Goaby (Lysdaal)
Goaby (französisch Gaby, frankobrovenzalisch Goby, im Titsch vù Greschonei Goabi, im Töitschu vù Éischeme Uberlann; s Idaliänisch verwändet iebligerwiss de französisch Name) isch e Gmeind ìm Lysdaal ìm Norde vù Idalie.
| Gaby (Aostatal) | ||
|---|---|---|
|
| |
| Staat: | Italie | |
| Region: | Aostatal | |
| Koordinate: | 45° 42′ N, 7° 53′ O | |
| Hechi: | 1.047 m s.l.m. | |
| Flechi: | 32,5 km² | |
| Yywohner: | 424 (31. Dez. 2022)[1] | |
| Bevelkerigsdichti: | 13 Yyw./km² | |
| Poschtleitzahl: | 11020 | |
| Vorwahl: | 0125 | |
| ISTAT-Nummer: | 007029 | |
| Website: | http://www.comune.gaby.ao.it/ | |
| ||
| Dialäkt: Eimschemtöitschu (Kapitel «Histoire») |
| Dialäkt: Markgrääflerisch |
Laag
ändereGoaby lìt ìm Lysdaal am Monte Rosa („Gletscher“), 17 Kilomeeter vù Martinsteg. Nochbergmeinde sìn Éischeme ùn Greschonei zer Chilchu. S Ortszändrùm lìt ùf 1040 Meeter ǜber em Meer, de höchst Punkt isch ùf em Berg Neryschthuare (Mont Néry, 3.075 m).
Zämme mìt Gressoney-Saint-Jean, Gressoney-la-Trinité ùn Issime ghöört Goaby zù de Unité des communes valdôtaines Walser. D Nochbergmeinde sìn Andorno Micca (Brovinz Biella), Brützu (Brovinz Aostatal), Callabiana (Brovinz Biella), Gressoney-Saint-Jean, Issime (beidi Brovinz Aosta), Piedicavallo (Brovinz Biella), Rassa (Brovinz Verceil) ùn Sagliano Micca (Brovinz Biella). Zù Goaby ghöre d Wiler Chef-lieu, Zappegly, Pont-de-Trenta, Crusmato, Bouri, Gattinery, Yair Desor, Tzen de la boa, Serta Desor, Serta Desout, Voury, Rubin, Zuino, Chanton Desor, Chanton Desout, Niel ùn Gruba.
Gschicht
ändereLangi Zitt hät Goaby zù Issime ghöört ùn de Name Issime-Saint-Michel odder Uberlann drage. 1952 hät's de Statùs vù-ne-re selbständige Gmeind griegt. De Name Goaby chùnnt vùm Wort Gabbio, was frieier e ùmzüünte Brivatbsìtz bezeichnet hät. Uberlann bidüttet eigetli hööcher glääges Dorf – hööcher us dr Sicht vù Éischeme.
Histoire
ändere(ùf Éischemtöitschu gschribe)
Existurun nöit schriftini das zéllji van d'iestu lljöit das hen dschi pheen z'Überlann; ischt tellz das z'iest kantunh woa d'lljöit hen glebt séji gsinh Lihrla, woa ischt d'hoschtad van an maison forte, das dschi hen etwa broucht wi spittal wénn ischt gsinh la peste im 1630.
Z'duarf vam lann ischt dén gcheen Kiamourseyra, wi höit z'tagsch. Gut dar Vallaise en XVI siècle, z'lann ischt dén gsinh gsédduruts dar noble fammullju Troc-Drisquer das het kheen la maison forte Palatz, gmachiti en 1632, mu mat leesen la date gschribni in töitsch von d'vist.
Vür des siècles unner Éischeme, is het kheisse Issime-Saint-Michel, im 1952 Überlann ischt gcheen une commune einigi, wénn wol hejintsch aschuan kheen teilt di zwian perretschi im joar 1786 mit machun d'chilchu van Saint Michel Archange.
Éilu francoprovençal inter Greschonej un Éischeme, z'Überlann ischt auch z'kantunh Nijl, woa lannhuscht hen dschi kheen aréchturut d'walserlljöit das hen gloan an trassu im schwétze un in architecture, doa sén vill stoadla, ketschi stein un holz.
Van in Nijl, woa ischt a verousege wasserprunh z'28 meischtera, mat mu parturun um goan za vurku das a voart hen dinut um chaufen un varchaufen im Biellais un Vercellais.
Tourismùs
ändereD'Gmeind bstoht zù me-ne große Deil ùs Wald ùn isch vù Gebirgsbäch durchzoge. Dank de entspannte Atmosphäre, wùù doodurch vile vermìttelt wird, ùn au dank de güete Luft ìm Ortschern wie au ìn de Wiler, ergänzt durch e früschs, abber druches Klima, isch si e bliebts Touristeziil ìm Sùmmer, abber durch d'Nööchi zù de Skigebiet Wissomattò (Weißmatten) z Gressoney-Saint-Jean ùn Monterosa Ski z Gressoney-La-Trinité werre au ìm Winder Touriste aazoge.
Kultur
ändere
Sprooche
ändereD Gmeind hät ǜber Johrhundert hìì e Sproochgmeinschaft ghaa, wùù Valdôtain, e Dialäkt vùm Frankobrovenzalisch, gschwätzt hät. I nöiere Zitt wird s Frankobrovenzalisch aber mee ùn mee vùm Italiäänisch verdrängt.
D Sprooch hät durch d Nööchi zù Issime witter bergab ùn Gressoney-Saint-Jean witter bergùf aber au e Iiflùss vù de düttsche Walserdialäkt erfahre, was mer ìn e baar Toponym (Crusmato, Niel, Halberpein, Palatz etc.) wie au ìn e baar Wörter hǜt no siht. Dr Wiiler Niel isch früener sogaar ganz walserdüttschsproochig gsii, aber dört isch s Düttsch bis 1950 ussgstorbe.[2]
Anne 2001 hät d Fondation Émile Chanoux in Zämmenarbet mit em Centre d’Études Linguistiques pour l’Europe un dr Università degli Studi di Trento di soziolinguistisch Situation vo allne Gmeine im Augschtdal untersuecht. Doderzue isch im Septämber un Oktober 2002 e Froogebooge verschickt woore. Vo Gaby sin 70 Froogebeege wider retuurchuu.[3]
| Froog 0301: Was isch Ihri Muetersprooch? | |||||
| Italienisch | Patois | Italienisch un Patois | Piemontesisch | kai Andwoord | Total |
| 49 (70 %) | 15 (21,4 %) | 1 (1,4 %) | 2 (2,9 %) | 3 (4,3 %) | 70 |
| Froog 1403a: Wie guet verstehn si Frankoprovenzalisch (Patois)? | |||||
| guet | mittelguet | e weng | gar nit | kai Andwoord | Total |
| 49 (70 %) | 12 (17,1 %) | 4 (5,7 %) | 4 (5,7 %) | 1 (1,4 %) | 70 |
| Froog 1403b: Wie guet chenne si Frankoprovenzalisch (Patois) schwätze? | |||||
| guet | mittelguet | e weng | gar nit | kai Andwoord | Total |
| 40 (57,1 %) | 9 (12,9 %) | 8 (11,4 %) | 12 (17,1 %) | 1 (1,4 %) | 70 |
Draditionälli Dracht
ändereD'Drachte, wùù d'Fraue vù Goaby aaghaa hän, isch sällem ùs de Savoie, vù wùù uss vili Arbeter iigwandert sìn, durchuss ähnlig. Bìs ìns 19. Johrhundert isch si nùme an-e-re Hochzitt drait ùn nooch em Dood vù de Bsìtzerì hìì gmacht worre. Viilmool isch es vù Hand gnaajt worre zùm s eimoolig mache ùn zùm em eigeni Merchmool verleihe. Au isch an de Dracht di soziali ùn wirtschaftligi Situation z seh gsìì. Spöter isch d'Dracht usser Hochzitte au zù andere Aaläss drage worre ùn isch au e Zeiche defǜr gsìì, dass mer d'Sìtte kännt hät. Jeedi Frau hät vù de Händler, wùù durch s Dorf dùùre zoge sìn, Rubine, Posamenteriie ùn Side chauft mìt em Ziil, s Kostüm noo eimooliger z mache ùn sälli vù andere Lütt z ǜberdräffe. Frieier sìn Stoff ùs em Ussland fǜr d'Dracht chauft worre, während normali, iiheimischi Stoff fǜr di normali Chleidig vorgseh gsìì sìn. Di sälber schwarz-wissi Chleidig isch mìt Dekoratione wie Rubine ùn Spìtze bunter gmacht worre.
Fuessnote
ändere- ↑ Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023.
- ↑ Dr Fritz Gysling schrybt em Rudolf Hotzenköcherle imene Brief vùm 30. Juli 1950, wù er grad vù Ùfnaame für dr Sproochatlas vù dr düttsche Schwiz heichù isch: «Es sei hier ausdrücklich festgehalten: Im Gegensatz zu 1929 spricht in Niel niemand mehr deutsch. Niel ist keine Walserkolonie mehr. Alles spricht (rd. 25 Familien) die Mundart von Gaby (frankoprovenz.). Deutsch geblieben sind die meisten O[rts]N[amen] (die zu erheben die Zeit zu knapp war) und spärliche Ueberreste (die im Gesamtsprachstand aufzuspüren wären) auf verborgenen Posten (wie zB. die Benennung der Konniferenzapfen). Niel steht schlimmer, als für Ornavasso vor ungefährt 30 Jahren festgehalten wurde.» (Brief im Archiv vom Schwyzerischen Idiotikon.)
- ↑ Fondation Émile Chanoux: ‘‘Sondage linguistique’’. Archiviert vom Original am 5. Juli 2017; abgruefen am 16. November 2012.
Weblink
ändere
Commons: Goaby – Sammlig vo Multimediadateie
|
Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Gaby_(Italie)“ vu de franzeesische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde. |