Szeged

Szeged (ungarischi Usssprooch: ˈsɛgɛd, ùf Dütsch S(z)egedin, ùf Sèrbokroatisch Segedin/Сегедин, ùf Latinisch Partiscum ùnd ùf Idaliänisch Seghedino) isch e Stadt ìm Sǜǜde vò Ungarn ùnd de Komitaatssìtz vò Csongrád. Es isch noch Budapest ùnd Debrecen di drittgröschti Stadt vò Ungarn, di gröschti Stadt vò de Große Ungarische Diefeebeni ùnd eins vò de sììbe regionale Zändre vòm Land.

Szegedin, Segedin
Szegedin, Segedin (Ungarn) Szegedin, Segedin Szegedin, Segedin
Koordinate	46° 15′ N, 20° 9′ O46.25520.145
Symbole
Wappe Wappe Fahne Fahne
Basisdate
Staat	Ungarn
Komitat	Szeged
Höchi	75 m
Flechi	280,8 km²
Iiwooner	161.921 (2014)
Dichti	576,6 Ew./km²
Poschtleitzahl	6710, 6720-6729, 6753, 6757, 6771, 6791
Website	www.szegedvaros.hu
Politik
Burgermeischter	László Botka (MSZP)
Szeged ùnd d'Theiß Szeged ùnd d'Theiß

S Gèbiet vò de hǜtige Stadt isch sitt de Neusteizitt bèwohnt, erwähnt wìrd Szeged zùm èrschte Mool ìm Johr 1183. Ùnder em Chönig Lajos Nagy hät si sich züe-n-re bèdüttigsriiche Stadt èntwìckelt, ìm Johr 1498 isch re de Titel Freii Chönigsstadt verlìhe wòre; woo di tǜrkischi Herrschaft vorbii gsìì isch, hät Szeged dää Titel 1715 zrùckgriegt. Am 21. Mai 1719 hät's sii bìs hǜt gǜltigs Wappe griegt. Au vili wichtigi Ereignìss ìn Zämmehang mìt de Rèvolutione ìn de Johr 1848/49 sìn doo gsìì.

Ìn Bèzùùg ùf s Bìld vò de Stadt isch s Hoochwasser vò 1879 z erwähne: wiil de Grooßdeil vò de Gèbäude zerstöört wòre isch, sìn di meiste vò de hǜtige nooch em Hoochwasser baut wòre. Nooch em Verdraag vò Trianon hät Szeged au d'Ròlle vò-n-re mänke vò Ungarn abdrännte Stadt ǜbernoh, was sinni Bèdüttig no witter gsteigert hät. Zù de Zitt vòm Sozialìsmùs isch's e Zändrùm fǜr d'Schwèèr- ùnd fǜr d'Läbesmìttelìndustri wòre; hǜt no ghöört d'Läbesmìttelìndustri zù de wichtigste Branche z Szeged. Ùsserdèm isch's e kùlturälls Zändrùm ùnd di ungarischi Univèrsitäätsstadt mìt de qualitativ bèste Univèrsitäte vò Ungarn.

Geografischi Laag

Szeged lìt nooch an de sǜǜdlige Gränze vò Ungarn ùnd ghört zù de Große Ungarische Diefeebeni. D'Stadt erstreckt sich am Zämmeflùss vò de Flǜss Theiß ùnd Maros ùnd sǜǜdlig vòm Fehér-See. D'Èntfèrnig zù de Landeshauptstadt Budapest lìt bi 171 Kilomeeter; di beide Städt wère dùrch d'Autobahn M5 verbùnde. Ùsserdèm isch's di am diefste glägeni Stadt vòm Land ùnd au de diefst Pùnkt landeswitt, woo z Gyálarét sǜǜdlig vò Szeged isch ùnd ùf 75,8 Meeter ǜber em Meerspiegel lìt, isch nìt witt ewèg.

Szeged isch am rächte Ùùfer vò de Theiß ùf-e-re Ìnsle am Zämmeflùss vò de Theiß ùnd de Maros èntstande; d'Bèwohner hän d'Verdiefige vòm Bode ùnd d'Moor nooch ùnd nooch ùfgfǜllt, woodùrch d'Oberflächi bìs ìns 18./19. Johrhùndert eebe wòre isch. D'drei Ìnsle, woo sich Szeged ùs-e-ne zämmesetzt, wère Alsóváros (ùnderi Stadt), Felsőváros (oberi Stadt) ùnd Belváros (Ìnnestadt) gnännt.

S Klima vò Szeged isch sùbmediterran: de Sùmmer isch heiß ùnd de Wìnder nòrmalerwiss chùrz ùnd mìld.

Gschicht

Bìs 1686

Szeged ùnd sinni Ùmgeebig sìn sitt de Neusteizitt, d. h. sitt rùnd 5000 v. e. Chr., vò Mänsche bsììdelt. Noochdèm de Kaiser Traianus ìm Johr 106 Dacia bsetzt ghaa hät, isch vò dört viil Salz glììfert wòre; bal hät e Verbìndig zwǜsche Dacia ùnd de Brovìnz Pannonie gee. „Partiscum“, s hǜtig Szeged, isch e wichtigi Raststätte ùf sällem Wääg gsìì.

D'Aasììdlig vò de Magyare isch bsùnders de günschtige Bschaffeheit vò de Landschaft (gnüeg Blatz fǜr Weide, Züegang zù Wasser) züezschribe. Als Ciggedin wìrd d'Stadt ìm Johr 1183 zùm èrschte Mool ìn Zämmehang mìt de Salzgwìnnig erwähnt. Scho de Chönig István I. hät d'Bèdüttig vò de Salzìndùstri aaerkännt, doodùrch isch's mööglig wòre, dass sich Szeged züe-n-re bèdüttsame Stadt èntwickelt hät. Säll Salz isch doo z Szeged glagert ùnd vò doo uss witter bèfördert wòre, noochdèm mer's pèr Schìff ùs Sììbebǜrge ǜber d'Maros glììfert hät. De Grooßdeil vò de Bèvölkerig hät allerdings ìn de Landwìrtschaft gschafft; es isch vor allem Dierzucht bèdrììbe wòre, wènn au spöter d'Agrikùltur ùfchoo isch.

Vor em Tatarestùrm sìn d'Bèwohner ìn s Moor ìn de Nööchi vò de Stadt gflüchtet, nooch em Abzùùg vò de Tatare sìn si zrùckchoo gò di zerstöörti Stadt wìderùfbaue. Ìm Johr 1246 hät de Chönig Béla IV. d'Stadträcht verlìhe, doodemìt isch Szeged ùf s gliich Niveau ùfgstììge wie sällemools no Buda ùnd Székesfehérvár. Zwǜsche 1260 ùnd 1280 isch zùm Schùtz vò de Wääg, woo s Salz drǜber glììfert wòre isch, e Schloss baut wòre. Ùnder de Hèrrschaft vòm Chönig Lajos Nagy hät sich Szeged zù de wichtigste Stadt vò Sǜǜdungarn èntwìckelt ùnd hät bèdingt dùrch d'Tǜrke, woo e Gfohr fǜr Ungarn dargstellt hän ùnd zù dère Zitt ìm Aamarsch gsìì sìn, au e strateegischi Rolle griegt. De Chönig Zsigmond vò Luxebùrg hät d'Stadt mìt-e-re Muur ùmgee, 1498 isch re de Rang Freii Chönigsstadt verlìhe wòre.

1522 isch d'Iiwohnerzahl vò Szeged bi 7000 gläge.

1525 sìn di tǜrkische Drùppe dùrch Szeged dùùrezoge. Si hän d'Stadt zèrscht zerstöört, deno ìn de Johr 1542/43 bsetzt. Di riiche Patriizierfamììlie sìn ùf Debrecen, Kassa ùnd Nagyszombat gflüchtet. Säll hät d'Iiwanderig vò vile tǜrkische ùnd sǜǜdslawische Völker ùf Szeged ussglööst; sälli hän au scho vorheer aagfange, sich an d'Ungare z assimiliere. Dää Deil vò de Bèvölkerig, woo nìt gflüchtet isch, d. h. e große Deil vò de Iiwohner, hät vor allem ìm ùndere Deil vò de Stadt, ùm d'Boldogasszony-Chìrch ùme, gläbt ùnd mìt em Fischfang ùnd de Nùtzdier sii Läbesùnderhalt verdient.

1686 bìs 1879

Ìm Hèrbscht 1686 hät sich d'Stadt vò de Tǜrkeherrschaft bèfreit. Sällemools hät si 2000 Iiwohner ghaa.

De Chönig Lipót I. hät am 12. Dezämber 1698 ì'me Erloss d'Gwìnnig vò Salz z Ungarn ùnd z Sììbebǜrge wìder ùfgnoh ùnd no ìm gliiche Johr isch di èrschti Lììferig z Szeged aachoo. De Briis vò zwei Zändner isch bi drei Forìnt gläge. De Chönig hät ìm Abrìl 1700 de Josef Müller vò Wien zùm Minìster fǜr d'Verwaltig vò de Salzgwìnnig ernännt; sittheer isch s Salzvorchoo au stärker gnùtzt wòre.

1715 isch Szeged vò Neuem de Titel Freii Chönigsstadt verlìhe wòre. Am 21. Mai 1719 hät's vòm Károly III. sii bìs hǜt gǜltigs Wappe griegt, sitt sällem Daag wìrd jeeds Johr am 21. Mai de Szeged Napja (Ungarisch fǜr Daag vò Szeged) gfiirt. Ìm Johr 1723 isch Szeged zùm Komitaatssìtz vòm dörtmolige Komitat Csanád wòre, dää Titel isch em abber ìnnerhalb vò zäh Johr aberkännt wòre.

Ìn de Zitt, woo doodrùf gfòlgt isch, hät sich Szeged steetig witterèntwìckelt. 1719 sìn Piaristemönch dooheer choo ùnd hän e Gymnasiùm grǜndet ùnd wǜsseschaftligi Vordrääg ghalte. Drotz dène ùfchlärerische Èntwìcklige isch abber zwǜsche 1728 ùnd 1744 au vile Häxe de Brozäss gmacht wòre.

Szeged isch ìm Verlauf vò de Rèvolutione ùnd em Freiheitschampf vò 1848/49 de lètscht Sìtz vò de rèvolutionäre Regierig gsìì. De Lajos Kossuth hät doo am 12. Juli 1849 sinni lètschti Reed ghalte ùnd am 14. Juli zämme mìt em Bălcescu de ungarisch-rumänisch Frììdesverdraag ùnderschrììbe. Witterhìì hät d'Stadt e Èntwìcklig erfahre; 1854 isch si an d'Isebahnlììnie aagschlosse wòre. 1869 hät s Gschäft vòm Márk Pick ùfgmacht, woo spöter zù de bèriehmte Salamifabrik wòre isch.

1879 bìs 1944

S Roothuus vò Szeged, woo d'Ǜberschwämmig vò 1889 ǜberstande hät

E Markierig vòm Wasserstand nooch de Ǜberschwämmig an de Mátyás-Chìrch

Dänkmool vò de Ǜberschwämmig

Ìm Johr 1879 hät e Flüetwälle z Szeged schweeri Schäde verùrsacht. Ìn de Nacht ùf de 12. März hät de Damm z Petres ìm Drùck vò de Theiß noochgee; d'Ǜberflüetige, woo doodrùf gfòlgt sìn, hän 165 Doti gfòrdert, nùme 265 vò de 5723 Hüser sìn stoh blììbe (drùnder d'Ferenc-Chìrch mìt em Chlooster, de Dömör-Dùrm ùnd s Roothuus). Nùme zähdausend vò de sìbzigdausend Iiwohner sìn blììbe, de Rest isch ùmgsììdelt wòre. Mìt de Ùnderstǜtzig vòm Kaiser Franz Joseph I. isch d'Stadt ìn de nöchste Johr wìderùfbaut wòre, neui, modèrni Hüser sìn an d'Stell vò de Ruine drätte. Au s Szegeder Schloss isch abgrìsse wòre. Wiil au d'Städt Wien, Bèrlin, Brǜssel, London, Paris ùnd Room mìtghùlfe hän, isch jee ei Abschnìtt vò de Rìngstrooß nooch sälle Städt bnännt wòre.

1880 hät sich Szeged mìt Újszeged am andere Ùùfer vò de Theiß vereinigt; sitt 1883 gìt's au e Brùck zwǜsche ne.

Vò 1918 bìs 1920 isch Szeged ìm Geegesatz zùm restlige Ungarn vò de Franzose bsetzt wòre. Während de Röterèpublik sìn zahlriichi Soldate dooheer gflüchtet, woo nìt hän wölle de Rote Armee biidrätte. Sìì sìn 1919 mìt em Miklós Horthy ùf Dransdanubie zoge.

Nooch em 1. Wältchrieg ùnd em Verdraag vò Trianon isch Szeged züe-n-re Gränzstadt wòre ùnd hät Bèdüttig gwùnne, wiil's d'Rolle vò vile abdrättene Städt ǜbernoh hät. 1921 isch d'Univèrsität vò Kolozsvár dooheer choo; ab 1923 isch Szeged wìder de Komitaatssìtz vò Csanád gsìì.

De Zweit Wältchrieg hät au fǜr Szeged Zerstörige brocht. Am 2. Juni 1944 hätt de Bahnhoof solle gsprängt wère, wiil d'Bòmbe abber nìt droffe hät, hän d'Hüser ìm Bahnhoof sinner Ùmgeebig de gröscht Schade devoodrage. Ìnsgsamt sìn ìm Chrieg zìrka 6000 Iiwohner ùms Läbe choo ùnd zahlriichi Jude ìn Kònzendratioonslager depòrtiert wòre ùnd ùmchoo. Am 11. Oktober hän sowjètischi Drùppe Szeged bsetzt.

Sitt 1944

1950 sìn ùs Deile vò Szeged nüün neui Gmeinde èntstande, woo ùm Ghöft ùme aaglègt wòre sìn. Si hän sich soo güet èntwìckelt, dass eini vò-ne-ne, Mórahalom, ìm Johr 1989 d'Stadträcht griegt hät.

Zù de Zitt vòm Sozialìsmùs isch Szeged e Zändrùm fǜr d'Liicht- ùnd fǜr d'Läbesmìttelìndustri wòre. 1965 sìn ìn de Nööchi vò de Stadt Èrdöölvorchoo èntdeckt wòre. Sitt 1962 isch Szeged de Sìtz vòm Komitat Csongrád, sällemools hät au e Ùmstrùkturierig vò de Stadtdeil stattgfùnde.

E Ǜberschwämmig ìm Johr 1970 hät de Peegel vò 1879 ǜberdroffe. Szeged isch evakuiert wòre. E witteri Ǜberschwämmig ìm Johr 2006 isch me Peegel vò ǜber zäh Meeter züezschribe.

1973 sìn Algyő, Gyálarét, Kiskundorozsma, Szőreg ùnd Tápé ùf Szeged iigmeindet wòre. Algyő isch abber sitt 1997 wìder e sèlbständigi Gmeind.

D'Fabrike, woo ùnder de Sozialìste èntstande sìn, sìn ìn de 1990er-Johr zgrùnd gange.

Hǜt isch Szeged di wichtigsti Stadt vò de Region; es isch e Univèrsitääts- ùnd au e Touristestadt. 2006 isch d'Autobahn M5 fèrtiggstellt wòre, woo ùf Budapest fiehrt.

Wappe

S Wappe zeigt e Renaissance-Schìld, woo vèrtikal deilt isch. Ìn de linke Hälfti sìn ùf blauem Hìndergrùnd zwei sìlbrigi Bälke z seh, woo d'Theiß ùnd d'Maros symbolisiere. Ìn de rächte Hälfti isch ùf gòldigem Grùnd di rächti Hälfti vò me ne schwarze Aadler z seh, woo d'Flǜǜgel ussgstreckt hät ùnd nooch rächts lüegt. Ìn sinne Gralle hèbt er e schwarzes Zèpter.

Ǜber em Schìld isch e sìlbrige Hälm mìt gschlossenem Visier vò vòrne z seh, ùm sii Hals hänkt e gòldigs Medaillon a'me ne gòldige Band. Ùf em Chopf vòm Hälm isch e Krone mìt fǜmf Zacke z seh, woo mìt fǜmf rote Rubin verziert isch. Obedrǜber isch e sìlbrigs Schoof, woo noch links lauft.

Ùnder de Krone sprieße Blätter füre, woo de Schìld ùmgän; si sìn ùf de linke Sitte root ùnd sìlbrig ùnd ùf de rächte Sitte blau ùnd gòldig.

E Prototyp vòm hǜt gèbrüüchlige Wappe, e Sììgel mìt de Ùfschrìft Sigillum Regiae [Civitatis Se]gediensis * A. 1200 *, isch 1704 aagèblig ùs de Theiß gfischt wòre. Es wìrd allerdings vermüetet, dass es e Fälschig isch, woo zùr Rùckgwìnnig vòm friehnere Titel Freii Chönigsstadt bruucht wòre isch.

Bèvölkerig

E Vòlkszällig ùs em Johr 2001 hät 163.699 Iiwohner ergee, woo ìnsgsamt ìn 70.845 Wohnige läbe. 93,5% vò de Iiwohner sìn Ungare, 0,7% Zigüner, 0,6% Dütschi, 0,5% Sèrbe, 0,2% Rumäne, 0,2% Slowake ùnd 0,1% Kroate; 5% hän e anderi Staatsaaghörigkeit. Szeged isch doodemìt vergliichswiss mùltikùlturäll.

D'Iiwohnerèntwìcklig sitt 1900:

• 1900 - 68.099
• 1910 - 79.058
• 1920 - 83.868
• 1930 - 90.409
• 1940 - 92.019
• 1950 - 86.640
• 1960 - 98.942
• 1970 - 151.481
• 1980 - 170.794
• 1989 - 189.484
• 1990 - 175.301
• 2000 - 158.158
• 2009 - 169.030
• 2011 - 170.285

1989 hät Szeged 190.000 Iiwohner ghaa, was de aktuäll Rekòrd isch. Sitt 2005 isch ìm Geegesatz zù de Zitt vorheer e Bèvölkerigswachsdùùm z bèobachte, sällewääg wìrd vò de Demografe gschätzt, dass Szeged ùm 2020 wìder ǜber 190.000 Iiwohner hät.

Wìrtschaft

Paprika vò Szeged

Szeged isch eins vò de ungarische Zändre fǜr Läbesmìttelìndustri. Esoo wìrd zùm Bispiil d'Gwǜrzpaprika, woo ìn de Ùmgeebig vò de Stadt aabaut wìrd, z Szeged witterverarbeitet. Ùsserdèm wìrd doo d'Pick-Salami heergstèllt, woo als ungarischi Spezialität bèkannt isch. Z Algyő ìn de Nööchi vò Szeged wère Èrdööl ùnd Èrdgaas gwùnne. Alles ìn allem isch di wìrtschaftligi Rolle vò Szeged abber ìn de lètschte Johr zrùckgange, noochdèm gschichtsdrächtigi Ìndustribranche (zùm Bispiil d'Brodùktion vò Kabel, Ziegel, Tekschtilie, Hanf ùnd Kònsèrve) zgrùnd gange sìn.

Extèrni Sitte

 Commons: Szeged – Sammlig vo Multimediadateie

• Òffiziälli Internetsitte

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Szeged“ vu de ungarische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.