Placidus a Spescha

Dr Placidus a Spescha (* 8. Dezämber 1752 z Trun; † 14. Augschte 1833 au dört) isch e Benediktiner im Chlooschter Disentis und e Geograaf, Bärgschtyger und Sproochforscher gsi.

s Läbe

Er het vo Geburt här dr Name Giuli Battesta Spescha gha und isch z Trun i dr Surselva inere Puurefamilie ufgwachse. Syni Muetersprooch isch s Oberländer Romanisch gsi. Er het die Sprooch au gleert schrybe, was denn nid sälpverständlech gsi isch, und er het au Düütsch gleert. Ane 1765 isch er uf Chur abe ggange bim Thomas Ranin no go Latyn und Musig leere; mit em Ranin het er e Reis in Vinschgau gmacht.

Am 11. Juli ane 1771 isch dr Spescha id Chlooschterschuel z Disentis cho, und scho ane 1774 isch er au em Konvänt vo dem Benediktinerchlooschter byträtte. Es isch e schwiregi Zyt gsi fürs Chlooschter, wil dr amtierend Apt Columban s Huus schlächt gfüert het. Es isch so wyt cho, ass d Benediktinerkongrazion vo dr Schwiiz s Chlooschter Disentis für ne gwüssi Zyt ufglöst und d Mönch uf anderi Chlööschter verdeilt het, ass si dört s richtige Chlooschterläbe wider üebe. Dr Spescha isch uf Äinsidle cho, won er bis ane 1782 het chöne Filosofy und Theology studiere. Am 25. Mai 1782 isch er zum Prieschter gweit worde und er het dr Name Plazid übercho, und derno het men en zrugg uf Disentis gschickt. Sid 1782 isch dr Pater Plazid Pfaarer am Lukmanierpass gsi. Jetz het er agfange d Landschaft gnau aluege, und er het die verschidene Schtei, won er gfunde het, gsamlet.

Im Chrieg zwüsche Frankrych und Öschtrych, wo ane 1798 agfange het, sind im Mai 1799 s Dorf und s Chlooschter Disentis vo de Franzoose abebrännt worde. Dr Pater Spescha isch eine vo dene gsi, wo versuecht hend mit de frömde Milidärfüerer z verhandle und em Pündnerland dr Fride z erhalte, was abr nid vil gnüzt het. D Franzose hend die Samlig vo sältene Schtei vom Pater Plazid mitgnoo, und wo s Chlooschter verbrännt isch, isch drmit au syni Biblioteek mit de Notize, won er gmacht het, kabut ggange. Die frömde Armeeè sind für d Akzioone im Gebirg bsunders a de geografische Dokumänt vom Spescha intressiert gsi. D Öschtrycher hend dr Pater Plazid gfange gnoo und uf Innsbruck procht. Dört het er drvo profitiert, ass es gueti Biblioteeke gha het, und er het ghört, wie dozmol en Expedizion vo Bärgschtyger ufe Grossglockner glungen isch.

Ane 1801 isch dr Spescha zrugg uf Disentis, und dr Apt het ne i verschideni Pfarreie vo dr Surselva gschickt. Er isch au e Zyt lang z Vals gsi, wo d Lüüt im Dorf kei Fröid gha hend dra, ass er so vil uf d Bärge i dr Umgäbig ggangen isch. Es baar Joor lang isch dr Placidus Spescha no uf dr Kaplanei z Trun gsi. Dört isch er am 14. Augschte 1833 gschtorbe.

Pfleeg vo dr rätoromanische Sprooch

Dr Placidus a Spescha het für di rätoromanischi Sprooch e algemein gültegi Schriftsprooch gwünscht. Er het sech drfür ygsetzt, ass me i dr Surselva s Romanische besser pflegt und nid eifach zum Düütsch gwächslet het.

Geografy

e Charte vo dr Surselva

Dr Spescha het d Landschaft vom Oberland guet agluegt, se apzeichnet und beschribe. Er het Mineralie gsuecht und sech mit andere Naturforscher uustuscht. Es isch em vil dra gläge gsi, au dr Zämehang vo dr regionale Wirtschaft mit dr Natur z studiere, und er isch eigentlech so wie en früene Vorlöifer vom Naturschutz ufträtte.

s Bärgschtyyge

Psunders gärn isch dr Spescha z Bärg ggange. Me zelt en hütt zu de Pionier vom Alpinismus, grad au wil er vo syne Bärgtuure vil geografeschi Zeichnige zruggbrocht het und wil er ines Büechli gschribe het, wie me sech bi Bärgtuure muess verhalte, was me mitznää het wemme i d Bärge wott goo und was me zum Ässe bruucht, ass me für deil Ruute mit anderne Lüüt sell goo und wie me ufs Wätter muess luege. De andere Mönch vom Chlooschter isch die Lydeschaft vo irem Konväntbrueder aber gar nit rächt gsi.

E Bärg im Cristallinataal bi Medels heisst hütt Piz a Spescha und erinneret a dä ungwönlech Benediktiner vo Disentis.

Uf es baar Bündner Bärge isch dr Placidus a Spescha überhaupt als erschte ufe ggange (mit underschidleche Begleiter):

Scopí, 1782
Piz Cristallina, 1782
Badus, 1785
Piz Uffiern, 1785
Stoc Grond, 1788
Rhywaldhorn, 1789
Oberalpstock, 1793
Piz Urlaun, 1793
Piz Scharboda, 1801
Piz Terri, 1801 oder 1802
Güferhorn, 1806
Piz Tomül, öpe 1807

Wärch

Die Rhaeto-Hetruskische Sprache. Ein Beitrag zu deren Geschichte in: Isis. Eine Monatsschrift von Deutschen und Schweizerischen Gelehrten 1, Zürich 1805, S. 24-33.
Eine Ersteigung des Piz Urlaun, in: Bündner Monatsblatt 9, 1858, S. 215-221.
Kurze Kriegsgeschichte in der Umgegend von Dissentis in dem Jahr 1799 und meine Deportation, in: Bündnerisches Monatsblatt 11, 1860, S. 133-140, 157-163, 173-179.
Das Clima der Alpen am Ende des vorigen und im Anfang des jetzigen Jahrhunderts. 1818, in: Jahrbuch Schweizer Alpenclub 5, 1868/69, S. 494-511.
Disertaziun sur l'envenziun dils Minerals de Ponteglias. Dìgl onm 1817 e 1818, hrsg. v. J. Nay, in: Annalas de la Societa Retorumantscha 26, 1912, S. 216-232.
Litteratura Grischuna vedra e nova (1819) Cudisch da litteratura romontscha. in: Caspar Decurtins (Hrsg.), Rätoromanische Chrestomathie, Bd. 4, Erlangen 1911 (Nachdr. Chur 1983), S. 670-786.
Lage, Begebenheit und Ordnung des Ursären-Thals im Kanton Uri. Dargestellt von einem Kapitularen des Gottshaus Disentis im Jahre 1811. transkribiert v. Willy Bomatter, kommentiert v. Stefan Fryberg, o. O. 1990.
Beschreibung der Alpen, vorzüglich der höchsten (1823). Edition: Chronos Verlag, Zürich 2002. ISBN 3-0340-0575-X
Entdeckungsreisen am Rhein. Genaue geographische Darstellung aller Rheinquellen im Kanton Graubündten nebst der Beschreibung vieler Gebirgsreisen in dieser wenig besuchten und erforschten Alpengegend. Edition: Chronos Verlag, Zürich 2005. ISBN 3-0340-0741-8
Beschreibung der Val Tujetsch. Edition: Chronos Verlag, Zürich 2009. ISBN 978-3-0340-0994-2

Literatur

Iso Müller: Placidus a Spescha 1752-1833. Disentis 1974
Friedrich Pieth, Maurus Carnot, Karl Hager: Pater Placidus a Spescha, sein Leben, seine Schriften. Bümplitz (Bern) 1913
Urban Affentranger: Spescha, Placidus. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Weblink

Commons: Placidus a Spescha – Sammlig vo Multimediadateie

Heini Hofmann: Alpinist, Querdenker, Menschenfreund (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] in Bündner Kirchenbote (2003) Nr. 4
Martin Stieger: Ein Disentiser Mönch als Erstbesteiger des Rheinwaldhorns