Gràmmàtik vum Milhüüser Dialekt/Vàriànta ìn dr Gràmmàtik

Hìttiga Zitt

Verb

düe

Zwei Meegligkeita ìm Präsens

mìr düen	oder	mìr dian
ìhr düen		ìhr dian
sa düen		sa dian

S Verb „düe“ wìrd dàto meischtens àls Modàlverb verwanda. Àwer doch nìt ìmmer:

as düet mìr Leid  es tut mir Leid  je suis désolé(e)

- Hàt dàs ebbis mìt dr Àrwet z'düe?  - Hat das etwas mit der Arbeit zu tun?  - Est-ce que ça a un rapport avec le travail ?
- Nein, dàs hàt mìt dam nit z'düe.  - Nein, das hat damit nichts zu tun.  - Non, ça n'a aucun rapport avec ça.

müeßa

Zwei Meegligkeita ìm Präsens

mìr müen	oder	mìr mian
ìhr müen		ìhr mian
sa müen		sa mian

Zwei Meegligkeita fer s Partizip Perfekt

ìch hà müeßa

oder

ìch hà miaßa

geh

S verb geh wìrd nìt unbedìngt üsgsprocha, wenn's vu teil Verb (Hìlfsverb, Modàlverb, brüücha, trauia, wìssa...) begleita wìrd.

ìch wìll ìns Bett (geh)  ich will ins Bett gehen  je veux aller au lit

sa sìn furt (ganga)  sie sind fortgegangen  ils sont partis

Brüüchsch nìt üssa (geh)  Du brauchst nicht heraus (zu gehen)  Tu n'a pas besoin de sortir

Ìch traui nìt allei uf Pàris (geh)  Ich habe keine Mut, allein nach Paris zu gehen  Je n'ose pas aller seul(e) à Paris

Weißt'r wo dura (geh)?  Weiß er wo durchgehen?  Sait-il par où passer ?

Un sogàr: D Kàtz ìsch unter s Bett (ganga)  Die Katze ist unter das Bett gegangen  Le chat est allé sous le lit
Komischer Fàll: ìn dam Sàtz wìrd d Bewegung nìt klàr üsgsprocha, àwer 's hàndelt sìch unbedìngt um a Bewegung, sunscht war's „unter'm Bett“.

Bewegung / Lokalisiarung

Bewegung	ar geht ìns Bett
	ar wìll ìns Bett (geh)
	ar ìsch ìns Bett (gànga)
Lokalisiarung	ar ìsch ìm Bett
	ar lìegt ìm Bett

Mankmol müeß s Verb „geh“ gàr nìt gsajt wara, wenn dr „ge“ scho do ìsch un wenn dr Sàtz züe kompliziart dat wara.

Geh oder nìt geh

Präsens	Vergàngaheit
Mìr wann geh	Mìr han wälla geh
Mìr wann làuifa	Mìr han wälla làuifa
Mìr gehn ge làuifa	Mìr sìn (gànga) ge làuifa
Mìr wann (geh) ge làuifa	Mìr han wälla (geh) ge làuifa

kumma

Zwei Meegligkeita ìm Präsens

ar kummt	oder	ar kunnt
mìr kumma		mìr kämma
ìhr kumma		ìhr kämma
sa kumma		sa kämma

Kumma oder nìt kumma

Präsens	Vergàngaheit
Mìr wann kumma	Mìr han wälla kumma
Mìr wann lüega	Mìr han wälla lüega
Mìr kämma ku lüega	Mìr sìn (kumma) ku lüega
Mìr wann (kumma) ku lüega	Mìr han wälla (kumma) ku lüega

tràga

tràga = traja  tragen  porter

Üsnàhmswiis, ìm Verb tràga, kààt dr „g“ aui z'Milhüüsa a „j“ wara, wia z'Colmer oder z'Stroßburg.

Zwei Meegligkeita ìm Präsens

ìch tràg	oder	ìch traj
dü tràgsch		dü trajsch
ar tràgt		ar drajt
mìr tràga		mìr traja
ìhr tràga		ìhr traja
sa tràga		sa traja

Ei Meegligkeit ìm Partizip Perfekt

ìch hà trajt

dü hàsch trajt

usw.

Nìt verwachsla mìt: dreiha  drehen  tourner, wo gliich üsgsprocha wìrd. (Àwer dr Kontext ìsch meischtens ànderscht.)

Kìrzera Form

kumma → kuu

namma → naa / gnumma → gnuu

schlàga schlàà / gschlàga gschlàà

driischlàà / driigschlàà

sìch ìwerschlàga / ìwerschlàga  se surpasser

sìch ummaschlàà / ummagschlàà  se donner du mal, faire des efforts

vorschlàga vorschlàà / vorgschlàga vorgschlàà

Friahiera Zitt

(A. Lustig ànna 1880. Tràditionnella Schrìftàrt, nìt Orthal.)

Àm And vu da Wärter

D offiziella Schrìft dàto: Mìlhüsa

Schwa hàt ma „e“ gschrìewa, nìt „a“.

Zum Beispiel: Dr Neüjohrsmorge, Dr Cüsin im Kaste., D'Müsikante, D'Nàiere, Was d'Storke sage, Milhüse...

Zwei Meegligkeita fer dàs z'expliziara:

• A àndra Üssproch: sallamols han vìllìcht d Milhüüser kè so breita „a“ àm And vu da Wärter drààbabt.
• A Schrìftgwohnet wo ìm Hoochditscha nohgmàcht hàt (ìn dara Zitt wo s Elsàss ditsch gsìì ìsch un Ditsch d Hàuiptsproch gsìì ìsch).

Unbestìmmter Àrtìkel

a  ein(e)  un(e) → ne

• ne zàrtliger Mann (àstaàtt a zartliger Mànn  ein zärtlicher Mann  un homme tendre)
• ne Dorfschüel (àstaàtt a Dorfschüel  eine Dorfschule  une école de village)
• ne Dichterkind (àstaàtt a Dìchterkìnd  ein Dichterkind  un enfant de poète)

Verb

kumma

dü kunnsch, ar kunnt

meega (möge)

A Verb wo ma dàto fàscht numma noch ìm Konjunktiv verwandet. Weniger ìm Ìndikativ, wo's dr Sìnn hàt vu „garn hàà“.

Beispìeler:

• Ìn dam Sìnn vu „garn hàà“

Ìm Text „In dr Visite.“:
Grad no dr Licht, dr gliche Tag, heb Einer g'frogt, ob sie-n-en mag?
  Gerade nach der Bestattung, den gleichen Tag, habe einer gefragt, ob sie ihn mag?
  Juste après l'enterrement, le jour même quelqu'un lui aurait demandé si elle l'aimait ?

Ìm Text „Ne G'schichtle vom e Verliebte un vom e Parepli.“:
I mag kei Parepli mitnàh
  Ich mag kein Regenschirm mitnehmen
  Je n'aime pas emmener un parapluie

Ìm Text „In dr Kàltnacht.“:
's sin d'Nochberslit, si kämme z'kàlte, Lit, wo dr Peter gar nitt mag
  Es sind Nachbarsleute, sie kommen abends zu Besuch, Leute, die Peter gar nicht mag
  Ce sont des gens du voisinage, ils viennent à la veillée, des gens que Pierre n'aime pas du tout

• Ìm Sìnn vu-n-'ra Vermüetung

Ìm Text „Astronomie“:
Das isch kurios, was mag das si?
  Das ist kurios, was mag das sein?
  C'est curieux, qu'est-ce que cela peut être ?

Was möge jetz die ha mitnander?
  Was mögen jetzt diese haben miteinander?
  Que peuvent maintenant ceux-là avoir (à faire) ensemble ?

Ìm Text „Im Summer.“:
Wo mag er doch nur jetz noch si?
  Wo mag er doch nur jetz noch sein?
  Où peut-il seulement bien être maintenant ?

düe (tho)

A Verb wo ma dàto fàscht numma noch àls Hìlfsverb verwandet: „düe“ ìm Präsens, „dat“ ìm Konjunktiv.

Ìm Text Schlecht Wasser:

Was Kückück's, sàit er ganz verwundert, hàn Ihr mr in das Wasser tho?...
  Was Kückück's (was denn), sagt er ganz verwundert, haben Sie mir in dieses Wasser getan?...
  Que diable, dit-il tout étonné, m'avez-vous mis dans cette eau ?

(ìn dam Üsdruck bedittet „Kückück“ dr Tèifel, wo ma nìt hàt därfa nenna: Was Kückück's...  Que diable...)