Éischeme

Éischeme (frz. Issime, frkprov. Eixima; im Idalieenisch wird normalerwyys di franzeesisch Version ibernùù) isch e Walserdoorf in dr idalieenische autonome Provinz Ougschtaal (dt. Aostatal). Éischeme lyd im e Sydedaal vùm Ougschtaal, im Walleschu (ital. Valle del Lys, frz. Vallée du Lys, dt. Lystal), wù d Liisu (frz. Lys) dùùrefliesd.

Éischeme
	Éischeme (Italien) Éischeme
Éischeme Éischeme
Staat:	Italie
Region:	Aostatal
Koordinate:	45° 41′ N, 7° 51′ O45.6833333333337.85956
Hechi:	956 m s.l.m.
Flechi:	35 km²
Yywohner:	378 (31. Dez. 2022)
Bevelkerigsdichti:	11 Yyw./km²
Poschtleitzahl:	11020
Vorwahl:	0125
ISTAT-Nummer:	007036
Demonym:	Issimois (frz.) Issimesi (ital.) Éischeme (ùf Töitschu)
Schutzpatron:	frz. Saint Jacques it. San Giacomo Éischemtöitschu Sent Joapuk
Website:	http://www.comune.issime.ao.it

Dialäkt: Éischemtöitschu (Kapitel „Histoire“)

Éischeme lyd ùf 933 m NN. Noochbergmaine vù Éischeme sin Arnoal, Brützu, z’uabra Tschallanh, z’undra Tschallanh, Pischu, Überlann, Elljini, Perloz ùn Sagliano Micca.

Di 74 Gmaine in dr autonoome Region Ougschtaal sin in 8 Gmainschafde (ital. Unité de communes) zämegfasd. Éischeme ghèèrd zue dr Gmainschafd Unité des communes valdôtaines Walser (dt. Verainigung vo de valdostanische Walsergmaine). Dooderzue ghèère no Goabi, Greschonei en de Tache ùn Greschonei zer Chilchu.

Wyyler

Wie vyyli Gmaine in dr Alpe bschdood Éischeme us vyyle chlaine Wyyler.

Wyyler z Éischeme: Biouley (frz. Bioley), Di Zinnisili (frz. Ceresole), Tschendriun (frz. Champriond), Duarf oder Hauptort (frz. Chef-lieu), Tschentschiri (frz. Chincheré), Krecht (frz. Crest), Kruasi (frz. Crose), Künju (frz. Cugna), Funtrunkieeru (frz. Fontaineclaire), Gran Tschamp (frz. Grand Champ), Gran Proa (frz. Grand Praz), Nicke (frz. Nicche), Pioani (frz. Plane), Proa (frz. Praz), Preite (frz. Preit), Proasch (frz. Proasch), Ribulu (frz. Ribola), Rickard (frz. Riccard), Rickurt (frz. Riccourt), Z’uabra Rickurt (frz. Riccourt Dessus), Réivu (frz. Riva), Rolji (frz. Rollie), Zéngji (frz. Seingles), Z’uabra Zéngji (frz. Seingles Dessus), Stein (frz. Stein), Tuntelentsch (frz. Tontinel), Vetschus (frz. Vecchaus), San (frz. Zan).

Yywooner

D Yywoonerzaal isch z Éischeme im 20. Jh. al mee zrùg gange.

Joor	1861	1871	1881	1901	1911	1921	1931	1936	1951	1961	1971	1981	1991	2001	2011
Yywooner z Éischeme	790	829	869	776	733	730	767	524	496	497	395	394	373	403	431

Walsersiidlig

D Walser hän sich im Bied vù Éischeme im 12. Jorhùnderd niidergloo, ùn zwoor woorschynds im Vallon de Saint-Grat, wù au hide no ali Fluernäme dydsch sin. Dr èèrschd Beleeg fir di Dydschschbroochige z Éischeme isch us em Joor 1239, wù in ere Uurkùnd zwee „teutonici“ vù Éischeme gnänd wääre.

Im Geegesaz zue Greschonei hed s z Éischeme ùn z Goabi scho vor dr Aasiidlig vù dr Walser e romaanischschbroochigi Bevelkerig gee. Im Lysdaal ùnde sin nämli alli Oords- und Fluernämme romaanisch, ùn d Bfaargmai Éischeme isch scho im 12. Jorhùnderd sälbschdändig gsii. Wääge däm isch Éischeme iiber e baar Jorhùnderd zwaischbroochig gsii. S Frankoprovenzaalisch isch z Éischeme èèrschd im 18. Jorhùnderd uusgschdoorbe.

Histoire

Dialäkt: Éischemtöitschu

Darwil das in époque pré-romaine sén gsinh gséllschafti das hen gweerhut z'gut un ghüt z'via, chriemera un mines, in Moyen Âge Éischeme ischt gcheen z'duarf du mandement dar fammullju de Vallaise, das im 1227 het keen dam lann franchises un privilèges mit un statut local unz im 1773.

Siège van tribunal van le XIII siècle z'Éischeme ischt noch, von d'piatzu im Duarf, z'tribunal woa hen dschi gsétzt dar dschüdschu un zwian kunselljera um administrer la justice.

Auch wider d'rélidschunh z'lann ischt génh gsinh important, unz im 1660 ischt gsinh d'einugun perretschu in d'uabru valladu du Lys: d'vuadru séitu drouf le Jugement Dernier, les Mystères du Rosaire vür d'chilhu, dan taufstein d'époque romane un, noch mia, dan gruassen oalter en style baroque (dan zweiten gruassen im Augschtalann, noa den in Antagnod) mit 182 statwi, antweegen desch d'chilhu Sent Joapuk (patrunh im lann mit Sen Sébastien) meruturut z'dscha goa lugun.

D'walserlljöit das sén dschi gcheen phee héi, un dschi gmischlut mit dan andre, hen gleit ouf une culture das ischt noch nunh, in d'brouha un in architecture, un mu mat gsia verousigi dinnhi in Sen Kroasch gumbu, eina dar dröi gumbi (mit Burrunu un Türrudschu) woa mu mat goan machu schien spaziriti.

Gschiichd

Di italienische Siidwalsergmaine

Dr Grinder vùm Huus Savoyen, dr Humbert I mid dr wyse Händ, hed ane 1025 s Ougschtal as Leeche griegd. Mid Uusnaame vùn e baar Joor (1691, 1704–1706, 1798–1814 zue Franggryych) hed s Ougschtal derno zem Huus Savoyen reschbäggtyyv zum Schdaad Idaalie ghèèrd. Wù s idalieenisch Cheenigryych ane 1861 grinded wooren isch, isch s Ougschtal zue dr Provinz Turin chùù. Ane 1927 isch s derno e aigeschdändigi Provinz woore. Im Faschismus isch di franzeesisch Schbrooch verbode woore ùn s hed e schdaarchi Idalienisierigsbolitik gee. Noch em Zwaide Wäldchrieg hed s Ouschtal ane 1948 e autonome Sonderstatus griegd.

Éischeme finded si as Ussonia zem èèrschde Mool 1184 in ere Urkund gnänd, wù ne Lischd vù Chilche gsii isch, wù zem Kolegiaadsschdift St. Ursus z Aosta ghèèrd hän. Èischeme hed also scho doodmool en audonoomi Bfaargmai bilded. En ander Mool isch s in ere Uurkund us em Joor 1211 zäme mid dr Noochbergmai Greschonei gnänd woore: in loco de Issima et Grassioneti. 1227 hän d Hèère vù Vallaise de Yywooner vù Éischeme ùn Greschonei a Zyylede vù Freihaide gee. 1228 hed s Kabiddel vù St. Ursus mid der Vogtei Verrès alli syni Rächd a Éischeme mit Gieder abduuschd, wù nooch bi Aosta glääge sind. Ane 1267 isch d Grùndhèrschafd ùfdaild woore im e Verdraag iber d Griichdsbarkaid: linggs vù dr Lys isch d Hèrschafd an d Hère vù Vallaise gange, räächds vù dr Lys an Groofe vù Chalant. Die Ùfdailig blybd bis zem Änd vù dr Feudalhèrschfd, waarschyyns bis ane 1774.

1239 wääre s èèrschd Mool zwai Dydschschbroochigi (teotonici) gnänd: e Wiird, wù s Dafäärnerächt z Éischeme iiberchù hed, ùn e Zyyg. As en Walser s Dafäärnerächt iiberchù hed, zaigd, as die doodmool scho in d Doorfgmaischafd integrierd gsi sin. Im frieje 14. Jorhunderd wääre Näme gnänd, wù zaige, as z Éischeme Romaane ùn Dydschi nääbenand gläbd hän: s pratum teotonicorum („Made vù dr Dydsche“) ùn d via teotonicorum („Wääg vù dr Dydsche“); 1336 isch vù dr montes usque ad feuda alamannorum („Berge bis zum Lehen der Alemannen“) d Reed. Me schließd us dr Bschryybige, as d Walser doodmool im Vallon de Saint-Grat gsiideld hän, eme alpyyne Sydedaal weschdlig vùm Doorf Éischeme, wù im Daal vù dr Lys unde lyd. Des zaige au d Konzändrazioon vù dr dydsche Fluernämme ùf s Vallon de Saint-Grat ùn vù de romaanische Oords- und Fluernämme ùf dr Daalboode vù dr Lys.

D Bfaargmain Éischeme isch um 1600 ume in drei Driddelsgmaine daild gsii: dr tiers du plan (ebe s hidig Doorf Éischeme mid syne Usewyyler), dr tiers de la montagne (s Vallon de Saint-Grat) ùn dr tiers dessus (di hid sälbschdändig Gmai Goabi). Ab 1683 bis in s frie 18. Jorhunderd isch di hidig Bfaarchilche böue woore. 1737 isch ùf d Iniziatyyv vù dr Jacquème Linty s èèrschd Mool e Buebeschuel yygrichded woore, wù mr in dr drei bis vier Windermooned Schuel gee hed. 1734 hed d Bfaargmai (zäme mid Goabi) 1258 Yywooner ghaa, 1773 sin s 1346 gsii, 1782 deno 1413 Pèrsoone, 8 Saumdier, 754 Rinder und 951 Gaise ùn Schoof. Im Vallon de Saint-Grat hän doodmool scho alewyyl weeniger Lyd gläbd: 1786 sin s scho nùme no 15 Familie oder 67 Yywooner gsii, ùn 1820 hän dèèrd nùme noo zwoo oder drei Familie au dr Winder dùùr gwoond.

Ùm 1882 ùme hed mr e Konsuumgnoseschafd grinded, wù ooni Zwischehändler uuschùù isch, ùn esoo hän iiri Midgliider d Grundnaarigsmidel chene ginschdiger chaufe. Ab em uusgäände 19. Jorhunderd isch d Yywoonerzaal den schdarg gsungge, wil vyyl uusgwandered sin.

Bis ane 1952 hed au Goabi bolitisch zue dr Gmai Éischeme ghèèrd.

Chilche

d Chilche z Éischeme

Z Éischeme isch scho ane 1184 e aigenschdändigi Chilchegmai belaid. Zue dr Éischemer Chilchegmai hän au Goabi ùn Greschonei ghèèrd. Ab em Joor 1228 hed Éischeme zem Zeendebied vù dr Brobschdei Saint-Gilles vù Verrès ghèèrd.

Greschonei hed sich ane 1502 vù dr Bfaargmai Éischeme gleesd. D Zueghèèrigkaid zue Éischeme wägsled no e baar Mool, èèrschd wääre 1660 wird Greschonei-Saint-Jean ùn 1686 Greschonei-La-Trinité ändgildig loosgleesd dùr dr Bischof vù Aosta.

Goabi isch ane 1786 e aigeschdändigi Chilchegmai woore.

Muurer

D Éischemer hän schbeedeschdens im 17. Jh. aagfange im Sùmer as Muurer in andere Bied z schafe, dr èèrschd Noowyys schdamd us em Joor 1683. Derwyylschd d Duechhändler vù Greschonei in di dydschschbroochig Schwyz ùn ùf Siiddydschland gange sin, sin di Éischemer Muurer in s franzeesischschbroochig Savoyen, in di franzeesisch Schwyz ùn ùf Franggryych gange.

Bis zem Èèrschde Wäldchrieg sin d Éischemer Muurer nùme im Sùmer fùùrd gange, noch em Èèrschde Wäldchrieg sin vyyl derno ganz uusgwandered.

Verwaldig

Dr Hoptma (ital. sindaco, frz. syndic, dr Bùùrgemaischder) vù Éischeme isch syder em 21. Mai 2007 dr Christian Linty vvùn ere ùùabhängige Lischde (lista civica – liste civique).

Dialekt

d Ortstafle vo Éischeme

zwaisprochigi Weegwiiser z Éischeme

lueg dr Haubdartikel Éischemtöitschu

D’réd

Dialäkt: Éischemtöitschu

Les recherches linguistiques seen das d’walserlljöit das phendŝchich béi am Monte Rosa, séjintsch en Piémont ol im Augschtalann, sén arrivurut van le Bas-Valais (van Brig ingier). Z’töitschu, d’éischemréd, zeihut wi, noa sin arrivurut hibbiri, d’éischemera heji nümmi kheen des contactes mit ürriu lann: oalti oalti wüerter tün dŝchi mischlun mi wüerter patois ol minger vür di dinnhi modernes. Wa vür astüddiurun d’éischemréd het mu manhal des métodes socio-linguistique un historico-démografiques: par exemple, d’noami van d’üerter helfen vill. Éttlljig schriftini zeihun das im selbe lann sén gsinh lljöit va héi un lljöit van awek, un das het gwert unz höit z’tagsch, mit brouhen wüerter wi pratum teotonicorum (le pré-des-Allemands), das vintsch dŝchi béi z’Duarf, ol via teotonicorum (la rue-aux-Allemands).
Auch le kommerse un d’lljöit das sén kannhen ous tur z’lann im Schweizerlann, en Savoie un im Stefferlann hen töischut etwas d’réd, mit brouhen wüerter das sén gcheen van déi lénner. Ischt gcheen ous etwas verous: d’Éischemera chieren di zunnhu mit chonnun steffer, mingerréd, patois un piémonteis, ous ter di töitschu.

D Éischemtöitschu

D Éischemtöitschu isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Éischeme. Au in dr Éischemtöitschu finded mer d Mèèrgmool vù dr Walserdialäkt:

• Di ahd. vole Vokal sin au in ùùbetoonde Silbe no erhalde: machu (dt. machen).
• Mhd. –rn erschyynd as –re, z. B. Huore (dt. Horn)
• Mhd. –nk isch wie in andere südwalserische Dialäkt verschoobe zue –nch: tringche (dt. trinken)
• Mhd. –hs erschyynd as –ks, z. B. Fuks (dt. Fuchs)
• German. s isch in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch, z. B. in dschi (dt. sie), ünsch (dt. uns)

• Im Geegesaz zue dr andere Südwalserdialäkt und zuem Walliserdytsch sin mhd. ü, ö, üe in dr Éischemtöitschu nid endrùnded: Möisch (dt. Mäuse), Vüksch (dt. Füchse).
• in dr Éischemtöitschu sin ali mhd. Langvokal (î, iu, û, ê, oe, ô, ae, â) diphthongierd: Hous (dt. Haus), Vöir (dt. Feuer), Eisch (dt. Eis), Oabe (dt. Abend), Chiesch (dt. Käse).
• in dr Éischemtöitschu sin ali mhd. Diphthong (ie, üe, uo) monophthongierd: Diib (dt. Dieb), Güüti (dt. Güte), Bruuder (dt. Bruder).
• Mhd. a ùn mhd. ë sin vor Liquid broche zue oa bzw. eä, z. B. in oalt (dt. alt) oder geärbe (dt. gerben). Die Brächige gid s au im Greschoneititsch.

Z Éischeme isch nie di dydsch Schrifdschbrooch bruuchd woore, bis in d 20er Joor isch Franzeesisch gschriibe woore, derno Idalieenisch. D Éischemer hän imer au chene Frankoprovenzalisch schwäze. Syder em 19 Jh. isch derno no s Piemontesisch ùn s Idalieenisch derzue chùù.

D Chilche ùn d Schuel sin bis in d 1920er Joor franzeesich gsii, derno isch s Idalieenisch ùfchùù. Dydsch isch in dr Chilche ùn dr Schuel nie bruuchd woore.

Dydsch wird in dr Schuel nume as Främdschbrooch ùnderrichded. Syder 1986 gid s in dr Schuel au Ùnderriichd in Eischemtöitschu.

Wievyyl vù dr Éischemer chene no Éischemtöitschu?

D Elisabetta Fazzini Giovannucci gid fir 1977/78 e Brozändsaz vù 76 % aa, wù no Eischemtöitschu schwäze.

Ane 1992 hed dr Peter Zürrer e Ùndersuechig gmachd z Éischeme. Vù insgsamd 363 Yywooner hän doo no 63,4 % chene Éischemtöitschu schwäze. Verschdande hän s 71,7 %. Au bi 6 bis 11-jèèrige Schieler hed er d Schbroochkompentänz ùndersuechd. Dooderbyy hed er feschdgschdeld, as 60,5 % vù dr Schieler no hän chene d Éischemtöitschu schwäze („gued“ oder „e weng“). Verschdande hän vù dr Schieler d Éischemtöitschu no 76,9 % („gued“ oder „e weng“). Zem Verglyych: z Greschonei hän no dr glyych Ùndersuechig nùme no 14,6 % % vù dr Schieler chene s Greschoneiertitsch schwäze ùn no 46,3 % zmindeschd e weng verschdoo.

Dr Grùnd, wùrùm z Éischeme dr Dialäkt lenger vyyl lääbiger bliibe isch wie in dr andere Siidwalser Gmaine, lyd doodrin, as d Éischemer scho syd Jorhùnderde e baar Schbrooche hän chene schwäze: mid Töitschu, Frankoprovenzalisch, Piemontesich, Franzeesich, Idalieenisch sin s hid fimf Schbrooche. Wääge däm wird d Eischemtöitschu nid esoo dùr s Idalieenisch as Schbrooch vù dr Medie verdrängd wie in andere Ord, wù bis am Aafang vùm 20. Jorhunderd nùme dr dydsch Dialäkt gschwäzd wooren isch.

D Maria Concetta Di Paolo hed ane 1999 e Schtudie verefendligd, wù si d Dialäktkompetänz vù dr Siidwalser Gmaine din ùndersuechd hed. D Daate fir Éischeme sin ùfgnùù woore vùm Michele Musso.

Joor	Yywooner	Dialäkt aktiv	Dialäkt passiv
1974	407	310 (76,2 %)	–
1993	385	199 (51,7 %)	31 (8,1 %)
1996	676	186 (24,9 %)	37 (5,5 %)

Vù dääne 168 aktive Dialäktschprächer ane 1996 sin 52 iiber 65 gsii, 45 zwische 51 ùn 65, 36 zwische 36 ùn 50, 25 zwische 26 ùn 35 ùn 10 ùnder 26.

Vù dääne 37 passive Dialäktschbrächer ane 1996 sin 3 iiber 65 gsii, 2 zwische 51 ùn 65, 5 zwische 36 ùn 50, 2 zwische 26 ùn 35 ùn 25 ùnder 26.

Ane 1967 isch d Associazione Augusta ùn ane 1982 s Walser Kulturzentrum – Centro Studi e Cultura Walser grinded woore, wù s kulturäl Èèrb vù dr Walser wän erhalde. Nääbe Uusschdelige sin vùm Kulturzentrum v. a. Biecher uusegee woore. S wiichdigschd dervu isch s Éischemtöitschu-Wèèrderbuech. Des Wèèrderbuech isch vùm Kulturzentrum zäme mid em Greschoneititsch-Wèèrderbuech in ere Kassette uusegee woore, ùn baide sin zäme gratis an ali Huushald z Éischeme ùn z Greschonei verdaild woore.

Lyd

• Irene Alby Tregsch (* 1948), Dialäktdichderi
• Jean-Jacques Christillin (1863–1915), Bfaarer ùn Dialäktdichder
• Joseph Hilaire Christillin (1872–1943), Dialäktdichder
• Albert Linty (1906–1983), Dialäktdichder ùn Wèèrderbuechmacher

Literatur

• Karl Bohnenberger: Die Mundart der Deutschen Walliser im Heimattal und in den Aussenorten. Verlag Huber, Frauenfeld 1913 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 6).
• Maria Concetta Di Paolo: Inchiesta demografica e sociolinguistica. In: Studi alemannici I. Edizioni dell'Orso, Torino 1999: 175-222.
• Elisabetta Fazzini Giovannucci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
• D’Eischemtöitschu. Vocabolario Italiano – Töitschu. Gressoney St-Jean (Aosta). Centro Studi e Cultura Walser della Valle d’Aosta / Walser Kulturzentrum, 1988.
• D’Eischemtöitschu. Vocabolario Töitschu – Italiano. Gressoney St-Jean (Aosta). Centro Studi e Cultura Walser della Vallle d’Aosta / Walser Kulturzentrum, 1998.
• Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
• Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
• Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.
• Peter Zürrer: Sprachinseldialekte. Walserdeutsch im Aostatal. Aarau 1999. (Reihe Sprachlandschaften 23).
• Peter Zürrer: Sprachkontakt in Walser Dialekten. Gressoney und Issime im Aostatal (Italien). Franz Steiner Verlag, Wiesbaden/Stuttgart 2009 (ZDL Beihefte 137). ISBN 978-3-515-09358-3.
• verschiideni Autoore: Eischeme – Issime. La sua chiesa, la sua gente – dschëin chilhu, dschëin lljoït. Tipografia Valdostana, Aosta [1992].

Zydschrifd:

• Augusta. Editée par Association d’Issime sous le patronage de l’Assessorat regional à l’Instruction Publique. Aoste 1969 ff. (ab 2004 au online uf augustaissime.it).

E Bilderbooge

• 
  Duarf an dr Lys
• 
  D’Chinnumattu im Duarf
• 
  Hyyser an dr Chinnumattu im Duarf
• 
  d Chilche im Duarf
• 
  d Chilche inne
• 
  en alts Huus
• 
  en alts Huus
• 
  en alts Huus
• 
  e Buureghefd
• 
  s alt ùn s nej Hotel Posta
• 
  e Gidänggdaafele fir d Chenigi Margherita, wù uf iirem Wääg ùf Greschonei all au z Éischeme vrbyychù isch
• 
  s friecher Hotel «Issime»
• 
  e Chaarde vù dr Gmain, mit dr dydsche Oords- und Fluernämme
• 
  e Chaarde vùm Vallon de Saint-Grat, mit dr dydsche Nämme
• 
  d Éischemtöitschu
• 
  Flagge vù dr Walsergemeinschaft im Lysdaal
• 
  Flagge im Duarf
• 
  Flagge im Duarf
• 
  Z Lannsch Hous, d Gmaihalle
• 
  zwaischbroogigi Uusschilderig
• 
  zwaischbroogigi Uusschilderig
• 
  zwaischbroogigi Uusschilderig
• 
  Zzwaischbroogigi Uusschilderig
• 
  zwaischbroogigi Uusschilderig

Weblink

 Commons: Issime – Sammlig vo Multimediadateie

• Gemeindeverwaltung Eischeme
• Verchèèrsverain Éischeme