Kanton Züri

Dialäkt: Züritüütsch

De Kanton Züri isch e Kanton vo de Schwyz. Er hät öppis über anderthalb Milioone Ywoner und isch de Kanton mit de mäischte Ywoner vom ganze Land. Syni Hauptstadt isch d Stadt Züri.

Kanton Züri
Wappe vum Kanton Züri
Basisdate
Staat:	Schwiz
Abchürzig:	ZH
Amtssproche:	Tüütsch
Hauptort:	Züri
Flächi:	1729 km² (Rang 7)
Iwohner:	1'539'275 (31. Dezember 2019) (Rang 1)
Bevölkerigsdichti:	890 Iw./km² (Rang 3)
Bitritt zuem Bund:	1351
Websyte:	www.ZH.ch
Lag
Lag vum Kanton Züri in dr Schwyz
Charte
Charte vum Kanton Züri
Gmeinde
Gmeinde im Kanton Züri

Geografy

De Kanton Züri lyt im Norde vo de Schwyz.

De hööchscht Bäärg isch s Schnebelhorn im Südoschte mit 1291 m., de tüüffscht Punkt lyt bi Weiech im Nordweschte uf 330 m. De Kanton ghöört zum grööschte Täil zum Mittelland, aber im Südoschte isch er scho voralpin.

D Hauptgwässer sind de Zürisee, d Limet (oder elter: de Limig), dänn d Glatt, d Tööss, d Thur. Zmäischt nu en Gränzfluss isch de Rhy, und ganz en Gränzfluss isch d Rüüss.

Di histoorisch-geograafische Landschafte sind s Gibiet links und rächts vom Zürisee mit de Stadt, s Limettaal, s Underland, s Wyland, d Gäged um Wintertuur, s Oberland und s Chnoonaueramt (oder Säuliamt). As offizielli Planigsregioone gits dezue na s Furttaal und s Glatttaal, und s lingg und s rächt Seeufer ghäissed Zimmerbäärg reschpäktiv Pfanestiil.

Spraach und Religion

Di offiziell Spraach isch Hoochtüütsch, aber me redt im grööschte Täil vom Kanton Züritüütsch, en hoochalemanische Dialäkt. Ganz im Norden aber redt me scho Oschtschwyzer Tialäkt.

Züri isch es Zäntrum vo de Reformation gsy, da händ de Huldrych Zwingli und de Heinrich Bullinger gwürkt. D Lüüt sind drum lang fascht uuschliesslich refermiert gsy. Tradizionell katolisch isch nu Dietike gsy, paritäätisch Rhynau.

Verfassig und Politik

Di hütig Zürcher Kantonsverfassig isch vo 2005.^[1]

Legislative
D Legislative, aso de Raat, wo d Gsetz macht, ghäisst Kantonsraat. Er hät 180 Mitglider und wird vom Volch im Proporzwaalsischteem uf amig vier Jaar gwelt.

Bi de Kantonsraatswaale 2019 isch s Ergäbnis das gsy (für de ganz Kantoon): SVP 45 Sitz, SP 35 Sitz, FDP 29 Sitz, GLP 23 Sitz, GP 22 Sitz, CVP 8 Sitz, EVP 8 Sitz, AL 6 Sitz, EDU 4 Sitz.^[2]

Exekutive
D Exekutive, aso de Raat, wo d Verwaltig füert, ghäisst Regierigsraat und hät sibe Mitglider. Si wèèrded au vom Volch uf vier Jaar gwelt, aber im Majorzwaalsischteem. De Regierigsraat taget im Raathuus a der Limet.

I de Legislatur vo 2019 bis 2023 isch de Regierigsraat esoo zämegsetzt:

Judikative
D Judikative, aso di grichtliche Bhöörde, sind zeerscht emaal d Fridesrichterämter, wo me probiert z schlichte; nachane chömed as eerschti Grichtsinschtanz d Bezirksgricht und as zwäiti Grichtsinschtanz s Obergricht. Denäbed gits na s Verwaltigsgricht, s Soziaalversicherungsgricht, s Handelsgricht und ander Bhöörde.

Über was abgstume wird
Obligatoorisch vor s Volch müend Änderige vo de Verfassig; fakultiv abgstume wird über Gsetz, wänns 3000 Stimmbirächtigti verlanged. 6000 Lüüt chönd mit ere Initiative Verfassigs- und Gsetzesänderige vorschlaa. Dänn gits na d Äinzelinitiative, wo äi äinzigi Person chan yräiche; dass die aber wyter verfolgt wird, mues si vomene Drittel vo de Kantonsrööt understützt wäärde. E Bhöördeninitiative chan e gwüssi Aazaal Gmäinde oder aber e Minderhäit im Kantonsrat yräiche.

Bezirk und Gmäinde

De Kanton Züri isch i die zwölf Bezirk uuftäilt, mit de Näme vo de wichtigschte Gmäinde:

Züri, wo nu us der Stadt Züri bestaat
Affoltere mit de Gmäind Affolteren am Albis
Andelfinge mit Andelfinge (früener häts Grossandelfinge ghäisse)
Büüli mit de Stedt Büüli, Chloote, Opfike, Walisele und em Stedtli Eglisau
Tielschtoorf mit em Stedtli Rägischbäärg und de Gmäinde Tielschdoorf und Rägischdoorf
Dietike mit de Stedt Tietike und Schliere
Hiwyl mit de Stedt Rüti und Wetzike
Horge mit de Stedt und Gmäinde Adlischwyl, Horge, Talwyl, Richterschwyl und Wättischwyl
Mäile mit de Gmäinde Chüsnacht, Mäile, Stääfe und Zolike
Pfäfike mit de Stadt Ilau-Effrèètike
Uschter mit de Stedt Tübidoorf, Uschter und Voletschwyl
Wintertuur mit de Stadt Wintertuur

Politischi Gmäinde häts im Kantoon nach den Ygmäindige z Züri (1893 und 1934) und z Wintertuur (1922) langi Zyt 171 ghaa. Nach eerschte Fusioone i de letschte paar Jaar sinds hüt aber nun na 160 (Stand 2023), und wyteri Fusioone sind aatänkt.

Wirtschaft

De Kanton Züri isch de wirtschaftlich Motoor vo de ganze Schwyz. Wichtigi Banke (öppe d «Credit Suisse», d «UBS» oder d «Zürcher Kantonalbank»), Versicherige (öppe d «Helsana», d «Sanitas», d «SWICA», d Swiss Re oder d «Züri») und anderi Undernäme (öppe «Rieter», «Sulzer») händ da ire Sitz. Au vil ussländischi Undernäme händ im Kanton ire Schwyzer Hauptsitz, zum Byspil «Coca Cola», «General Electric», «Google», «IBM», «Microsoft» oder «Siemens». Aber au s Kongrässwäse und de Turismus wäärded wichtiger und wichtiger.

D Stadt Züri hät mit em Hauptbaanhof Züri de grööscht Baanhof vo de Schwyz, und z Chloote lyt mit em Flughafe Chloote de grööscht Flugplatz im Land. De Zürcher Vercheersverbund (ZVV) isch s beschtuuspoue Naavercheersnetz vo de Schwyz.

Gschicht

De Kanton Züri isch 1803 us em mittelalterliche Stadtstaat Züri pildet woorde. Sit doo isch d Stadt nu na e Gmäind wie all andere au.

Di eerscht Kantonsverfassig datiert vo 1803 und isch vom Napoleon ggää woorde.^[3] 1814 isch e konservatyvi Verfassig choo, wo probiert hät, s Raad vo de Zyt wider zruggztrüle.^[4] 1831 häts dänn e liberaali Verfassig ggää, und s allgimäin Waalrächt isch ygfüert woorde.^[5] 1869, wo s «Sischteem Äscher» gstürzt woorde isch, isch e «radikaali» Verfassig bschlosse woorde: Doo hät me di hüttige diräktdemokratische Volchsrächt mit Initiatyven und Referändum ygfüert.^[6] Di hüttig Verfassig vo 2005 hät ekäi groossi Änderige praacht: Zum äinte hetts daadezue ekäi politischi Meerhäite ggää, und zum andere sind ali wichtigen Änderige scho voranen as Täilrevisioone vo de doozmaalige Verfassig durepraacht woorde. Me hät 2005 aber s Verfassigsrächt uf de formaal Stand vo de modärne Zyt umformuliert.

Lueg au: Staatsarchiv Züri

Literatur

Adrian Huber, Beat Horisberger, Renata Windler, Meinrad Suter, Martin Illi, Mario König: Kanton Züri. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Niklaus Flüeler, Marianne Flüeler-Grauwiler (Ug.): Geschichte des Kantons Zürich. 3 Bänd. Werd, Züri 1994–1996. ISBN 3-85932-158-7 (Bd. 1) / ISBN 3-85932-159-5 (Bd. 2) / ISBN 3-85932-155-2 (Bd. 3).
Isabelle Häner, Markus Rüssli, Evi Schwarzenbach (Ug.): Kommentar zur Zürcher Kantonsverfassung. Schulthess, Züri 2007, ISBN 978-3-7255-5363-1.
Boris Schneider (Ug.): Der Kanton Zürich. Lehrmittelverlag des Kantons Zürich, 7. Uuflaag, Züri 2004, ISBN 3-906718-26-3.

Weblink

Commons: Kanton Züri – Sammlig vo Multimediadateie

Website vom Kanton Züri
Kanton Zürich in Zahlen uf statistik.zh.ch.

Referänze

↑ Verfassung des Kantons Zürich vom 27. Februar 2005.
↑ Website vom Zürcher Kantonsraat. Archiviert vom Original am 11. August 2019; abgruefen am 11. August 2019.
↑ Verfassung des Cantons Zürich vom 19. Februar 1803.
↑ Staatsverfassung für den eidgenössischen Stand Zürich vom 11. Juni 1814.
↑ Staatsverfassung für den eidgenössischen Stand Zürich vom 10. Meerz 1831.
↑ Verfassung des eidgenössischen Standes Zürich vom 18. April 1869. Dezue ghöört na e seperaats Verfassigsgsetz: Verfassungsgesetz betreffend Ausführung von Art. 89 der Bundesverfassung vom 15. Aprile 1877.

[1] Verfassung des Kantons Zürich vom 27. Februar 2005.

[2] Website vom Zürcher Kantonsraat. Archiviert vom Original am 11. August 2019; abgruefen am 11. August 2019.

[3] Verfassung des Cantons Zürich vom 19. Februar 1803.

[4] Staatsverfassung für den eidgenössischen Stand Zürich vom 11. Juni 1814.

[5] Staatsverfassung für den eidgenössischen Stand Zürich vom 10. Meerz 1831.

[6] Verfassung des eidgenössischen Standes Zürich vom 18. April 1869. Dezue ghöört na e seperaats Verfassigsgsetz: Verfassungsgesetz betreffend Ausführung von Art. 89 der Bundesverfassung vom 15. Aprile 1877.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]