Munot

Munot
	Feschtig Munot, Luègi vu Füèrthalè Feschtig Munot, Luègi vu Füèrthalè
Entstehigsziit:	1564–1589
Erhaltigszuestand:	Erhaaltè
Ort:	Schaffuusè
Geografischi Lag:	47° 41′ 49″ N, 8° 38′ 23″ OKoordinate: 47° 41′ 49″ N, 8° 38′ 23″ O; CH1903: 690162 / 283615
Höchi:	433 m ü. M.
	Munot (Schweiz) Munot
	Munot (Schweiz) Munot

Dä Artikel behandlèt d Feschtig Munot. Zuè dè glychnammigè Schiff luèg bi Munot (Schiff, 1936) un Munot (Schiff, 1998).

Dè Munot isch è Rondellfeschtig im Zèntrum vo dè schwyzer Stadt Schaffuusè uff èm Ämmersbärg un gildèt als Wòrzeichè vo dè Stadt. Sy isch im 16. Johrhundert us Quader- un Bruchschtai us èm Malm baut worrè, wo i dè Region abbaut worrè isch; churz nõch dè Fèrtigschtellig hèt s diè èrschtè Zwiifel gää, ob d Aalaag im Stand vo dè Milidärtechnig entschprochè hèt. Dè Munot hèt nu eimòl für d Defensivè diènt: im Johr 1799 wôrend èm Rückzug vo dè französischè Truppè vor dè Öschtrycher.

Hischtörli

Wiè bi andrè Feschtungè, wo-nè exponyrti Laag hèn, wörd d Idee am Läbbè ghaaltè, dass a dè Stell vum hütigè Munot annedubaki d Römer èn Wachturm als Bschtanddeil vo irer Nordgränz am Rhy nõch baut haa söllèd. Belait isch einèwäg è Feschtig, wo ab 1098 a sèbbèrè Stell vum sog. «Annot» odder «Unot» (mhd. für „Ooni Not“) gschtandè isch. Sèlli Feschtig isch aafänglich im Bsitz von èm Adligè (vomuètlich von èm Vogt) gsi isch. Anno 1561 isch dè aalte Zwingolf, diè vorglagèrti Weerblattform, gschliffè worrè.

Im Dürer sin Idealblaan von èrè Baschtei für d Feschtig Klausè uus: Etliche vnderricht, zu befestigung der Stett, Schloß vnd Flecken, bim Hyronymus Andreae, Nürnbärch 1527

Diè hütigi Aalaag isch zwǜschè 1536 un 1546 unter m Stadtbaumeischter Heinrich Schwarz (1526–1593) woll nõch Kenntnis vum Dürer sim Wärch wiè nè Rondellfeschtig baut worrè. Deilwyys isch d Rondellfeschtig au in Fronbüèz baut worrè, sy rebräsentyrt mit irèm Bärgfryyd eins vo dè wènnigè Byschpill von èm Übbergang von èrè Burg zuè nèrè modèrnè Feschtig. Dè Munot isch Deil vo dè Schaffuuser Stadtfeschtig gsi. Dè Bau hèt d Stadt 47'528 Guldè koschtet, wa uugfäär dè Köschtè vo öppè 800 Stadthüüser entschprochè hèt.

Anno 1646 hèt mò im Volauf vum Dryssigjöhrigè Chrièg erwogè, d Schanzè un è Vorwärch z bauè. Dè Werdmüller Hans-Georg hèt èn Blaan zeichnèt, abber diè dõdruus berèchnètè Köschtè vo 165'627 Guldè hèt mò abber schlièsslich yschparè chönnè, well dè Weschtfälische Friddè vo 1648 dè Dryssgjöhrige Chrièg zuè nèm Änd brocht hèt.

Belagerig 1799

Am 1. Oktober 1798 isch d Stadt un dè Munot vo dè Franzosè bsetzt worrè, nõchdèm schu am 15. Juni dè Balthasar Alexis Henri Antoine vo Schauèburg un dè Jean-Jacques Rapinat i dè Stadt ufftaucht sin. Am 15. Novembèr 1798 isch au nò dè André Masséna uff Schaffuusè chò un hèt Quartyr d Franzosè gforderèt, wo bi dè Schlacht bi Oschtrach un dè Schlacht bi Stockach vowundèt worrè sin. Dè General Jean-Baptiste Jourdan hèt è Munitionsdepot aalegè lõ, dè Munot isch mit Gschütz vosää worrè.

Am 13. April 1799 hèt dè General Maximilian Baillet vo Latour un dè Major Michel vo Kynmayer 6000 Mannè bi Härblingè un Büsingè positionyrt. Diè Gschütz hèt mò bi Buèchthalè uff dè Windegg boschtyrt. Nõchdem d Uffforderig, d Stadt un d Feschtig z übbergää, unbeantwortet blibbè isch, hèt mò gegè 3 am Mitdag mit èm Schièssè aagfangè. D Bsatzig vum Munot hèt retour gschossè, doch nõch èm Sturm uff d Stadt am füffi õbends hèn sy d Gschütz i dè Grabbè gschupft, wo d Öschtrycher d Gschütz widder uffglèsè hèn. Um d Vofolger abzhaaltè, hèn d Franzosè d Gruèbèmaa-Brugg aazündet.

Inschtandsetzig

Nõch èm Änd vo dè einzigè Belagerig vo dè Feschtig hèt sy durch dè Beschuss großi Schäddè abchriègt un hèt jeddi milidärischi Bedütig volorè. Anno 1804 hèt dè Stadtrõt d Abnaam vo Sandschtaiblattè vo dè Zinne obbè abbè gnemmigt. Rägèwasser isch i s Gwölbe mit dè Zyt ydrungè. D Muèrè hèt als Staibruch für diè wachsèndi Stadt Schaffuusè diènt.

Ab 1826 hèt sich dè Johann Jakob Beck, wo Zeichèleerer a dè Kantonsschuèl gsi isch, für dè Erhaalt vum Munot ygsetzt. Bis 1839 isch dè Munot uff sini Initiativè hy reschtauryrt un vor èm Iischturz bewaart worrè. Am 30. Oktobèr 1839 isch dè renovyrte Munot mit èm grossè Fäscht, dè Munotfièr, widder ygweyyt worrè. A sèllèm Daag isch au dè Munotvorein gründèt worrè. Sin ärschtè Bräsidènt un "Munotvatter" isch dè Johann Jakob Beck gsi.

Hütigi Vowendig

Munot i dè Nacht

Dè Munot diènt hüt als städtischè Voaaschtaltigsort un Kulturzèntrum. Dè Munotvorein voaaschtaltet i dè Summermonät jewyls am Samschtigõbèd uff dè Munotzinnè d Munotbäll mit live gschpillter Danzmusig. Zweimòl pro Őbèd wörd d Quadrillè, au Française dauft, dõdeby danzt. Dè Gsellschaftsdanz isch im 17. Johrhundert z Frankrych un Ängland erschtmòls erwäänt worrè. Sit übber hundert Johr wörd sèllè tradyrte Danzreigè wôrènd dè Munotbäll zelebryrt. Dè Danz glydèrèt sich i füüf Tourè mit gnau feschtglaitè Schrittfolgè un duèrèt öppè 20 Minutè.

All Johr nõch dè Summerferiè füürt dè Munotvorein s Munotkinderfescht mit abschlièssèndem grossem Füèrwärch durrè.

Im Grabbè vum Munot wörd è chlyni Härdè Damwild ghaaltè. Dè Hirsch drait jewyls dè Nammè vum amtyrèndè Stadtbräsidänt vo Schaffhuusè.

Baudatè

Dè Munot isch im hütigè Zuèschtand èn zǜlindrischè Bau mit èm Durchmesser vo 50 m. D Höchi vum gmuèrtè Zǜlinder bedrait bis zuè dè obberschtè Gschützblattform öppè 25 m bi nèrè Muèrdicki vo 4 m. Dè Feschtigsturm isch nòmòl öppè 15 m höcher wiè s Rondell un isch mit ènèm Spitzdach chrönt.

Im Turm git s au d Woonig vum Munotwächter, wo sich um d Damhirschkolony im Munotgrabbè kümmèrè duèt un all Õbèd um Nüüni vo Hand s Munotglöggli lütet. Bim Frauèschtreik am 14. Juni 2019 hèt s Munotglöggli zum ärschtè un einzigè Mòl sit Johrhundertè nit glütet.^[1]

Vo Intrèsse isch diè massyvi Kasemattè im Innerè vo dè Feschtig. S Gwölbe isch öppè vyr Meter dick un wörd vo nüü Pfyyler drait. Bi dè Blaanig vo dè Feschtig isch es no nit vorgsää gsi, dè Hof zu übberdachè. D Kasemattè wörd durch vyr chraisrundi Lichtschächt mit è bitzeli Dageslicht vosää.

Dè Munot hèt èn dröchènè Weergrabbè ghaa. Im Grabbè git s drei sognannti Grabbèkaponnyr, wo von èrè Kupplè us Staa krönt isch, um d Artillery z schützè, wo drunter gschtandè isch. Sèlli Bauart isch irer Zyt witt voruus gsi, well Panzerkupplè us Hartguss odder Gussschtaal ärscht im 19. Johrhundert uffchò sin.

Dè Munot-Räbbärg, wo 76 Ar gross isch, bschtòt us 49 Ar Blauburgunder-Räbè un 27 Ar Tokayer- odder Pinotgris-Räbè un ghört dè Stadt Schaffuusè un lifèrèt all Johr zwǜschè 5000 un 7000 Liter „Munötler“.

Wittèri Vowendigè vum Begriff Munot

Uff dè Nammè Munot isch im Johr 1998 s modernschte Motorschiffli vo dè Schwyzerischè Schifffaartsgsellschaft Untersee un Rhy dauft worrè.

S Schaffuuser Lokalradio hèt sin Nammè vum Wòòrzeichè vo dè Stadt abgleitet un heisst Radio Munot.

Diè zweitälteschti Mittelschuèlvobindig vo Schaffuusè hèt sich Munot dauft.

Diè Schwyzerischi Nationalbank git sit 2007 è 20-Fr.-Gedenkmünzè usè mit èm Sujet Munot.

Dè Munot i dè Chunscht

William Turner: Skizzèbuèch i dè Tate Gallery London^[2]
D Burgszenè vum Schwyzer Kultfilm The Ring Thing isch im Munot dreyt worrè

Luèg au

Witteri Bauwärch, wo vo dè ehemòligè mittelaalterlichè Stadtfeschtig vo Schaffuusè erhaaltè blibbè sin, setzèd sich wiè folgt zämmè:

Munot mit Räbbärg
Munot mit öschtlichem Weergang un Römerturm
Kasemattè
Grundriss vo dè ärschtè Etagè vum Munot vom Eugène Viollet-le-Duc
Damwild am Munot
Rondell un Grabbè
S Ygangsdor (innè) zuè dè Rittschnäggè
D Rittschnäggè

Literadur

Reinhard Frauenfelder: Der Munot zu Schaffhausen. Baugeschichtlicher Führer. Schaffuusè 1947.
Reinhard Frauenfelder: Die Kunstdenkmäler des Kantons Schaffhausen, Band 1: Die Stadt Schaffhausen. Birkhüser, Basel, 1951.
Hartwig Neumann: Festungsbaukunst und Festungsbautechnik. Koblènz 1988.
Ernst Hunkeler: Der Munot. Führer zur Burgfeste in Schaffhausen. Meili, Schaffuusè 1989, ISBN 3-85805-200-0 (48 Sitè).
Karl Schmuki: Der Munot, das Schaffhauser Wahrzeichen, im Lichte von Reisebeschreibungen des 18. und 19. Jahrhunderts. I dè: Schriften des Vereins für Geschichte des Bodensees und seiner Umgebung. 108. Jg., 1990, S. 197–212 (Digitalisat).
Werner Meyer, Hans Ulrich Wipf: Der Munot in Schaffhausen. Schwyzerischer Kunschtfüürer GSK, Bèrn 1992, ISBN 3-85782-501-4.
Matthias Wipf: Munot. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Hans Ulrich Wipf, Werner Meyer: Der Munot in Schaffhausen (= Schweizerische Kunstführer. Nr. 946, Seriè 95). Hrsg. vo dè Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bèrn 2014, ISBN 978-3-03797-156-7.

Weblinggs

Commons: Munot – Sammlig vo Multimediadateie

Einzelnõchwyys

↑ Angelika Hardegger, Alexandra Kohler, Linda Koponen, Esther Widmann: Frauenstreik Schweiz 2019: Was bleibt 2020 von der Euphorie? In: Neui Zürcher Ziting. (nzz.ch [abgerufen am 14. Juni 2020]).
↑ Schaffhausen looking down the hine from below kastell munot

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Munot“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

[1] Angelika Hardegger, Alexandra Kohler, Linda Koponen, Esther Widmann: Frauenstreik Schweiz 2019: Was bleibt 2020 von der Euphorie? In: Neui Zürcher Ziting. (nzz.ch [abgerufen am 14. Juni 2020]).

[2] Schaffhausen looking down the hine from below kastell munot

[1]

[2]