Christkind

S Grischtkind isch e Gstalt, wu dr Kinder (as Stellverträtter vu dr Eltere usw.) am Heilige Obe (24. Dezämber) d Gschänkli bringt. Allerdings siiht mer des Kind meischtens nit - d Gschänkli liige eifach unterem Grischtbaüm, wänn d Kinder in d Stube derfe, s Grischtkindli isch drno scho wider furt. Mer mueß es sich villicht as e Art Engel vorstelle. Do wus doch in Bilder dargstellt oder wus gspiilt wird, ischs am endschte e Maidli in wissem Gwand, mit uffenem Hoor, villicht verschleieret.
(Ebis anders isch s Jesuskindli, wu im Grippili lit un wu üs dr grischtlige Wihnächtsgschicht gnumme isch. Zu däm sage d Kinder aü s Grischtkind. Aü s Gschänk ka as Grischtkindli bezeichnet wäre: „Was hesch fir e Grischtkindli bikumme?“)
Im Elsass isch s Grischtkindli mänkmol liibhaftig ufdrätte (e wiss gleideti Maidli- oder Fraüegstalt) un vum Hans Trapp begleitet wore – e bese Kaib, wu Angscht macht. Des isch e Rolleverteilung gsii wiä bim Nigelaüs un sinem Begleiter.

Grischtkind oder Wiehnächtchind

Verbreitig

S Grischtkind isch noch em „Atlas der deutschen Volkskunde“ (erhobe ab 1928) bekannt un aktiv z Weschtditschland (ab Oldeburg noch Süde un weschtlig vu Breme, Hildesheim, Göttinge, Erfurt un Weimar), z Südwescht- un z Südditschland, z Böhme un z Schlesiä (gsii). Üsserdäm isch des Kind mit sinene Gobe aü im Elsiss, in dr alemannische Schwiz un z Eschtrich verbreitet. Noch em „Atlas der schweizerischen Volkskunde“ (erhobe ab dr 30er Johr) heißt s Grischtkind z Basel, im Baselbiät, im ganze Bärnbiät un im weschtlige Aargau aber Wiehnächtchind – so aü viilmol im ditsche Markgräflerland, z. B. bim Johann Peter Hebel im Gedicht „Eine Frage“.

Nach der Uskumft vom Schwyzerische Idiotikon isch s Chrischtchind i Teile vo de refermierte, aber auch de katholische Schwyz allerdings jung. Na im 18. und 19. Jahrhundert hät zum Byspil a mängen Orte de Chlaus Gschänkli praacht. S Chrischtchind isch i de Schwyz offebar en Import us em Südtüütsche.

Konfessionelle Iifluss

Dr grescht Deil vum draditionälle Verbreitunggebiit vum Grischtkind isch katholisch. Aber ürspringlig isch s Grischtkind in broteschtantische Gegende as Konkurränz zum „katholische“ Bischoff Nikolaus ufkumme – dr Nigelaüs stellt jo dr Heilig Nikolaos vu Myra dar. Agäblig solls vum Luther esälber iigfiährt wore sii (Beleg?). Dr Nigelaüs alias Samichlaus het bis zu dr Reformation iberal am 6. Dezämber d Gschänkli brocht – an Wihnächte hets bis dert nyt gä. Ass dä Bischoff sich e Urteil iber Guet un Bes am Mänsch amaßt un belohnt oder stroft, het noch dr lütherische Vorstellung nit derfe si, des diäg allei im Grischtus zuestoh. Zuedäm isch d katholisch Heiligeverehrung vum Proteschtantismus abglähnt wore. Diä Landschafte in dr Schwiz, wu s Grischtkind Wihnächtskind heißt, ghere zu dr reformiärte Gebiit, so aü s badisch Markgräflerland. I der öschtliche Schwyz aber hät sowohl i verschidene refermierte wie i de katholische Regione na bis is 19. Jahrhundert de Chlaus Gschänkli praacht. Hüt isch deete aber au s Chrischtchind de Überbringer – und gheisst au esoo.

S Grischtkind bzw. s Wihnächtskind het sich also in dr katholische un evangelische/reformiärte Gegende im Weschte un Süde vum ditsche Sprochgebiit as Gschänklibringer an Wihnächte kenne etabliäre, im Nigelaüs si Termin isch am 6. Dezämber bliibe – so kummi si guet anenander verbei.

S Grischtkind wird zruckdrägt

Konkurränz het s Grischtkind in dr letschte Johrzehnte aber vum Wihnächtsmann bikumme, dä rot-wiss Gsell isch noch em „Atlas der deutschen Volkskunde“ eigentlig im Nord- un Oschtditsche drheim, aber d Werbe-Induschtii duete mit Macht aü im Süde verbreite.
Im Elsiss heißt dr Wihnächtsmann Père Noël; diä meischte elsässische Kinder känne s Grischkindli nimmi.

Elteri Forme: Neujahrschind un Mutti

I Teile vo dr reformierte Schwyz isch friähjer d Bschärig an Neijohr gsii - wäge däm het zum Byspil im Bärnbiät oder im Züripiet – d Kindergstalt, wu Gschänkli brocht het, viilmol Neujahrschind gheiße. Im Berner Mittelland hets aü e Neujahrmutti gää – dä isch nit eso still un friidlig gsi wiä s Wiehnächtchind. Wu d Schänkerei aber uf Wihnächte verlegt wore isch, hets kenne sii, ass dr Mutti an Wihnächte kumme isch. Üs em Neujahrschind isch sowiso s Wiehnächtchind wore. (Wär do meh driber weißt, ka e eigene Artikel drüs mache.)

Literatür

• Atlas der deutschen Volkskunde, 1937–1939, Neue Folge 1959 ff.
• Atlas der schweizerischen Volkskunde, Basel 1950–1995
• Österreichischer Volkskundeatlas, Linz 1959, Wien 1965ff
• Ingeborg Weber-Kellermann: Das Weihnachtsfest. Eine Kultur- und Sozialgeschichte der Weihnachtszeit. Bucher, München 1987, ISBN 3-7658-0273-5.
• Schweizerisches Idiotikon, 1881 ff. (Artikel Neu-Jâr-Chindli (Band III, Spalte 346: Digitalisat) und Christ-Chindli (Band III, Sp. 346 f.: Digitalisat)).
• Claudia Bucheli Berger, Christoph Landolt: Dialekt und Konfession in der Deutschschweiz. I: Elisabeth Frieben, Ulrich Kanz, Barbara Neuber, Ludwig Zehetner (Ug.): Dialekt und Religion. Beiträge zum 5. dialektologischen Symposium im Bayerischen Wald, Walderbach, Juni 2012. Regensburg 2014 (Regensburger Dialektforum 20), ISBN 978-3-939112-29-7, S. 73–94. [Mit eme Kapitel über dr Gobebringer.]
• Christoph Landolt: Nikolaus, Christkind, Weihnachtskind, Neujahrkind, Mutti, Pelzer & Santa Claus. I: «Wortgeschichten», usegää vu dr Redaktion vum Schwyzerische Idiotikon.