Gorner (Monte Rosa)
Dr Gorner isch e Bärg vo den Alpe im Gränzgebiet zwüsche dr Schwiiz und Itaalie.
dr Name vom Bärg
ändereS Bärgmassyv heisst hüt uf düütsch und iteliänisch Monte Rosa, uf französisch Mont Rose. Dr yheimisch Name Gorner chunt us dr Sprooch vom Dütschwallis und vo de Walser, wo sid em Middelalter i de Tääler am Fuess vom Bärg uf dr Südsyte woone. S Wort Gorner isch hüt no im Name vom Gletscher uf dr Weschtsyten erhalte, em Gornergletscher, und bim Bärg näbedra, em Gornergraat. Dr Gletscherbach, wo vom Gornergletscher chunt, isch d Gornera; das isch eine vo de Bech, wo bi Zermatt zäme d Matter Vischpa bilde, und dere het me früener au Gorner Vischpa gseit.[1]
Im hütige düütsche Sproochgebruuch isch mit de Landescharten und dur d Bärgliteratur dr Name Monte Rosa algemein verbreitet, und grad wäge de vile Pricht über d Monte Rosa-Hütte vom SAC isch dr Name wytume bekant. Dr Name vom Bärg chunt us dr alte Sprooch, wo me im Augschttaal bruucht, ere Mundart vom Frankoprovänzalische. Scho dr Schwiizer Geograaf Josias Simler het ane 1574 prichtet, ass d Romaanen uf dr Südsyte vo Zermatt em Bärg Rosae säget. S Wort roise oder ruize bedüütet im frankoprovenzälische Patois vo dene Sytetääler «Gletscher». Und wil a dene höche Bärge uf alne Syte grossi Yschflechine ligge, so dass men öppe wemme vo Zermatt här chunt d Gipfel chuum gseht über d Firn useluege, het dä Name Mont roise bsunders guet für dä Bärg basst. D Düütig vom Name als Gletscherbärg het dr Sproochforscher Iwar Werlen nach de früenere Diskussione i dr Fachliteratur bestätiget.[2]
Landwüsseschaft
ändereDr Gorner, also dr Monte Rosa, isch geografisch gseh ender es Bärgmassyv als en einzige Bärg. Drum redt men i dr Umgangssprooch au mee vo den einzelne Gipfel vo dere Gruppe – wie öpe vo dr Signalkuppe – als vom ganze Bärgstock.
Die Gipfel sind berüemt, nid nur bi de Alpinischte, wo längi, aber nid bsunders schwiregi Rute dur die schöni Alpelandschaft finde, sondern fasch no meh wil dr eint dervo für Schuelchind und d Geograafe und d Fründ vo Chrüüzworträtsel e Begriff isch: Am Gornermassyv findt me die höchschte Bärggipfel vo dr Schwiiz, und dr allerihöchscht Gipfel vom Land isch dr Dufourspitz (die wyblechi Namensform d Dufourspitze, wo men ou im schwiizerdüütsche Tieläkt bruucht, isch en Apassig as Hochdüütschen und chunt vilecht vo dr Schrybwys uf de Landescharte oder de Bärgbüecher); er het dr Name ane 1863 mit emene Pschluss vom Bundesroot überchoo zum an Gäneral und Topograaf Guillaume-Henri Dufour maane. Dr alt Walser Name vo däm Bärg isch Gornerhore gsi.
S Gornerhore oder ebe dr dr Dufourspitz isch derzue ane au dr höchscht Bärggipfel vom ganze düütsche Sproochruum. Dr Punkt ganz zoberscht isch uf 4634 Meter über Meer.
Uf dr Schwiizer Syte lyt d Gmeind Zermatt vom Kanton Wallis. D Landesgränze goot zimli gnau dr Wasserscheidi noo, wo uf dr Bärgchetti d Yzugsgebiet vom Rotte uf dr Walliser Syte und vom Po uf dr Südsyte trännt; es isch also grad e grossi «kontinäntaali Wasserscheidi».
Z Itaalie het’s underem Gorner drüü Tääler, wo dur längi Bärgchettine von enand trännt sind. Die Bärgreie sind Uusläufer vom Gornermassyv, wo bi dr Erosioon i dr Gschicht vo den Alpe sind blibe stoo. Die drüü Tääler ghöre alli zum Piemont; dä Dialäktname vo dr Region heisst uf düütsch: «Fuess vom Bärg», also s Gebiet under den Alpe. Es sind die Tääler:
- s Vischpertaal (uf iteliänisch: Valle Anzasca) in dr Provinz Verbano-Cusio-Ossola, mit dr Walsergmeind Makanaa
- s Tseschrutol (uf iteliänisch: Valsesia) in dr Provinz Vercelli, mit de Walserdörfer Im Land, Arimmu und Chalchoufu
- s Walleschu (uf düütsch: Lystaal, uf französisch: Vallée du Lys) in dr autonome Region Ougschtalland, mit de Walserdörfer Greschonei zer chilchu, Greschonei en de Tache, Éischeme und Goaby.
s Bärgschtyge
ändereUf e Dufourspitz sind als erschte dr Charles Hudson, dr John Birbeck, dr Christopher Smyth und dr James G. Smyth mit de Bärgfüerer Ulrich Lauener vo Luuterbrunne und Johannes Zumtaugwald und Matthäus Zumtaugwald vo Zermatt ggange. Das isch am 1. Augschte 1855 gsi.
Ane 1893 het dr iteliänisch Alpeklub uf dr Signalkuppe d Hütte Capanna Regina Margherita bout.[3]
Literatur
ändere- Albert Julen: Die Namen von Zermatt und seinen Bergen. In: Blätter aus der Walliser Geschichte, 11, S. 3–58.
- Michael Waeber: Gebietsführer Walliser Alpen, München 1996, ISBN 3-7633-2416-X
- Remo Nanzer: Tour Monte Rosa – Matterhorn. Auf Walserspuren um das Monte-Rosa-Massiv, Visp 2001, ISBN 978-3-907624-21-0.
- Amilcare Bertolini, Giuseppe F. Gugliermina: Gruppo Monte Rosa. 1925.
- Julius Kugy: Im göttlichen Lächeln des Monte Rosa. Graz, 1940.
- Daniel Anker, Marco Volken: Monte Rosa – Königin der Alpen, Zürich 2009, ISBN 978-3-909111-68-8.
- Silvio Saglio, Felice Boffa: Monte Rosa. (Guida dei Monti d'Italia) Milano 1963.
- Gottlieb Studer: Über Schnee und Eis. Die höchsten Gipfel der Schweiz und die Geschichte ihrer Besteigung. Bern 1896.
- C. Täuber: zur Bergnamenforschung (Noch einmal ”rose“, ”ross“). In: SAC Jahrbuch 1906, S. 253–273.
- Ludwig von Welden: Der Monte-Rosa. Eine topographische und naturhistorische Skizze. […]. Wien 1824.
Weblink
ändere
Commons: Monte Rosa – Sammlig vo MultimediadateieFuessnoote
ändere- ↑ Gornere chunt au im Name vomene Bärgtaal im Kanton Uri vor.
- ↑ Iwar Werlen: Die Grundwörter der Oberwalliser Gipfelnamen. In: Brigitte Huber (u. a.): Chomolangma, Demawend und Kasbek. Festschrift für Roland Bielmeier zu seinem 65. Geburtstag. Halle (Saale) 2008, S. 590.
- ↑ Website über d Gschicht vo dr Capanna Regina Margherita