Éischeme
Éischeme (frz. Issime, frkprov. Eixima; im Idalieenisch wird normalerwyys di franzeesisch Version ibernùù) isch e Walserdoorf in dr idalieenische autonome Provinz Ougschtaal (dt. Aostatal). Éischeme lyd im e Sydedaal vùm Ougschtaal, im Walleschu (ital. Valle del Lys, frz. Vallée du Lys, dt. Lystal), wù d Liisu (frz. Lys) dùùrefliesd.
Éischeme | ||
---|---|---|
Éischeme | ||
Staat: | Italie | |
Region: | Aostatal | |
Koordinate: | 45° 41′ N, 7° 51′ O | |
Hechi: | 956 m s.l.m. | |
Flechi: | 35 km² | |
Yywohner: | 378 (31. Dez. 2022)[1] | |
Bevelkerigsdichti: | 11 Yyw./km² | |
Poschtleitzahl: | 11020 | |
Vorwahl: | 0125 | |
ISTAT-Nummer: | 007036 | |
Demonym: | Issimois (frz.) Issimesi (ital.) Éischeme (ùf Töitschu) | |
Schutzpatron: | frz. Saint Jacques it. San Giacomo Éischemtöitschu Sent Joapuk | |
Website: | http://www.comune.issime.ao.it |
Dialäkt: Éischemtöitschu (Kapitel „Histoire“) |
Éischeme lyd ùf 933 m NN. Noochbergmaine vù Éischeme sin Arnoal, Brützu, z’uabra Tschallanh, z'undra Tschallanh, Pischu, Überlann, Elljini, Perloz ùn Sagliano Micca.
Di 74 Gmaine in dr autonoome Region Ougschtaal sin in 8 Gmainschafde (ital. Unité de communes) zämegfasd. Éischeme ghèèrd zue dr Gmainschafd Unité des communes valdôtaines Walser (dt. Verainigung vo de valdostanische Walsergmaine). Dooderzue ghèère no Goabi, Greschonei en de Tache ùn Greschonei zer Chilchu.
Wyyler
ändereWie vyyli Gmaine in dr Alpe bschdood Éischeme us vyyle chlaine Wyyler.
Wyyler z Éischeme: Biouley (frz. Bioley), Di Zinnisili (frz. Ceresole), Tschendriun (frz. Champriond), Duarf oder Hauptort (frz. Chef-lieu), Tschentschiri (frz. Chincheré), Krecht (frz. Crest), Kruasi (frz. Crose), Künju (frz. Cugna), Funtrunkieeru (frz. Fontaineclaire), Gran Tschamp (frz. Grand Champ), Gran Proa (frz. Grand Praz), Nicke (frz. Nicche), Pioani (frz. Plane), Proa (frz. Praz), Preite (frz. Preit), Proasch (frz. Proasch), Ribulu (frz. Ribola), Rickard (frz. Riccard), Rickurt (frz. Riccourt), Z’uabra Rickurt (frz. Riccourt Dessus), Réivu (frz. Riva), Rolji (frz. Rollie), Zéngji (frz. Seingles), Z’uabra Zéngji (frz. Seingles Dessus), Stein (frz. Stein), Tuntelentsch (frz. Tontinel), Vetschus (frz. Vecchaus), San (frz. Zan).
Yywooner
ändereD Yywoonerzaal isch z Éischeme im 20. Jh. al mee zrùg gange.
Joor | 1861 | 1871 | 1881 | 1901 | 1911 | 1921 | 1931 | 1936 | 1951 | 1961 | 1971 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 |
Yywooner z Éischeme | 790 | 829 | 869 | 776 | 733 | 730 | 767 | 524 | 496 | 497 | 395 | 394 | 373 | 403 | 431 |
Walsersiidlig
ändereD Walser hän sich im Bied vù Éischeme am Aafang vùm 13. Jh. niidergloo. Dr èèrschd Beleeg fir di dydsch Schbrooch z Éischeme isch us em Joor 1239. In ere Uurkùnd wääre zwee „teutonici“ vù Éischeme gnänd.
D Walserforschig nimd hid aa, as es im Geegesaz zue Greschonei z Éischeme ùn z Goabi scho vor dr Aasiidlig vù dr Walser e romaanischschbroochigi Bevelkerig gee hed (Zürrer 1999). Wääge däm isch Éischeme iber e baar Joorhùnderd zwaischbroochig gsii. S Frankoprovenzalisch isch z Éischeme èèrschd im 18. Jh. uusgschdoorbe.
Histoire
ändereDialäkt: Éischemtöitschu |
Darwil das in époque pré-romaine sén gsinh gséllschafti das hen gweerhut z'gut un ghüt z'via, chriemera un mines, in Moyen Âge Éischeme ischt gcheen z'duarf du mandement dar fammullju de Vallaise, das im 1227 het keen dam lann franchises un privilèges mit un statut local unz im 1773.
Siège van tribunal van le XIII siècle z'Éischeme ischt noch, von d'piatzu im Duarf, z'tribunal woa hen dschi gsétzt dar dschüdschu un zwian kunselljera um administrer la justice.
Auch wider d'rélidschunh z'lann ischt génh gsinh important, unz im 1660 ischt gsinh d'einugun perretschu in d'uabru valladu du Lys: d'vuadru séitu drouf le Jugement Dernier, les Mystères du Rosaire vür d'chilhu, dan taufstein d'époque romane un, noch mia, dan gruassen oalter en style baroque (dan zweiten gruassen im Augschtalann, noa den in Antagnod) mit 182 statwi, antweegen desch d'chilhu Sent Joapuk (patrunh im lann mit Sen Sébastien) meruturut z'dscha goa lugun.
D'walserlljöit das sén dschi gcheen phee héi, un dschi gmischlut mit dan andre, hen gleit ouf une culture das ischt noch nunh, in d'brouha un in architecture, un mu mat gsia verousigi dinnhi in Sen Kroasch gumbu, eina dar dröi gumbi (mit Burrunu un Türrudschu) woa mu mat goan machu schien spaziriti.
Gschiichd
ändereDr Grinder vùm Huus Savoyen, dr Humbert I mid dr wyse Händ, hed ane 1025 s Ougschtal as Leeche griegd. Mid Uusnaame vùn e baar Joor (1691, 1704–1706, 1798–1814 zue Franggryych) hed s Ougschtal derno zem Huus Savoyen ghèèrd bis ane 1946, d. h. bis dr ledschd idalieenisch Cheenig abdanggd ghaa hed. Wù s idalieenisch Cheenigryych ane 1861 grinded wooren isch, isch s Ougschtal zue dr Provinz Turin chùù. Ane 1927 isch s derno e aigeschdändigi Provinz woore. Im Faschismus isch di franzeesisch Schbrooch verbode woore ùn s hed e schdaarchi Idalienisierigsbolitik gee. Noch em Zwaide Wäldchrieg hed s Ouschtal ane 1948 e autonome Sonderstatus griegd.
Éischeme isch s èèrschd Mool gnänd woore in ere Uurkund us em Joor 1211 zäme mid dr Noochbergmai Greschonei: in loco de Issima et Grassioneti.
Ane 1267 isch d Grùndhèrschafd ùfdaild woore im e Verdraag iber d Griichdsbarkaid: linggs vù dr Lys isch d Hèrschafd an d Hère vù Vallaise gange, räächds vù dr Lys an Groofe vù Chalant. Die Ùdfdailifg blybd bis zem Änd vù dr Feudalhèrschfd, waarschyyns bis ane 1774.
Bis ane 1952 hed Goabi zue dr Gmai Éischeme ghèèrd. Derwyylschd Goabi scho ane 1786 e aigeni Chilchegmai wooren isch, hän si di politisch Sälbschdändigkaid èèrschd nooch em Zwaide Wäldchrieg griegd.
Chilche
ändereZ Éischeme isch scho ane 1184 e aigenschdändigi Chilchegmai belaid. Zue dr Éischemer Chilchegmai hän au Goabi ùn Greschonei ghèèrd. Ab em Joor 1228 hed Éischeme zem Zeendebied vù dr Brobschdei Saint-Gilles vù Verrès ghèèrd.
Greschonei hed isch ane 1502 vù dr Bfaargmai Éischeme gleesd. D Zueghèèrigkaid zue Éischeme wägsled no e baar Mool, èèrschd ane 1660 wird Greschonei ändgildig loos gleesd dùr dr Bischof vù Aosta.
Goabi isch ane 1786 e aigeschdändigi Chilchegmai woore.
Muurer
ändereD Éischemer hän schbeedeschdens im 17. Jh. aagfange im Sùmer as Muurer in andere Bied z schafe, dr èèrschd Noowyys schdamd us em Joor 1683. Derwyylschd d Duechhändler vù Greschonei in di dydschschbroochig Schwyz ùn ùf Siiddydschland gange sin, sin di Éischemer Muurer in s franzeesischschbroochig Savoyen, in di franzeesisch Schwyz ùn ùf Franggryych gange.
Bis zem Èèrschde Wäldchrieg sin d Éischemer Muurer nùme im Sùmer fùùrd gange, noch em Èèrschde Wäldchrieg sin vyyl derno ganz uusgwandered.
Verwaldig
ändereDr Hoptma (ital. sindaco, frz. syndic, dr Bùùrgemaischder) vù Éischeme isch syder em 21. Mai 2007 dr Christian Linty vvùn ere ùùabhängige Lischde (lista civica – liste civique).
Dialekt
änderelueg dr Haubdartikel Éischemtöitschu
D’réd
ändereDialäkt: Éischemtöitschu |
Les recherches linguistiques seen das d’walserlljöit das phendŝchich béi am Monte Rosa, séjintsch en Piémont ol im Augschtalann, sén arrivurut van le Bas-Valais (van Brig ingier). Z’töitschu, d’éischemréd, zeihut wi, noa sin arrivurut hibbiri, d’éischemera heji nümmi kheen des contactes mit ürriu lann: oalti oalti wüerter tün dŝchi mischlun mi wüerter patois ol minger vür di dinnhi modernes. Wa vür astüddiurun d’éischemréd het mu manhal des métodes socio-linguistique un historico-démografiques: par exemple, d’noami van d’üerter helfen vill. Éttlljig schriftini zeihun das im selbe lann sén gsinh lljöit va héi un lljöit van awek, un das het gwert unz höit z’tagsch, mit brouhen wüerter wi pratum teotonicorum (le pré-des-Allemands), das vintsch dŝchi béi z’Duarf, ol via teotonicorum (la rue-aux-Allemands).
Auch le kommerse un d’lljöit das sén kannhen ous tur z’lann im Schweizerlann, en Savoie un im Stefferlann hen töischut etwas d’réd, mit brouhen wüerter das sén gcheen van déi lénner. Ischt gcheen ous etwas verous: d’Éischemera chieren di zunnhu mit chonnun steffer, mingerréd, patois un piémonteis, ous ter di töitschu.
Eischemtöitschu
ändereEischemtöitschu isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Éischeme. Au im Éischemtöitschu finded mer d Mèèrgmool vù dr Walserdialäkt:
- Di ahd. vole Vokal sin au in ùùbetoonde Silbe no erhalde: machu (dt. machen).
- Mhd. –rn erschyynd as –re, z. B. Huore (dt. Horn)
- Mhd. –nk isch wie in andere südwalserische Dialäkt verschoobe zue –nch: tringche (dt. trinken)
- Mhd. –hs erschyynd as –ks, z. B. Fuks (dt. Fuchs)
- German. s isch in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch, z. B. in dschi (dt. sie), ünsch (dt. uns)
- Im Geegesaz zue dr andere Südwalserdialäkt und zuem Walliserdytsch sin mhd. ü, ö, üe im Eischemtöitschu nid endrùnded: Möisch (dt. Mäuse), Vüksch (dt. Füchse).
- Eischemtöitschu sin ali mhd. Langvokal (î, iu, û, ê, oe, ô, ae, â) diphthongierd: Hous (dt. Haus), Vöir (dt. Feuer), Eisch (dt. Eis), Oabe (dt. Abend), Chiesch (dt. Käse).
- Eischemtöitschu sin ali mhd. Diphthong (ie, üe, uo) monophthongierd: Diib (dt. Dieb), Güüti (dt. Güte), Bruuder (dt. Bruder).
- Mhd. a ùn mhd. ë sin vor Liquid broche zue oa bzw. eä, z. B. in oalt (dt. alt) oder geärbe (dt. gerben). Die Brächige gid s au im Greschoneititsch.
Z Éischeme isch nie di dydsch Schrifdschbrooch bruuchd woore, bis in d 20er Joor isch Franzeesisch gschriibe woore, derno Idalieenisch. D Éischemer hän imer au chene Frankoprovenzalisch schwäze. Syder em 19 Jh. isch derno no s Piemontesisch ùn s Idalieenisch derzue chùù.
D Chilche ùn d Schuel sin bis in d 1920er Joor franzeesich gsii, derno isch s Idalieenisch ùfchùù. Dydsch isch in dr Chilche ùn dr Schuel nie bruuchd woore.
Dydsch wird in dr Schuel nume as Främdschbrooch ùnderrichded. Syder 1986 gid s in dr Schuel au Ùnderriichd in Eischemtöitschu.
Wievyyl vù dr Éischemer chene no Éischemtöitschu?
D Elisabetta Fazzini Giovannicci gid fir 1977/78 e Brozändsaz vù 76 % aa, wù no Eischemtöitschu schwäze.
Ane 1992 hed dr Peter Zürrer e Ùndersuechig gmachd z Éischeme. Vù insgsamd 363 Yywooner hän doo no 63,4 % chene Eischemtöitschu schwäze. Verschdande hän s 71,7 %. Au bi 6 bis 11-jèèrige Schieler hed er d Schbroochkompentänz ùndersuechd. Dooderbyy hed er feschdgschdeld, as 60,5 % vù dr Schieler no hän chene Eischemtöitschu schwäze („gued“ oder „e weng“). Verschdande hän vù dr Schieler s Eischemtöitschu no 76,9 % („gued“ oder „e weng“). Zem Verglyych: z Greschonei hän no dr glyych Ùndersuechig nùme no 14,6 % % vù dr Schieler chene s Greschoneiertitsch schwäze ùn no 46,3 % zmindeschd e weng verschdoo.
Dr Grùnd, wùrùm z Éischeme dr Dialäkt vyyl lääbiger isch wie in dr andere Siidwalse Gmaine, lyd doodrin, as d Éischemer scho syd Joorhùnderde e baar Schbrooche hän chene schwäze: mid Töitschu, Frankoprovenzalisch, Piemontesich, Franzeesich, Idalieenisch sin s hid fimf Schbrooche. Wääge däm wird s Eischemtöitschu nid esoo dùr s Idalieenisch as Schbrooch vù dr Medie verdrängd wie in andere Ord, wù bis am Aafang vùm 20. Jh. nùme dr dydsch Dialäkt gschwäzd wooren isch.
D Maria Concetta Di Paolo hed ane 1999 e Schtudie verefendligd, wù si d Dialäktkompetänz vù dr Siidwalser Gmaine din ùndersuechd hed. D Daate fir Éischeme sin ùfgnùù woore vùm Michele Musso.
Joor | Yywooner | Dialäkt aktiv | Dialäkt passiv |
1974 | 407 | 310 (76,2 %) | – |
1993 | 385 | 199 (51,7 %) | 31 (8,1 %) |
1996 | 676 | 186 (24,9 %) | 37 (5,5 %) |
Vù dääne 168 aktive Dialäktschprächer ane 1996 sin 52 iiber 65 gsii, 45 zwische 51 ùn 65, 36 zwische 36 ùn 50, 25 zwische 26 ùn 35 ùn 10 ùnder 26.
Vù dääne 37 passive Dialäktschprächer ane 1996 sin 3 iiber 65 gsii, 2 zwische 51 ùn 65, 5 zwische 36 ùn 50, 2 zwische 26 ùn 35 ùn 25 ùnder 26.
Ane 1982 isch s Walser Kulturzentrum/Centro Studi e Cultura Walser grinded woore, wù s kulturäl Èèrb vù dr Walser wil erhalde. Nääbe Uusschdelige sin vùm Kulturzentrum v. a. Biecher uusegee woore. S wichdigschd dervu isch s Eischemtöitschu-Wèèrderbuech. Des Wèèrderbuech isch vùm Kulturzentrum zäme mid em Greschoneititsch-Wèèrderbuech in ere Kassette uusegee woore, ùn baide sin zäme gratis an ali Huushald z Éischeme ùn z Greschonei verdaild woore.
Lyd
ändere- Irene Alby Tregsch (* 1948), Dialäktdichderi
- Jean-Jacques Christillin (1863–1915), Dialäktdichder
- Joseph Hilaire Christillin (1872–1943), Dialäktdichder
- Albert Linty (1906–1983), Dialäktdichder
Literatur
ändere- Karl Bohnenberger: Die Mundart der Deutschen Walliser im Heimattal und in den Aussenorten. Verlag Huber, Frauenfeld 1913 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 6).
- Maria Concetta Di Paolo: Inchiesta demografica e sociolinguistica. In: Studi alemannici I. Edizioni dell'Orso, Torino 1999: 175-222.
- Elisabetta Fazzini Giovannucci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
- D’Eischemtöitschu. Vocabolario Italiano – Töitschu. Gressoney St-Jean (Aosta). Centro Studi e Cultura Walser della Valle d’Aosta / Walser Kulturzentrum, 1988.
- D’Eischemtöitschu. Vocabolario Töitschu – Italiano. Gressoney St-Jean (Aosta). Centro Studi e Cultura Walser della Vallle d’Aosta / Walser Kulturzentrum, 1998.
- Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
- Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
- Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.
- Peter Zürrer: Sprachinseldialekte. Walserdeutsch im Aostatal. Aarau 1999. (Reihe Sprachlandschaften 23).
- Peter Zürrer: Sprachkontakt in Walser Dialekten. Gressoney und Issime im Aostatal (Italien). Franz Steiner Verlag, Wiesbaden/Stuttgart 2009 (ZDL Beihefte 137). ISBN 978-3-515-09358-3.
Zydschrifd:
- Augusta. Editée par Association d’Issime sous le patronage de l’Assessorat regional à l’Instruction Publique. Aoste 1969 ff. (ab 2004 au online uf augustaissime.it).
Weblink
ändereFueßnote
ändere- ↑ Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023.