Aristide Baragiola

Dialäkt: Züritüütsch

Der Aristide Baragiola (* 19. Oktoober 1847 z Chlääfe/Chiavenna; † 8. Jäner 1928 z Züri) isch en Leerer, Romanischt, Gërmanischt, Volchskundler und z letscht au Profässer für Tüütsch gsy.

Underschrift vom Aristide Baragiola imene Brief an Albert Baachme, 14. Oktoober 1916

Für d Alemannia isch er drum wichtig, wil er au über d Spraach und d Überliferig vo de Süüdwalser z Gurin und im Pumatt gschribe hät. Er hät aber au über d Volchsüberliferig vo de Zimbere und de Huusbou i den andere bairische und i ladynische Spraachinsle z Nordoschtitaalie publiziert.

De Baragiola isch äine von eerschte gsy, wo z Itaalie tüütschi Filology gleert hät, und es isch em umgcheert es Aaligge gsy, z Tüütschland und i de Schwyz für di italienisch Kultuur z wöible.

Läbe

Der Aristide Baragiola isch äine vo zmindscht acht Söö gsy vom Eepaar Giuseppe Baragiola, Mittelschuelleerer und z Como uf d Wält choo, und Angela née Noseda, Elemäntaarschuelleereri und us Breccia di Como. De Vatter isch en Liberaale gsy und hät z Chlääfen en äigeni Schule ygricht, won er syni liberaalen Idee hät chöne wytergëë. Di konserwatiyv Bhöörde – en groosse Täil vo Norditaalie hät doozmaal zu Ööschterrych ghöört – hät en aber 1852 verjagt, und er isch mit synere Familien uf Mendrisio im Kanton Tessyn ggange. De Vatter isch aber uf Como zrugg, won er wider e privaati Schuel – s Istituto Baragiola – uuftaa hät für jungi Lüüt, wo sich händ welen in den Aabigstunde wyterbilde; 1865 isch die e «richtigs» Gimnaasium woorde.

1866 hät der Aristide Baragiola uf de Syte vo de Garibaldi-Aahänger under em Enrico Guicciardi uf em Stilfserjoch und em Tonalepass gäge d Ööschterrycher kämpft und isch grad nachane, aso mit 19i, Vizitiräkter i de Schuel vo sym Vatter woorde.

1872 isch der Aristide Baragiola aber uf Gränchen in Kanton Soleturn und hät deet am Internazionaalen Inschtituut Breidenstein as Leerer für italienische Spraach und Literatuur und für Gschicht und Geografy gwürkt. Scho im 74i isch er uf Straassburg im doozmaal tüütschen Elsis wyterzoge, zum deet as Lektor für Italienisch schaffe und zum tokteriere. Syni Dissertazioon vo 1876 hät vom Schriftsteller Giacomo Leopardi (1798–1837) ghandlet; dëë isch näbed em Alessandro Manzoni de wichtigscht Ernöierer vo der italienische Literatuurspraach gsy.

Im Jaar 1878 hät er, zäme mit sym Vatter und syne Brüedere, z Riva San Vitale im Süüdtessyn en internazionaali Privaatschuel uuftaa. 1883 isch er wider uf Straassburg und hät deet e Schuel uuftaa, wo me hät chöne sys Tüütsch und Französisch perfäkzioniere. 1884 hät er deet d Zytschrift «Il crocchio italiano» ggründet.

Ab 1889 hät de Baragiola a der Uniwërsitëët Padua gwürkt. 1917 isch er deet ordentliche Profässer für tüütschi Spraach und Literatuur woorde. Er isch i dëre Zyt au Byraat gsy vo de Società nazionale delle tradizioni populari – und er isch au d Pavia wider Tiräkter von ere Schuel gsy, wo syn Name träit hät.

De Baragiola hät 1877 d Augusta Breidenstein ghüraate, d Tochter vom Tiräkter vom Internazionaale Inschtituut Breidenstein z Gränche. D Familie Breidenstein chunt us Tüütschland und isch 1878 z Gränchen ypürgeret woorde. Die beede händ zwäi Chind ghaa, nämli de Wilhälm Italo (1879–1928, Voorstand vo de Chemischen Abteilig a de schwyzerische Versuechsaastalt für Obscht-, Wy- und Gaartebou (hüt Agroscope) z Wättischwyl, Zürcher Kantonscheemiker und Titulaarprofässer a der ETH) und d Elsa Nerina (1881–1968, Profässoorin a de Töchtereschuel Züri und Eeretokteri vo der Uniwërsitëët Züri). Gstoorben isch de Baragiola z Züri, bi syne Chind.

Schaffe

Titelblatt vom Buech «Il canto populare a Bosco o Gurin», 1891

Titelblatt vom Buech «Folklore di Val Formazza», 1914 – mit ere handschriftliche Widmig für der Otto Gröger

De Baragiola hät vil druf ggëë, de Tüütschspraachige di italienisch Kultuur und den Italiener di tüütsch Kultuur nööcherzbringe.

I syne früenere Schaffeszyt hät er en italienischi Gramatik und en italienischs Läsibuech (e «Chreschtomaty») gschribe, zum de Tüütschspraachige d Spraach vom «Bel Paese» nööcherbringe. Bäide Büecher hetted na mee Bänd sele folge, aber die sind nümen usechoo – das hät vilicht daademit z tue, das syni Gramatik nöd eso guet aachoo isch, vilicht aber au, wils em besser gfale hät, umgcheert den italienische Studänte d Spraach vo nördlich vom Gottert byzbringe. Für die hät er nämli en ganze Schübel alt-, mittel-, früenöi- und nöihoochtüütschi Literatuur usepraacht.

Am liebschte hät si de Baragiola aber mit de süüdbairische, walserischen und ladynische Spraachinsle z Norditaalie abggëë. Bi syne volchskundliche Forschige isch es um Verzelige, Lieder, d Gschicht und um d Puurehüüser vo dëne Bëërgdöörffer ggange. I de Nuller- und Zäänerjaar vom 20. Jarhundert hät er alem Aaschy naa fascht nüüt anders me gmachet, und d Publikazioonslyschten i die Richtig isch ydrückli lang.

Fondo Aristide Baragiola

Z Como gits hüt es Archyv under em Name vom Baragiola; luege tuet em s Stadtmuseeum. Deet lyt de Naachlass vom Baragiola, und e bsunders Schwëërgwicht vom Archyv sind im syni Forschige zu de tüütsche Spraachinsel z Norditaalie. Au en groosse Täil vom Naachlass vo de Tochter Elsa Nerina isch i das Archyv choo.

Publikazioone

Über di tüütsch und di italienisch Spraach und Literatuur

• Giacomo Leopardi, filosofo, poeta e prosatore. Dissertazione dottorale presentata alla facoltà filosofica dell’Università di Strasburgo. Trübner, Strasburgo 1876.
• Italienische Grammatik mit Berücksichtigung der lateinischen und der romanischen Schwestersprachen. Trübner, Strassburg 1880.
• Crestomazia italiana ortofonica. Trübner, Strasburgo 1881.
• Della filologia tedesca. Prelezione tenuta nella r. Universita di Padova il Giorno 2 Maggio 1889. Tipografia Operaia A. Bianchi, Asti 1889 (Biblioteca delle Scuole Italiane 15), nach anderen Aagabe: Drucker e Senigaglia, Padova 1890; Carlo Drucker Edit., Verona 1890; Tip. Fulvio Giovanni, Cividale 1890.

Uusgaabe vo wichtige Wëërch vo de (bsunders alt-)tüütsche Literatuur

• Der arme Heinrich, von Hartmann von Aue. Versione in prosa. Trübner, Strasburgo 1881.
• Muspilli, ovvero l’incendio universale. Versione con introduzione ed appendice. Schulz, Strasburgo 1882.
• Dall’antico tedesco. Das Hildebrandslied. L’inno d’Ildebrando. Versione con introduzione ed appendice. Schulz, Strasburgo 1882.
• La nave avventurosa di Zurigo. Das Glückhafft Schiff von Zürich. Prima versione metrica. Schmidt, Strasburgo 1884.
• Goethe’s italienische Reise. Mit Anmerkungen, Wörterbuch und Sachregister. Ehlermann, Dresden 1889.
• Dal canzoniere di Walther von der Vogelweide. Tre versioni. Tipografia dei Fratelli Salmin, Padova 1908.

Volchskundliche Forschige

• Il canto popolare a Bosco o Gurin, colonia tedesca nel Cantone Ticino. Presso Fulvio Giovanni, Cividale 1891.
• Le fiabe cimbre del vecchio Jeckel. Die Fabeln des gavattar Jekkelle. Raccolte da Aristide Baragiola ad Asiago nel 1893. Istituto di cultura cimbra, Roana 1987 (gits ächt au es Originaal?).
• Folklore inedito di alcune colonie tedesche nella regione italica. I: Bollettino di filologia moderna 4 (1902), Nre. 3–4; 6 (1904), Nre. 3–4 und 8–9.
• Villaggi e case delle colonie tedesche nella zona italica. I: Bollettino di filologia moderna 5 (1903), Nre. 19–20.
• Il canto popolare tedesco. Gius. Laterza, Bari 1902 (Piccola biblioteca di cultura moderna 3).
• I mocheni ossia i tedeschi della Valle del Fersina nel Trentino. Tip. Emiliana, Venezia 1905.
• Il tumulto delle donne di Roana per il Ponte, nel dialetto cimbro di Camporovere, Sette Comuni. Tip. Fratelli Salmin, Padova 1906 oder 1907.
• Folklore cadorino. Dialetto e costumi di Sappada. I: Cadore 2 (1908), Nre. 5–7.
• La casa villereccia delle colonie tedesche veneto – tridentine. Istituto italiano d’arti grafiche, Bergamo 1908.
• Sulla casa villereccia. I: [Atti del] Primo Congresso di Etnografia Italiana, Roma, 19–24 ottobre 1911. Au as Sonderdruck usechoo ([Perugia], [1912]).
• Una leggenda di Formazza. Ermanno Loescher, Roma 1912.
• La casa villereccia dello Zoldano. Chiasso 1912.
• La casa villereccia dell’Agordino. Tettamanti, Chiasso 1913.
• Folklore di Val Formazza. Ermanno Loescher, Roma 1914.
• La casa villereccia del Tirolo. Tettamanti, Chiasso 1914.
• La casa villereccia delle colonie tedesche del gruppo carnico. Sappada, Sauris e Timau con raffronti delle zone contermini italiana et austriaca: Carnia, Cadore, Zoldano, Agordino, Carintia e Tirolo. Peregrinazione folcloriche. Tipografia Tettamanti, Chiasso 1915.
• Documenti latini, italiani e tedeschi di Formazza. I: Bollettino Storico per la Provincia di Novara 3 (1918) und 4 (1919), au as durepaginierte Sonderdruck usechoo (Stabilimento tipigrafico cattaneo, Novara 1919).

Literatuur

• Maria Cristina Brunati: Breve biografia di Aristide Baragiola. I: Stadtarchiv und Stadtmuseeum Como (Ugg.): Fondo Aristide Baragiola. Inventario d’archivio. Como 2004, S. 5 (Digitalisaat; au uf lombardia beni culturali.it).
• Angelo De Gubernatis: Piccolo dizionario dei contemporanei italiani. Forzani e C. Tipografi del Senato, Rom 1895, S. 61.
• Guido Scaramellini: Chiavennaschi nella storia. Chiavenna 1976 (s Kapitel über de Baragiola isch uf VAOL.it online).