 |
Spräitebach | 669 | 10'055 | 10'955 | 10'982 | 11'883 |
Zofige | 3'559 | 10'349 | 10'990 | 11'070 | 11'636 |
Brugg | 1'142 | 9'085 | 10'545 | 10'889 | 11'134[6] |
Mehli | 1'940 | 8'977 | 10'201 | 10'617 | 11'061 |
Suur | 1'039 | 6'494 | 6'625 | 6'695 | 10'403 |
Im Aargou gits vili Oortschafte mit ere lange Gschicht:
- Baade isch scho i de Römerzyt e Badeort gsy. Im Mittelalter isch uf dr Burg Schtäi oben a dr Stadt dr Sitz vo dr habsburgische Regionalverwaltig gsy. D Äiggnosse händ sech i dr Stadt vilmol zu Tagsatzige troffe; dr Tagsatzigssaal im Schtadthuus git’s no hüt.
- Windisch bi Brugg chunt vo dr keltische Sidlig und em römische Legionslaager Vindonissa häär. Z Vindonissa isch am Änd vo der antike Zyt der Sitz vom ene Bischof gsi. Wo dört anne 1308 de Kaiser Albrecht dr Erscht ermordet worden isch, hän d Habsburger für sys Aadänke s Chloschter Chönigsfälde pout.
- Bi Zuurzi isch dr römisch Oort Tenedo gsi.
- Dört, wo jetz Zofigen isch, het’s es grosses römischs Landhuus gha; me cha no hüt die schöne und guet gmachte Mosaik go aluege, wo men im nünzääte Joorhundert usgrabe und drüber Schutztecher bout het.
- Z Schöftle isch im Früemittelalter en alti Eigechile vom ene adelige Gschlächt gstande.
- Im Mittelalter isch Brugg die erschti Stadt im Chärnland vo de Habsburger gsy, wo i dr Nööchi d Habsburg, ire Stammsitz gha hän.
- Oben a Wittnau isch d Burg vo de Grafe vo Hombärg gsi.
Die alte Stedt vom Aargau sin:
- Aarau, im 13. Joorhundert vo de Kiburger gründet
- Aarburg, vo de Grafe vo Frohburg gründet
- Baade, isch sit em 12. Joorhundert e Määretoort und e Stadt vo de Habsburger gsi; d Burg Schtei isch es Wyyli s Zäntrum vo dr aargouische Landesverwaltig gsi.
- Brugg, en alti Habsburgerstadt
- Brämgarte, öppe 1200 vo de Habsburger zun ere Stadt a dr Rüüsbrugg gmacht
- Chaiserstuel, im 13. Joorhundert vo de Rägeschbärger gründet
- Chlingnau, anne 1239 vom Ulrich vo Klinge gründet
- Lauffeburg, vom Graf Rudolf vo Habsburg zun ere Stadt gmacht
- Länzbrg, het anne 1306 vom Habsburger Fridrich s Stadträcht übercho
- Mellige, vo de Kyburger zun ere Stadt gmacht
- Rhyfälde, der Oort mit dr eltischte Rhybrugg wyt und breit, het dr Herzog Konrad vo Zääringen im 12. Joorhundert zun ere Stadt gmacht; es isch die eltischti Aargouer Stadt.
- Zofige, vo de Grafe vo Frohburg gründet
Alli hütigen Aargouer Gmeinde fintsch i dr Lischte vo de Gmeinde vom Kanton Aargou.
D Zaal vo den Ywoonergmeinden im Kanton het sech immer wider ggänderet, wil s sit em 19. Joorhundert zu vilne Gmeindfusioone – und früener mängisch au zu dr Uufteilig vo eltere Gmeinde – choo isch.
Verfassig und Politik
ändereDie erschti Kantonsverfassig het dr Aargau bi sinere Gründig ane 1803 übercho. Die gältendi Kantonsverfassig isch vom Joor 1980. Si isch bi verschidene Abstimmige immer wider i einzelne Pünkt abasst woorde.
Die gsetzgäbendi Bhörde vom Kanton isch de Gross Root, wo nöierdings 140, vom Volk für en feschti Amtsduur vo vier Joor, im Proporzverfaare gwèèlti Mitglider het.
Drüber use isch s Volk diräkt a de Gsetzgäbig beteiliget: Verfassigsänderige und Gsetz, wo vom Grosse Root nid mit absoluter Mehrheit agno woorde sind, underligged zwingend enere Volksabschtimmig; anderi Gsetz müend uf Aatrag vo 3'000 Stimmberechtigte ine Volksabschtimmig (Referändum). 3'000 Stimmberechtigti chöned zudem e Verfassigs- oder Gsetzesänderig oder es Gsetz überhaupt vorschloo (Volksinitiative).
D Sitzverteilig im Grosse Root isch nach de Waale für die letschte paar Legislature esoo gsi:
Partei | 1997 | 2001 | 20051 | 2009 | 2012 | Sitzverteilig 2017 |
---|---|---|---|---|---|---|
Schwiizerischi Volchspartei (SVP) | 47 | 72 | 46 (−1)2 | 45 | 45 | |
Freisinnig-Demokratischi Partei (FDP) | 40 | 40 | 24 (−1)2 | 20 | 22 | |
Sozialdemokratischi Partei (SP) | 48 | 36 | 30 | 22 (−2)4 | 22 | |
Chrischtlechdemokratischi Partei (CVP) | 37 | 32 | 26 (+1)2 | 21 | 19 | |
Grüeni (GPS) | 6 | 7 | 7 | 13 | 10 | |
Evangelischi Volchspartei (EVP) | 8 | 8 | 7 | 6 | 6 | |
Grüenliberali (GLP) | 0 | 0 | 0 (+1)2 | 5 (+2)4 | 8 | |
Bürgerlech-Demokratischi Partei (BDP) | 0 | 0 | 0 | 4 | 6 | |
Schwiizer Demokrate (SD) | 7 | 4 | 0 | 2 | 0 | |
Eidgenössisch-Demokratische Union (EDU) | 1 | 0 | 0 | 2 | 2 | |
Auto-Partei (AP) | 4 | 1 | 0 | 0 | 0 | |
Landesring vo den Unabhängige (LdU)3 | 2 | 0 | 0 | 0 | 0 |
1 D Aazahl vo de Sitz isch im 2005 vo 200 uf 140 verringeret worde.
2 De Urs Leuenberger het im Lauf vo de Legislatur vo de SVP zu de CVP, und de Peter Schuhmacher vo de FDP zu de glp gwächslet.
3 De LdU het sich im 1999i ufglöst.
4 De Roland Agustoni un d Christine Haller hei im Lauf vo de Legislatur von de SP zu de glp gwächslet.
Die uusfüerendi Bhörde isch de Regierigsroot, wo föif vom Volk im Majorzverfaare uf e feschti Amtsduur vo vier Joor gwäälti Mitglider het.
Dr Landamme isch dr Vorsitzendi vom Regierigsroot, er wird vom Grosse Root us de Mitglider vom Regierigsrot gwäält.
Dr Landschtatthalter isch dr Stellverträtter vom Landamme, au äär wird vom Grosse Root us de Mitglider vom Regierigsrot gwäält.
Di föif Regierigsrööt leite je eis Departemänt vo dr Kantonsverwaltig:
- Stephan Attiger (FDP), Baudepartemänt
- Markus Dieth (CVP), Baudepartemänt
- Urs Hofmann (SP), Departement vo de Volchswirtschaft und vom Innere
- Jean-Pierre Gallati (SVP), Gsundheitsdepartemänt
- Alex Hürzeler (SVP), Departemänt für Bildig, Kultur und Schport
S oberschte kantonale Gricht isch s Obergricht mit Sitz z Aarau, Gricht i de Regioone sy d Bezirks- und Jugendgricht; kommunali Funkzioon händ d Fridensrichter. Denäbe gits Schpezialgricht. D Verwaltigsgrichtsbarkeit wird im Wesentleche vom Verwaltigs- und Versicherigsgricht uusgüebt.
S Parteiesyschteem vom Kanton isch al algemeine äähnlech wie das i anderne schwyzerische Kantöön. Die kantonale Sekzione vo de vier Bundesregierigsparteie, dr CVP, dr SP, dr FDP und dr SVP händ vil Yfluss. Di bürgerleche Mittiparteie sind tendenziell rächter als iri schwyzerische Muetterparteie.
Lueg zu dr Kantonsverwaltig au: Staatsarchiv Aargau
Bildig
ändereDie obligatorischi Schuelzyt isch nüün Joor und foot mit em Ytritt i d Primarschuel im Alter vo öppe 7 Joor a. De Bsuech vom Chindergarte isch nid obligatorisch. Bym Ytritt chunt me entweder i di reguläri erschti Klass oder i d Yführigsklass, wo zwöi Jahr duuret. D Primarschuel duueret i de Regl 5 Joor (1. bis 5. Klass).
Nochäär chunnt de Übertritt in e Real-, Sekundar- oder Bezirksschuel. Die duuret normalerwys 4 Joor (6. bis 9. Klass), und denn isch d Schuelpflicht fertig, woby d Schance uf en aaschlüssendi Bruefsusbildig für Sekundar- u Bezirksschüler wäge de höchere Leischtigsstufe i de Regl besser synd als für Realschüeler. Wächsl innerhalb vo dene drü Stufe gits über Ufnameprüefige, mängisch längt au d Empfälig vom Lehrer (gäg ufe) bzw. freiwilligi oder Zwangsrelegation (gäg abe). In ere aaschlüüssende Pruefslehr muess me au immer ine Pruefsschuel. Somit sorge d Betriib für di praktischi Uusbildig, di (schtaatlech) Schuel für di theoretischi.
Nume vo de Bezirksschuel us isch de Übertritt a di kantonale Maturitätschuele, d Kantonsschuel, möglech. Dezue muess d Bezirksschuelabschlussprüefig mit ere Mindischtnote vo 4,7 beschtande wärde (woby d 6 di beschti und d 1 di schlächtischti Note sind). Di praktische Prüefigsfächer sind Dütsch, Französisch (schriftlech und mündlech) und Mathematik. Usem Jooreszügnis chöme Änglisch, Gschicht, Biologii, Chemii, Musig u Zeichne, waalwys au no Latiin dezue. Mit ere Mindischtnote vo 4,4 isch me zum Übertritt a d Diplommittelschuel, a d Wirtschaftsdiplomschuel oder a en Pruefsmaturitätsschuel berächtiget. Woby letschteri pruefsbegleitend isch. D Gymnasie vom Aargau sind: die Alti Kanti Aarau, die Nöji Kantonsschule Aarau, d Kanti Bade, d Kanti Wettige und d Kantonsschuel Zofige. A de Kantonsschuel, wo öppe 4 Joor duuret (10. bis 13.Schuljahr), cha me di Eidgenössischi Maturität mache. Näbe obligatorische Grundlagefächer chöned d’Schüler ires Akzäntfach (1./2. Joor, 3 Wucheschtunde), ires Schwärpunktfach (3./4. Joor, 6 Wucheschtunde), ires Ergänzigsfach (4.Joor, 4 Wuchenschtunde), sowie verschideni Freifächer sälber wääle.
De Kanton Aargau het ekei Universität. D Fachhochschuele ermögliche defür de Absolvänte vo de Pruefsmaturitätsschuele verschideni Schtudierichtige. Der Aargau ghört zu de Fachhochschuelregion Nordweschtschwyz.
Für Erwachseni gits en Erwachsenematuritätsschuel. Für d Volksbildig sorge Kürs vo de Volkshochschuel, sowie verschideni Bibliotheke i Gmeinde und d Kantonsbibliothek z Aarau.
Es git au verschideni spezielli Schulen im Kanton, wie z. B. di Häilpädagogische Sonderschuele.
Kultur
ändereverschideni Sache
ändereDer Kanton, d Stedt, d Gmeinde, Organisazioonen und Privatpersoone luegen im Aargau für vil Sache vo der Kultur. Es het e Kantonsbiblioteek z Aarau, s Museum Aargau mit syne sächs Hüüser, s Aargauer Kunschthuus und s Historische Museum z Baade, wo men em Melooneschnitz seit. I de Stedt und in es paar Döörffer findt me chlyneri Museeè.
Im Kanton sind Musigveräin und Chöör aktiv, und es git es paar Theater und Chlybünine; es schöns Programm het s Kurtheater z Baade, döört git’s s Filmfestival Fantoche, z Lauffeburg isch s Sprachpanorama Laufenburg, wo s äinzige Sproochmuseum vo der Schwiiz isch.
S Aargauer Kuratorium hilft bi vilne kulturellen und künschtlerische Projäkt.
Die kantonale Tänkmolpfleeg het bi dene vile guete alte Bouwäärch all Händ voll ztue.
Literatur
ändereVo vilnen Aargauer Dichter und Schriftstellerinne het me Büecher. Vil dervo schryben uf Hochdüütsch.
Agfange het’s aber mit der Literatur im Aargau scho im Mittelalter. Es sind es paar Gedicht vo Minnesänger us dere Regioon erhalte, öppe vom Hesso vo Rynech, em Steinmar, em Werner vo Hombärg und em Walter vo Klinge – der Aargau mit syne vile Burgen und adelige Familene muess es guets Pflaschter für die Kunscht gsi isy. D Stück vo dene vürnäämen alte Dichter sind i der berüemte Liederhandschrift vom Manesse ufgschribe. Und au scho us em Mittelalter chunt es Theaterstück, wo e Teil dervoo in ere aargauische Chlooschterbiblioteek überliferet isch, nämli i dere vom Chlooyschter Muri: es isch s früene Oschterspiil vo Muri, wo i der alte Mundart und teils au uf Latynisch gschriben isch.
Es paar Autooren us em Aargau, wo’s vonne Mundartwäärch git:
- Ernst Ludwig Rochholz (Schwiizer Saagen us em Aargau)
- Sophie Haemmerli-Marti
- Paul Haller
- Fanny Oschwald
- Martha Ringier
- Robert Stäger
- Lina Zulauf
- Hannes Taugwalder
- Adolf Frey
- Andreas Neeser
- Walter Bigler
En alte und bedütende Aarauer Buechverlag, wo für d Schwiizer Literatur, Sproochforschig und Mundart vil guets too het, isch der Suurländer gsi.
Sport
ändere- der GP Rüebliland
- der Rüüsslauf
- der Gippinger Stauseelauf
- der Gross Prys vom Kanton Aargau
- der FC Aarau
- der FC Wetige
Lueg ou
ändere- nota bene: Es git es Gebiet Ahrgau am Niderrhy z Dütschland.
Literatur
ändere- Elisabeth Bleuer, Martin Hartmann, Werner Meyer, Dominik Sauerländer, Heinrich Staehelin, Andreas Steigmeier: Aargau. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Silvio Bircher: Politik und Volkswirtschaft des Aargaus.Aarau/Stuttgart 1979.
- Charles Tschopp: Der Aargau. Eine Landeskunde. Verlag Sauerländer, Aarau 1962.
Weblink
ändereFuessnoote
ändere- ↑ Kantonale Bevölkerungsstatistik – erstes Halbjahr 2019. Departement Finanzen und Ressourcen. Kanton Aargau. Stand am 30. Juni 2019
- ↑ Schwyzerischs Idiotikon, Band II, Spalte 39 f., Artikel Argau.
- ↑ Elia Diel: Neue Migrations-Website in 13 Sprachen eignet sich auch für Zürcher Zuzüger, Artikel uf aargauerzeitung.ch, 14. April 2015.
- ↑ die kantonali Migrazioonswebsyte «hello-Aargau.ch»
- ↑ d Websyte vo den aargauische Landeschile
- ↑ Uf de 1. Jänner 2020 het Brugg mit Schinznach-Bad fusionierd, so dass d Bevölkerigszahl i de Zwüscheziit öpe uf 12'400 gstigen isch.