Pomatt
Pomatt, am Oort sälber (uf dr èrschde Silbe betoont) Pumatt (idalieenisch Formazza, piemont. Formassa, lomb. Furmaza), isch e Walsergmai im Eschetal (ital. Val d’Ossola, lomb. Val d’Ossula), em Daal vù dr Riis (ital. Toce, dt. Tosa), in dr idalieenische Provinz Verbano-Cusio-Ossola (VB), Region Piemont.
| Pomatt | ||
|---|---|---|
|
| |
| Staat: | Italie | |
| Region: | Piemont | |
| Koordinate: | 46° 23′ N, 8° 26′ O | |
| Hechi: | 1.280 m s.l.m. | |
| Flechi: | 131 km² | |
| Yywohner: | 442 (31. Dez. 2022)[1] | |
| Bevelkerigsdichti: | 3 Yyw./km² | |
| Poschtleitzahl: | 28030 | |
| Vorwahl: | 0324 | |
| ISTAT-Nummer: | 103031 | |
| Demonym: | formazzini | |
| Schutzpatron: | San Bernardo | |
Noochbergmaine vù Pomatt sin Baceno ùn Premia im Piemont, Gurin, Bedretto ùn Cevio im Tessin ùn Bì, Reckige-Glurige ùn Üerliche im Wallis.
Geografii
ändereD Landschaft
ändereWie vyyli Gmaine in dr Alpe bschdood Pomatt us vyyle chlaine Wyyler. Die Wyyler zien sich s Riisttal ùfe.
Zwische Unnerschtalde ùn Schtaafuwald lyd e 300 Meter hoochi Daalschtabfle, dr Schtalde. Ooberhalb vù dääre Schdabfle haisd s Daal Pomattertal (ital. Val Formazza), ùnderhalb Valle Antigorino.
Bi Frütt lyd dr Früttfall (Cascata del Toce), e 143 Meter hooche Waserfal. Syder as dr Moraschgsee (ital. Lago di Morasco) ùfgschdaud wooren isch, fierd dr Waserfall aber nùme no zydwyys Waser.
Di wichdigschde Bäärg im Bied vù Pomatt sin Bannhore (Corno di Ban, 3028 m), Brunnihore (Corno Brunni, 2862 m), Chaschtelhore (Kastelhorn, 3128 m), Elschuhore (Pta. Elgio, 2837 m), Grieshore (Gries, 2928 m), Himelbärg (M. Himel, 2807 m), Hosannhore (Pta. Sabbione, 3128 m), Marchhore (Markhorn, 2962 m), Mùntledü (Cno. Mutt, 2782 m), Ofähore (Pta. d'Arbola, 3373 m), Rotetalhore (Pta. Valrossa, 2968 m), Tällihore (Cno. Talli, 2703 m).
Di wichdigschde Päss sin Griespass (Passo del Gries, 2468 m), Grinerchälli / Griner Furkä (Passo di Bosco, 2419 m) ùn San Jakùm (Passo di S. Giacomo, 2313 m).
Wyyler
ändere
S ganz Joor bewoond sin nyyn Wyyler: Unnerschtalde / Ùnnerum Schtalde / Ùnd(u)rum Schtaalde (ital. Foppiano) ùf 900 m, Stafwaald / Schtaafuwald / Schtafelwald (ital. Fondovalle) ùf 1220 m, In där Mattu / An där Mattu / Zer Chilchu (ital. Chiesa) ùf 1234 m, Tugwaald / Tuffalt (ital. San Michele) ùf 1257 m, Waald (ital. Valdo) ùf 1270 m, Zum Schtäg (ital. Ponte) ùf 1280 m, Brendu (ital. Brendo) ùf 1310 m, Gurfolo / Gurfèllu / Gurfèllè (ital. Grovella) ùf 1334 m, Früdwald / Früduwald / Früttwald (ital. Canza) ùf 1416 m.
Wyder oober hed s no Wyyler, wù nùme no im Sùmer bewoond sin: Uf der Frütt (La Frua) ùf 1631 m, Oberfrütt (ital. Frua di sopra), Chèrbäch (ital. Riale) ùf 1720 m. Dr hegschd Wyyler, Moraschg (ital. Morasco) ùf 1780 m, isch ane 1940 ùndergange, wù dr Moraschgsee (ital. Lago di Morasco) ùfgschdaud wooren isch.
Iiber Unnerschtalde lyd no Bùneigè (ital. Altillone) ùf 1267 m, wù au nùme no im Sùmer bewoond isch.
Alpe
ändere
Z Pomatt hed s vyyl Alpe, aber di maischde wääre nimi gwiirdschafded.
Alpe z Pomatt: Aabuweidä, Im Aaltä Schtaaful, Bäärtsch, Balmu, Bänetschä, Bedriool, Beedelmattru Boodä, bidemje, Biel, Bodmu, ds Brunni, Chinigialpä, Chinikju Schtaaful, Ekä, ds ober Enni, Fäld, ds ober Faldesch, ds unner Faldesch, Fangkufer, Fergeili, Frütt, Furkulti, Gemschlann, Giigel, Greltschbodä, Gröebu Ritzä, der Gross Boodä, Haaltä, Haanu, Heeji, d Hipschu Bidumje, Hireli, Hobärg, Ilfä, Ipschturä, Kafal, Kafalruboodä, Kazoolialpa, Klokschtaafel, Kurzalmä, Laamä, ds Läbendüü, Metzgerschinnu, Nifeltschü, Niiw Schtaafel, Okschuschtaafla, Reeti, Ribu, ts Rootä Balmu, Rootä Frütt, Sagersch Boodä, zum Sann, Schäärä, Schafulschtett, Schletträ, Schtägu, Schtelli, Schtokch, Schtriideka, Schtutz, Täämie, Teilboodä, Tossä, Tschesschtuurä, Unnerbächä, Wanninu, Wasmä, Wildi.
Yywooner
ändereD Yywoonerzaal isch z Pomatt syd der Midi vùm 20. Jh. al mee zrùg gange. E Dail Wyyler sin midlerwyyli nùme no im Sùmer bewoond: Bùneigè, Uf der Frütt, Oberfrütt ùn Chèrbäch
| Joor | 1861 | 1871 | 1881 | 1901 | 1911 | 1921 | 1931 | 1936 | 1951 | 1961 | 1971 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 |
| Yywooner z Pomatt | 656 | 683 | 654 | 515 | 499 | 517 | 659 | 748 | 732 | 648 | 577 | 547 | 461 | 448 | 448 |
Gschiichd
änderevùm Bied
ändere
D Hèrschafd iber s Eschedaal mid Pomatt isch vùm Chaiser Otto IV ane 1210 an dr Guido I vù Rodis gee woore. D Ooberhèrschafd hed dr Bischof vù Novara ghaa. Im e Verdraag zwischen em Ossola Superiore ùn em Herzog Gian Galeazzo Visconti vù Mailand vùm 19. Mèèrze 1391 isch s ganz Eschedaal ùnder d Ooberhèrschafd vù dr mailändische Hèrzeeg chùù.
S Eschedaal isch im 15. Joorhùndert in d Chrieg zwischen dr Hère vù Raron ùn dr Bischef vù Sitte (Raronerchrieg), ùn in d Usenandersezig zwische dr Chaiser ùn dr Hèrzeeg vù Mailand groode. Ane 1416 hän d Pomatter d Walliser ùm Hilf geege d Hère vù Rodis gruefe ùn die hän derno s Eschedaal bsezd. 1417 hän sich d Pomatter vù dr Hèrschafd vù dr Rodis loosgsaid ùn zùm des ùnderschdize hän d Schwyzer z Pomatt e Riichder (Ammann) yygsezd. Di privaade Leensräächd vù dr Rodis sin doodervù aber nid bedrofe gsii. Wù d Walliser ane 1422 wider abzooge sin, hän d Pomatter waarschyyns iire Amman dèèrfe bhalde. Ane 1484 hed dr Fiirschdbischof vù Sitte, dr Jost von Silenen, s Eschedaal fir s Wallis erobered. D Pomatter hän iim miese Drèiji schwèère. Bi dr Verhandlige iber dr Friidensverdraag zwisch em Hèrzog vù Mailand ùn em Fiirschdbischof vù Sitte häd e Schiidsgriichd vù dr Eidgnössische Tagsatzung iber s Eschedaal sole endschaide. D Midgliider vù däm Schiidsgriichd sin aber vùm mailändische Hèrzog bschdoche woore. Doodrùf hed s e Räächdsschdryd gee, wù as Walliserhandel in d Gschiichd yygangen isch. Wù s Eschedaal ane 1487 ändgildig im Hèrzog vù Mailand zuegschbroche wooren isch, hed dr Brueder vùm Jost von Silenen, dr Ritter Albin von Silenen in dr Mailänder dr Chrieg aagsaid. D Walliser hän aber dä Chrieg verloore ùn s Eschedaal isch ändgildig mailändisch woore. Dr mailändisch Hèrzog Gian Galeazzo Sforza hed dr Rodis scho ane 1485 ali Räächd iber Pomatt ùn s Eschedaal abgschbroche ùn si ùnder syyn Schùz gnùù.
S Hèrzogdùm Mailand isch 1499 ùnder franzeesischi Hèrschafd chùù. In dr Maailänderchrieg hän d Schwyzer d Franzoose us Mailand verdriibe ùn s Eschedaal isch 1512 as Gmaini Hèèrschafd zue dr Ennetbirgische Vogteie zue der Schwyz chùù. No der Schwyzer Niiderlaag vù Marignano 1515 isch s Eschedaal wider zue Mailand chùù.
Ane 1486 hed Pomatt aigeni Statute iiberchùù. Doodrin sin Reegle ùfgschriibe woore iber Griichdsverfaare, Dorfgsezer, Fluurgsezer, Zivilrächd ùn Schdroofrächd. 1861 isch dr Ord Dail vùm neie Cheenigryych Idalie woore.
vù dr Walsersiidlig
ändere
D Walser hän si im Bied vù Pomatt am Aafang vùm 13. Joorhùndert niidergloo. Uurkùnde us dääre Zyd gid s nimi, aber s gid e Uurkùnd vù 1244, wù Alpe im Bied vù Gurin verphaachded woore sin. Gurin isch vù Pomatt uus grinded woore.
D Walser vù Pomatt sin vùm Goms im oobere Wallis uus chùù, iiber dr Griesspass (2468 m, ital. Passo del Gries), vilichd au iber dr Albrunpass (2410 m) us em Binntal.
S mues im Pomattertal scho vù Aafang aa e groos Zaal vù Yywooner gee haa, wel zimli bal noo Pomatt sin vù doo uus anderi Walserdèèrfer grinded woore, zèèrschd Saley, Aager ùn iiber d Guriner Furka (2323 m) Gurin. Schbeeder derno sin vù doo uus au Walserdèèrfer im Bindnerland grinded woore, z. B. im Rhiiwald, Òòfer oder im Safietal.
Di èèrschde Erwäänige vù Pomatter Wyyler:
Bùneigè: Anrici di Tirono 1253, zu Pounigen 1493
Unnerschtalde: Guidonis de Faedo Plano 1253, Under dem Stalden 1493
Riale: de Riale 1273, in dem berstald zuo kirenbach oder morasch 1493
Pomatt: Martini de Morascho de Formazza 1286, untz an die march dero von Bomat 1397
Moraschg: Martini de Morascho de Formazza 1286
Früttwald: Petri de Ponte de Cadansa 1286, Martin Tusin von Fruttwald 1451
Schtaafuwald: de Formazia de Staber Gualdo, Jm Stafenuald 1451
Waalt: de Gualdo de Formazia; Schmid Imwald 1451
Zum Schtäg: vnser frowen zu dem Steg 1451, de Ponte de Formazia 1451
In där Mattu: An der Matten 1493, villa della Chiesa 1573
Tuffalt: Im Toffwalld 1493
Brendu: In den Brennen 1643
Gurfèllu: die gorfeller 1675, doue si dice in Gruuello 1664
Chilche
ändere
Z Pomatt hed s ai Chilche z An dr Mattu ùn e Kapälle in jedem Wyyler. Di wichdigschde sin:
- d Chilche San Bernardo a Mentone in där Mattu (17. Jh.)
- d Kapälle St. Anna z Chèrbäch (19. Jh.)
- d Kapälle St. Antonio ùn Maria Schnee (Madonna della Neve) (1621)
- d Kapälle St. Gotthard z Bùneigè (17. Jh.)
Verwaldig
ändereDr Schindig (ital. sindaco, dr Bùùrgemaischder) vù Pomatt isch syder em 29. Maie 2007 dr Luigi Antonetti vùn ere ùùabhängige Lischde (lista civica).
Museum
ändereZ Zum Schtäg gid s e ald Huus, d Casa Forte (s Schteihüüs), us em Joor 1569. Doodrin sin friejer dr Riichder ùn dr Bùùrgemaischder vù Pomatt gwoond, derzue isch au s Pomatter Gfängnis din gsii. Midlerwyyli hed s e Walsermuseum din, wù vùm Pomatter Verchèèrsverain glaided wird. In däm Museum wird in Samlige ùn Uusschdelige s Lääbe vù dr Buure z Pomatt zaigd.
Schboord
ändereAm 30. Mai 2003 isch bim Früttfall s Zyyl vù der 19. Etappe vùm Giro d’Italia gsii. Dr idalieenisch Raadfaarer Gilberto Simoni hed die Etappe gwùne.
Pomatt isch am Änd vùm 20. Jh. e Zäntrùm fir dr Langlauf woore. Z Chèrbäch isch ùf 1760 m e 12 km lange Langlaufring böue woore, dr Riale Formazza, wù au vù vyyle Langlauf-Nazionalmanschafde as Dreeenigsschdregi gnùzd wird.
Z Zum Schtäg isch e Pischte zùm Nachschyyfaare yygriichded woore ùn ùf em Sidel-Glätscher chaa mer ùf 3000 m Hèèchi au im Sùmer Schyy faare.
Verchèèr
ändereD Schdroos im Pumatt fierd uf Domodossola aabe. Im Noorde good si bis an d Schwyzer Gränze, aber d Schwyzer hän si nid wele wyderböue.
S gid e Boschdaudoo, wù vù Domodossola ùf Pumatt faard.
Luud eme Brojäkt sol s au emool e Metrò alpino gee, wù Pumatt ùnder em Bäärg dùùre mid em schwyzerische Gurin verbinded.
Dialäkt
änderelueg dr Haubdartikel Pumattertitsch
Pumattertitsch isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Pomatt. Au im Pumattertitsch finded mer d Mèèrgmool vù dr Walserdialäkt.
- Di ahd. vole Vokal sin au in ùùbetoonde Silbe no erhalde: Taga (dt. Tage), Hasu (dt. Hase)
- Endrùndig vù mhd. ü, ö, üe usw.: Hiischer (dt. Häuser), siess (dt. süß)
- Mhd. û, ou sin palatalisierd: schnüüfu (dt. schnaufen), Höüt (dt. Haupt, Kopf)
- Mhd. î / û im Uuslud ùn im Hiatus: drii (dt. drei), khiia (dt. fallen, werfen), Sü (dt. Sau), büwwe (dt. bauen)
- Mhd. –nk isch verschoobe zue –ch: triiche (dt. trinken)
- Mhd. –rn erschyynd as –re, z. B. Hòòrä (dt. Horn)
- Mhd. –hs erschyynd as –ks, z. B. Fuksch (dt. Fuchs)
- German. s isch in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch, z. B. in schi (dt. sie), insch (dt. uns), Iisch (dt. Eis)
- 2.,3. Sg. vù mhd. stân, gân: geischt/geit, schteischt/schteit
Wievyyl vù dr Pomatter chene no Pumattertitsch?
D Pomatter sin in dr ledschde 100 Joor al mee zem Idalieenisch gwägsled (Quälle: Dal Negro 2004).
| Joor | Yywooner | aktiv Pumattertitsch | passiv Pumattertitsch | kai Pumattertitsch |
| 1900 | 515 | 489 (95 %) | - | 26 (5 %) |
| 1975 | 508 | 314 (61,8 %) | 57 (11,2 %) | 137 (27 %) |
| 1981 | 515 | 280 (54,3 %) | 60 (11,7 %) | 175 (34 %) |
| 1994 | 434 | 193 (44,5 %) | 52 (12 %) | 189 (43,5 %) |
| 1996 | 447 | 184 (41,2 %) | 45 (10 %) | 218 (48,8 %) |
Au bi dr verschiidene Generatione chaa mer sää, as al weeniger Pomatter Titsch chene schwäze (Quälle: Bacher 1995, d Zaale gälde fir 1994).
| Alder | Zaal insgsamd | aktiv Pumattertitsch | passiv Pumattertitsch | kai Pumattertitsch |
| > 40 Joor | 217 | 156 (71,9 %) | 16 (7,4 %) | 45 (20,7 %) |
| 20–39 Joor | 136 | 31 (22,8 %) | 28 (20,6 %) | 77 (56,6 %) |
| 6–19 Joor | 55 | 5 (9,1 %) | 6 (10,9 %) | 44 (80 %) |
| < 6 Joor | 26 | 1 (3,8 %) | 2 (7,7 %) | 23 (88,5 %) |
| insgsamd | 434 | 193 (44,5 %) | 52 (12 %) | 189 (43,5 %) |
Lyd
ändere- Achille Bacher (1900–1972), Skilanglaifer
- Angela Bacher (1951–1991), Dialägdologin, Lehrere
- Anna Maria Bacher (* 1947), Dichteri
- Giuseppe Ferrera, Skilanglaifer
- Pio Imboden, Skilanglaifer
- Pio Scilligo, Psicholog (1928–2009)
- Sisto Scilligo, Skilanglaifer
- Emilio Walci, Skilanglaifer
Literatur
ändere- Angela Bacher: Pomatt, una valle, una comunità, una lingua. Tipolitografia Cerutti, Intra 1983.
- Angela Bacher: Bärulussä. Il prato più bello dell’orso. Suoni, nomi e luoghi nella parlata walser di Formazza. Tararà Edizione, Verbania 1995.
- Maria Concetta Di Paolo: Inchiesta demografica e sociolinguistica. In: Studi alemannici I. Edizioni dell’Orso, Torino 1999: 175–222.
- Silvia Dal Negro: The Decay of a Language. The Case of a German Dialect in the Italian Alps. Peter Lang, Bern 2004.
- Elisabetta Fazzini Giovannicci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
- Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
- Pio Scilligo: Pumattertietsch Werterbeuch. Vocabolario Formazzino-Tedesco-Italiano e Italiano-Formazzino-Tedesco / Pumattertietsch-Waeltsch-Tietsch und Waeltsch-Pumattertietsch-Tietsch. IFREP, Roma 1993.
- Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
- Paul Zinsli : Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.
Weblink
ändere
Commons: Formazza – Sammlig vo Multimediadateie- Gmai Pumatt
- IG Pomatterfreunde (Memento vom 28. Augschte 2007 im Internet Archive)
- Verschiideni Bilder us Pumatt im Archiv vù dr Associazione Walser uf walser-cultura.it
Fueßnote
ändere- ↑ Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023.