S Gurijnärtitsch isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Gurin. Es ghèèrd doodrmid zem Siidwalsertiitsch.

Charles V. J. Russ „Die Mundart von Bosco Gurin“

Foorschigsgschiichd ändere

Gurin isch e Ùfnaameord vùm Schwyzer Schbroochatlas gsii. D Ùfnaam isch vùm Rudolf Hotzenköcherle im Mèèrz 1954 gmachd woore. Zue dr glyyche Zyd hed dr William Moulton Toonùfnaame z Gurin gmachd, wù derno ane 1971 vùm Rudolf Hotzenköcherle ùn em Rudolf Brunner verefendligd woore sin.

Dr Aristide Baragiola, en idalienische Lèèrer ùn Universideedsdozänt, hed ane 1891 e kumedierti Samlig vù Guriner Volgslieder uusegee.

E chùùrz Kapitel zùm Gurijnärtitsch hèd s au im Emil Balmer sym Buech iiber d Siidwalser.

D Emily Gerstner-Hirzel hed ab 1969 Saage, Määrli, Schwängg, Lieder, Bflanzenäme ùn anderi volchschùndligi Foorme gsamled, wù si in e baar Biecher verefendligd hed. Poschdùm isch 2014 no ne Dail vù irem Wèèrderbuech uusegee woore.

Dr Ängländer Charles V. J. Russ hed zwische 1978 ùn 1988 z Gurin Befroogige ùn Toonùfnaame gmachd. Ane 2002 hed er syyni Ùndersuechige as Buech veerefendligd, dervoor scho ne baar Artikel in Zydschrifde.

D Fluurnäme vù Gurin hed dr Niklaus Bigler im Juli 1977 gsamled, mid ere Noochùfnaam im Oktober 1981. Dr Paul Zinsli hed die Samlig derno ane 1984 in syym Buech „Südwalser Namengut“ verefendligd.

Nid publizierd sin Ùndersuechige vùm Johann Jakob Dickenmann (ca. 1913) ùn vùm Hans Maria Sartori (ca. 1926–1934), wù aber boodi bim Schwyzerische Idiotikon archivierd sin ùn dèrd aagluegd chene wääre.

Schryybwyys ändere

In däm Artikel sin di gurijnärtitsche Dialektbyyschbel in Dieth-Schryybig gschriibe. Dooderbyy wird dr Buechschdaab <k> fir d Fortis [k] bruucht, fir d Affrikata [kx] wird <kch> gschriibe.

Bsùnderhaide us dr Ludig ändere

  • Voli Vokal
Im Gurijnärtitsch sin wie in andere Walserdialäkt di vole Vokal in ùùbetoonde Silbe nid abgschwèchd woore.
littä (dt. läuten), badu (dt. baden), Bètti (dt. Betten)
  • Entrùndig
Wie im Wallisertitsch sin ü, ö, üü, öö, üe ùn öü entrùnded.
Chebil (dt. Kübel), Biilu (dt. Beule), dèrrä (dt. dörren), Eechi (dt. Onkel), Leiffär (dt. Läufer), friä (dt. früh)
  • Palatalisierig
Wie im Wallisertitsch sin mhd. û, uo, ou palatalisierd.
Hüiss (dt. Haus), löiffä (dt. laufen), Blüät (dt. Blut), töpfä (dt. taufen)
  • 2./3. Sg. vù mhd. stân, gân
Wie im Wallisertitsch erschyyne di 2./3. Sg. vù mhd. stân, gân mid Diphthong.
düw geischt (dt. du gehst), är geit (dt. er geht), düw schteischt (dt. du stehst), är schteit (dt. er steht),
  • altalem. iu
Wie im Wallisertitsch erschyynd altalem. iu in e Dail Wèèrder as Diphthong.
teif (dt. tief), Fleigu (dt. Fliege)
  • mhd. î, iu, û
Mhd. î ùn iu û sin wie in alene hegschdalemanische Dialäkt au im Uuslud ùn im Hiatus as Monophthong erhalde.
drii (dt. drei), frii (dt. frei), schniiä (dt. schneien), schpiwwä (dt. speien), niw (dt. neu), niwe (dt. neue)
Mhd. û isch as Monophthong erhalde, wän s gchiirzd wooren isch, sùnschd isch diphthongierd zue üi.
büwwä (dt. bauen), Süww (dt. Schwein)
Hüiss (dt. Haus), Trüibu (dt. Traube), Hüiffä (dt. Haufen
  • mhd. æ
Mhd. æ erschyynd as ää. Doodermid ghèèrd s Gurijnärtitsch zue dr eschtlige Siidwalser Dialäkt
schwäär (dt. schwer), Chääsch (dt. Käse), Määntak (dt. Montag)
  • Vokaldeenig
Im Geegesaz zue dr weschdlige Siidwalser Dialekt sin Vokal in ere ùfige Silb chùùrz bliibe. Au d Aisilberdeenig isch wie z Saley ùn z Pomatt nid yydräde.
Grabe (dt. Graben), Grab (dt. Grab), Greber (dt. Gräber)
weschdli: Graabe, Graab, Greeber
  • german. s > sch
Wie in andere Walserdialäkt isch s germanisch s in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch
iäsch (dt. uns), schech (dt. sich), schii (dt. sie), schin (dt. sein), diischä (dt. dieser), beeschi (dt. böse), säkschi (dt. sechs), Chääsch (dt. Käse), Eeschil (dt. Esel), Feksch (dt. Füchse), Gèmschi (dt. Gemse), Hiischär (dt. Häuser), Liisch (dt. Läuse), Määsch (dt. Messe), Miisch (dt. Mäuse)
  • mhd. nk
Mhd. –nk erschyynd wie in andere walserische Dialäkt as -ch.
triächä (dt. trinken), Baach (Bank), Aachä (dt. Butter)
  • mhd. -rn
Wie in andre hegschdalemanische Dialäkt erschyynd mhd. –rn as –re.
gäärä (dt. gern), Hòòrä (dt. Horn), mòòrä (dt. morgen)
  • mhd. –rm
Wie in andre Walser Dialäkt erschyynd mhd. –rm mid Schbrosvokal
Dòòrum (dt. Darm)
  • mhd. -hs
Wie im Wallisertitsch erschyynd mhd. –hs as –ks, nid wie in vyyle Schwyzer Dialäkt as –chs:
Fuks (dt. Fuchs), säkschi (dt. sechs), Akslä (dt. Achseln)
  • Germ. ff > pf
In e Dail Wèèrder erschyynd germ. ff as Affrikata pf.
ripf (dt. reif), riäpfä (dt. rufen), töpfe (dt. taufen)

Substantiv ändere

Bildig vùm Plural ändere

Maskulina
  1. Pl. = Sg.: Hüifä, Hüifä (dt. Haufen), Ofä, Ofä (dt. Ofen), Düimä, Düimä (dt. Daumen)
  2. : Briäf, Briäfä (dt. Brief), Schtein, Schteinä (dt. Stein), Walt, Waltä (dt. Wald)
  3. Ùmlud: Füäs, Fiäs (dt. Fuss), Gascht, Gèscht (dt. Gast), Chopf, Chepf (dt. Kopf)
  4. -änä: Attu, Attänä (dt. Vater), Ènnu, Ènnänä (dt. Grossvater), Eechi, Eechänä (dt. Onkel)
  5. Sg. –u, Pl. –ä: Hasu, Hasä (dt. Hase), Hanu, Hanä (dt. Hahn)
Feminina
  1. : Schüäl, Schüälä (dt. Schule), Kwonheit, Kwonheitä (dt. Gewohnheit), Schwèschtär, Schwèschtärä (dt. Schwester)
  2. Ùmlud: Han, Hän (dt. Hand), Chüä, Chiä (dt. Kuh), Schtat, Schtèt (dt. Stadt)
  3. Sg. –u, Pl. –ä: Blattu, Blattä (dt. Platte), Hosu, Hosä (dt. Strumpf)
  4. -änä: Siächi, Siächänä (dt. Krankheit), Anä, Anänä (dt. Grossmutter), Müätär, Müätärnä (dt. Mutter)
Neutra
  1. Pl. = Sg.: Bein, Bein (dt. Bein), Horä, Horä (dt. Horn), Chen, Chen (dt. Kind)
  2. -i: Bètt, Bètti (dt. Bett), Fèscht, Fèschti (dt. Fest), Jaar, Jaari (dt. Jahr)
  3. -är (+ Ùmlud): Wip, Wiibär (dt. Frau), Blètt, Blèttär (dt. Blatt), Büäch, Biächär (dt. Buch), Tach, Tèchär (dt. Dach)

Genitiv ändere

Dr Genitiv chùnd no in ainzelne Forme vor:

  • ds Chenns Chappi (dt. das Käppchen des Kindes)
  • an allä Sitä där Chilchu (dt. an allen Seiten der Kirche)
  • dsch Attä Tschoopä (dt. Vaters Rock)
  • ds Hansch Chiä (dt. die Kühe des Hans)
  • ds Chatzisch Tällärli (dt. das Tellerchen des Kätzchens)
  • dsch Morgändsch (dt. am Morgen)
  • dsch Aabändsch (dt. am Abend)
  • tagsch (dt. am Tag)
  • nachtsch (dt. nachts)

Adjektiv ändere

Wie in vyyle hooch- ùn hegschdalemanische Dialäkt wääre Adjektiv au prädikativ deklinierd.

Der Wolf hät gmeint, der Fuks siigi rotä va Blüät. (dt. Der Wolf meinte, der Fuchs sei rot vom Blut.)
Wiä düä der Urännu afa aaltä chu ischt. (dt. Wie der Urgrossvater langsam alt wurde.)
Dass d Chriädschi afaan rooti chu. (dt. Dass die Kirschen allmählich rot werden.)

Pronomina ändere

ich du er sie es wir ihr sie
Nom. ech, i düw, t äär, är schiä, schii, schi ääs, äs, s wiär, wär iär, är schii, schiu, schi, sch
Gen. min din schin er schin iäsch eww er
Dat. miär, mär diär, där emu, mu eru, ru emu, mu iäsch, isch ewch, ech enä, nä
Akk. mech, mi dech, di äär, är, ä schiä, schä ääs, äs, ä iäsch, isch ewch, ech schii, schiu, schi, sch

Verbkonjugation ändere

Konjugations-Chlase ändere

Konjugation vù dr schdaarge Verbe

Abludchlas I II IIIa IIIb IV V VI VII
Dt. schreiben schiessen finden werfen stehlen lesen graben heissen
Infinitiv schriibä schiässä fendä wärfä schtälä läsä grabä heissä
Partizip Perfekt kschrebä kschossä kfundä kworfä kschtoolä kläsä krabä kheissä
Ind. Präs. Sg. 1. ech schriibä ech schiässä ech fendä ech wärfä ech schtälä ech läsä ech grabä ech heissä
2. düw schripscht düw schiäscht düw fendäscht düw werfscht düw schtelscht düw lescht düw grapscht düw heischt
3. är schribt är schiäst är fendät är werft är schtelt är lest är grapt är heist
Ind. Präs. Pl. 1. wiär schriibä wiär schiässä wiär fendä wiär wärfä wiär schtälä wiär läsä wiär grabä wiär heissä
2. iär schriibät iär schiässät iär fendät iär wärfät iär schtälät iär läsät iär grabät iär heissät
3. schi schriibän schi schiässän schi fendän schi wärfän schi schtälän schi läsän schi grabän schi heissän
Konj. Prät. ech schripti ech schiästi ech fenti ech wärfi ech schtelti ech lästi ech grapti ech heisti

Bi dr schwache Verbe chaa mer drèi Chlase ùnderschaide.

Chlas I II III
Dt. teilen machen leben
Infinitiv teilä machu läbä
Partizip Perfekt teilt kmachut kläbät
Ind. Präs. Sg. 1. ech teilä ech machu ech läbä
2. düw teilscht düw machuscht düw läbäscht
3. är teilt är machut är läbät
Ind. Präs. Pl. 1. wiär teilä wiär machu wiär läbä
2. iär teilät iär machut iär läbät
3. schi teilän schi machun schi läbän

„Gerundium“ (Infinitiv II) ändere

Andersch wi im Wallisertitsch gid s im Gurijnärtitsch nooch dr Infinitivpartikel z no ne bsùnderigi Form fir dr Infinitiv, wù uf s midelhoochdydsch Gerundium zruggood.

D Müatar escht darhendar ggsin z biazan (dt. Die Mutter war am Nähen) – Inf. biaza

Passiv ändere

Wie in andere Siidwalser Dialät wird s Vorgangspassiv mid chu bilded.

Un tas Fèscht ischt gmachuts chu. (dt. Und das Fest wurde gemacht.)
Ds Heww escht gotzs chu. (Das Heu wurde verfüttert.)

Modalverbe ändere

  • wessi (dt. wissen)
Präs. Ind.: ech weis, düw weischt, är weis, wiär wessu, iär wessut, schi wessun
Part Perf.: kwest, Gerund.: z wessin
Konj. Präs.: ech wessi, Konj. Prät.: ech westi
  • cheni (dt. können)
Präs. Ind.: ech cha, düw chanscht, är cha, wiär chunu, iär chunut, schi chunun
Part Perf.: cheni, Gerund.: z chenin
Konj. Präs.: ech cheni, Konj. Prät.: ech chèndi
  • megi (dt. können, vermögen)
Präs. Ind.: ech mak, düw makscht, är mak, wiär mugu, iär mugut, schi mugun
Part Perf.: megi, Gerund.: z megin
Konj. Präs.: ech megi, Konj. Prät.: ech mèchti
  • tèrfi (dt. dürfen)
Präs. Ind.: ech tarf, düw tarfscht, är tarf, wiär turfu, iär turfut, schi turfun
Part Perf.: tèrfi, Gerund.: z tèrfin
Konj. Präs.: ech terfi, Konj. Prät.: ech tèrfti
  • miässi (dt. müssen)
Präs. Ind.: ech müäs, düw müäscht, är müäs, wiär müässu, iär müässut, schi müässun
Part Perf.: miässi, Gerund.: z miässin
Konj. Präs.: ech miässi, Konj. Prät.: ech miässti
  • wèllä (dt. )
Präs. Ind.: ech wel, düw welt, är wel, wiär wèllä, iär wèllt, schi wèllän
Part Perf.: wèllä, Gerund.: z wèllän
Konj. Präs.: ech wèllä, Konj. Prät.: ech wèllti
  • seli (dt. sollen)
Präs. Ind.: ech sol, düw solscht, är sol, wiär sulu, iär sulut, schi sulun
Part Perf.: seli, Gerund.: z selin
Konj. Präs.: ech seli, Konj. Prät.: ech sèlti

Hilfsverbe ändere

  • sin (dt. sein)
Präs. Ind.: ech be, düw bescht, är escht, wiär siw, iär sit, schi sin
Part Perf.: ksin, Gerund.: z siigin
Konj. Präs.: ech siigi, Konj. Prät.: ech wèiti
  • ha (dt. haben)
Präs. Ind.: ech ha, düw hèscht, är hèt, wiär hèw, iär het, schi hen
Part Perf.: kha, Gerund.: z heigin
Konj. Präs.: ech heigi, Konj. Prät.: ech hätti
  • tüä (dt. tun)
Präs. Ind.: ech tüä, düw tüäscht, är tüät, wiär tiäw, iär tiät, schi tiän
Part Perf.: taa, Gerund.: z tiän
Konj. Präs.: ech tiäjä, Konj. Prät.: ech taati

Chùùrzverbe ändere

  • chu (dt. kommen)
Präs. Ind.: ech chu, düw chunscht, är chun, wiär chomä, iär chomät, schi chomän
Part Perf.: chu, Gerund.: z chomän
Konj. Präs.: ech chomä, Konj. Prät.: ech chäämi/chäämti
  • faa (dt. fangen)
Präs. Ind.: ech faa, düw faascht, är faat, wiär faaw, iär faat, schi faan
Part Perf.: kfangä, Gerund.: z faan
Konj. Präs.: ech fääjä, Konj. Prät.: ech fääti
  • gaa (dt. gehen)
Präs. Ind.: ech gaa, düw geischt, är geit, wiär gääw, iär genggät, schi gään
Part Perf.: känggä, Gerund.: z gään
Konj. Präs.: ech gengä, Konj. Prät.: ech giänggi
  • (dt. geben)
Präs. Ind.: ech gep, düw gescht, är get, wiär gääw, iär gät, schi gään
Part Perf.: , Gerund.: z gäbän
Konj. Prät.: ech gääbi/gääbti
  • gee (dt. nehmen)
Präs. Ind.: ech gee, düw geescht, är geet, wiär geew, iär geet, schi geen
Part Perf.: keet, Gerund.: z geen
Konj. Präs.: ech geejä, Konj. Prät.: ech geeti
  • ksää (dt. sehen)
Präs. Ind.: ech ksee, düw ksiäscht, är ksiät, wiär kseew, iär kseet, schi kseen
Part Perf.: ksee, Gerund.: z kseen
Konj. Präs.: ech kseejä, Konj. Prät.: ech kseeti
  • laa (dt. lassen)
Präs. Ind.: ech laa, düw laascht, är laat, wiär lääw, iär läät, schi lään
Part Perf.: klaa, Gerund.: z lään
Konj. Präs.: ech lääjä, Konj. Prät.: ech laati
  • schlaa (dt. schlagen)
Präs. Ind.: ech schlaa, düw schlaascht, är schlaat, wiär schlääw, iär schläät, schi schlään
Part Perf.: kschlagä, Gerund.: z schlään
Konj. Präs.: ech schlääjä, Konj. Prät.: ech schlääti
  • schtaa (dt. stehen)
Präs. Ind.: ech schtaa, düw schteischt, är schteit, wiär schtääw, iär schtèndät, schi schtään
Part Perf.: kschtandä, Gerund.: z schtään
Konj. Präs.: ech schtèndä, Konj. Prät.: ech schtiändi

Woordbildig ändere

Bim Diminitiv gid s wie in vyyle Walliser ùn Walser Dialäkt e baar Suffix:

  • -tschi: S Suffix -tschi chùnd noch Verschlùs- ùn Ryyblud vor (Büäbtschi, Doorftschi, Hüätschi, Huntschi, Knopftschi, Scheitschi).
  • -dschi: S Suffix -dschi chùnd noch m, ng ùn bedoonde Vokal vor (Bliämdschi, Böimdschi, Zungdschi, Seedschi).
  • -li: S Suffix -li chùnd noch n, r ùn ùùbedoonde Vokal vor (Mannli, Hiändli, Terli, Eimärli, Briädärli, Schwèschtärli, Chettäli, Ofäli).
  • -ti: S Suffix -ti chùnd noch l vor (Vegälti, Biälti, Schtiälti).
  • -älti: Betzälti, Schtekchälti
  • -ulti: Alpulti, Berchulti, Puntschulti
  • -i: Chatzi, Hasi, Schalli

Woordschaz ändere

Wùchedääg

Määntak, Ziischtak, Mettwuchu, Dunschtak, Frittak, Samschtak, Sunnuntak

Wèèrder, wù in in andere Bied sùnschd maischd uusgschdoorbe sin
  • Brüäch (dt. Hose)
  • Antli (dt. Wangen)
Wèèrder, wù sich e aldi Bedydig ghalde hed
  • Hosu (dt. Strumpf)
Sùnschdigi bsùnderi Wèèrder
  • Griiflu (dt. Preiselbeeren)
  • Gèrumsch (dt. Vogelbeere)
  • Poldärnu (dt. Schmetterling)
  • Schtrafflu (dt. Heuschrecke)
  • Hopschul (dt. Frosch)
  • Fiirhüis (dt. Küche)
  • Schnätzär (dt. Küfer)
  • Eewlèkchä (dt. Sommersprossen)
  • Eschluhüäschtä (dt. Keuchhusten)
  • Räbiätschi (dt. Gerstenkorn am Auge)
  • Tschuki (dt. Schluckauf)
  • Langgsi (dt. Frühling)
  • Brachut (dt. Juni)
  • Hèwwut (dt. Juli)

Yyflis us em Romanisch ändere

Im Gurijnärtitsch gid s vyyl Främd- ùn Läänwèèrder us em Italienisch, em Lombardisch ùn em Piemontesisch.

  • almaang (dt. wenigstens) < ital. al manco
  • Botzu (dt. Tasse) < ital. baccia
  • Büisa (dt. Nebel) < ital. buzzo
  • Dscherä (dt. Kies) < ital. gera
  • Kuntrat (dt. Vertrag) < ital. contratto
  • lètschu (dt. wählen) < ital. elegere
  • Limposchtä (dt. Steuer) < ital. l’imposta
  • Paschtä (dt. Pasta) < ital. pasta
  • pekku (dt. schlagen) < ital. picchiare
  • proppi (dt. wirklich) < ital. propio
  • Riigu (dt. Linie) < ital. riga
  • Schtatsiung (dt. Bahnhof) < ital. stazione
  • Tèlèvisiung (dt. Fernsehen) < ital. televisione
  • Zokul (dt. Holzschuh) < ital. zoccolo
  • Gwatsu (dt. Zopf) < lomb. guazza
  • Schegäl (dt. Zigarre) < lomb. schigala
  • schfosiärä (dt. schmuggeln) < lomb. sfrosa
  • Schtuppung (dt. Korken) < ital. stuppung
  • Tollu (dt. Milchtopf) < lomb. tola
  • Tschefrä (dt. Rückentragkorb) < lomb. civera
  • tschuk (dt. betrunken) < lomb. ciuc
  • bandu (dt. Zeit mit Trinken verbummeln) < piemont. far la binda
  • Holzmeischtär (dt. Schreiner) < piemont. mastro di bosco

Oordsnäme in dr Nèèchi ùf Gurijnärtitsch ändere

D Guriner hän fir vyyl Oord ùn Biet in dr nèèchere ùn wydere Umgeebig yydydschdi oder iberhaubd dydschi Näme:[1]

im Maggiadaal:

  • Meitåll Maggiatal
  • Frèdscha [ˈfrɛdʃa] (noch em SDS: Freedscha [ˈfreːdʃa]) Aurigeno
  • Åva [ˈɔva] (noch em SDS: Ååfä [ˈɔːfæ]) Avegno
  • Binjåschgg [biˈñɔʃk biˈñɔʃg] Bignasco
  • Ggamanüin, Ggaminüin Camanoglio
  • Ggååm [kɔːm] Campo
  • Ggaweeran Cavergno
  • Tscharantin [tʃaranˈtin] (noch em SDS: Tscherentin [tʃerenˈtin]) Cerentino
  • Tschèbi [ˈtʃɛbi] (noch em SDS: Tschebi [ˈtʃebi]) Cevio
  • Tschimalmot, Zimalmot [tʃɪmalˈmot tsɪmalˈmot] (lut SDS-Material: Simålmåt [sɪmɔlˈmɔt]) Cimalmotto
  • Ggüin Coglio
  • zur Wålkchu [tsʊr ˈʋɔlkχʊ] (noch em SDS: zur Wålchu [tsʊr ˈʋɔlχʊ]) Collinasca
  • Dschümåå, Dschumåå Giumaglio
  • Gurdeerv Gordevio
  • Lenatsch [ˈlenatʃ] (noch em SDS: Linatsch [ˈlɪnatʃ]) Linescio
  • Lèda [ˈlɛda] Lodano
  • Mådschu [ˈmɔdʃʊ] Maggia
  • Nijvu Niva
  • zur Blåttu Pè di Piod
  • Ruvee Riveo
  • Sumee Someo

im wytere Tessin:

  • Tèssin (Tessin)
  • Èrolz [ˈɛrolts] (noch em SDS: Èruls [ˈɛrʊls]) Airolo
  • Schgguno, Schggunu [ˈʃgʊno, ˈʃgʊnʊ] (noch em SDS: Schgguunu [ˈʃkʊːnʊ]) Ascona
  • Ballants [ˈbalˑants] (noch em SDS: [ˈbælˑænts]) Bellenz (Bellinzona)
  • Feit Faido
  • Fiisch [fiːʃ] Fusio
  • Levanutåll Livinental (Leventina)
  • Liggåårasch [lɪˈkɔːraʃ] Locarno
  • Losung, Lusung [loˈsʊŋ lʊˈsʊŋ] Losone
  • Löwwasch [ˈløwˑaʃ] Lugano
  • ufum Zåschgg Madonna del Sasso
  • Manijsch Minusio
  • Muråålt Muralto
  • zur Schmettu [tsʊr ˈʃmetːʊ] Ponte Prolla
  • Faldeesch Passübergang San Giacomo
  • Solding, Soldüng Solduno

in dr Dytschschwyz:

  • Bara Bern
  • Båsil Basel
  • Neisalu [ˈneisalʊ] Einsiedeln
  • Luzara Luzern
  • Zerech, Zerich Zürich

im Usland:

  • Waltschlånn Italien
  • Tüöm, Tüam [tʏˑœm tʏˑam] Domodossola
  • Meilån [ˈmeˑilɔn] Mailand
  • Pumått Pomatt (Valle Formazza)
  • Mèrigga Amerika

Schbroochbyyschbel ändere

As Arläpnis va ma zachajaariga Gurinar Metschi (Originalschryybwyys)

De Teggst aaloose/?

Iar heit wella mu selan-ech appus schryba, su wel-a-mi darhendar tüa un lüaga ob i appus zaman bringa. Iar müassut nech net varwundru, i be no aba a Schüalgof. I well öw ghein Prys, di andru Gurinar senn alli gschektar widar ech, i well nech appus va mim churza Laba varzella, was miar salbar escht vorchu met ninza Manut un grad im Heilagatag, sagat annar. Iaschi hein Fleisch ubartaa un dr'Attu un d'Müatar senn z'Masch ganga un di andru Schwestarli un Briadarli öw, ech un der drymaanig Sisto siw dahemna in d'Stubu gsin met dar Müamu. Wi-as düa bald escht einlafi gsin, düa escht d'Müama üisganga, im Fyrhüis ga d'Harpara ubartüa un darnaa hätsch dar Hafa met dar Briay abgstellt, ech be-ru üiss na ganga un ha gmeint as sygi as Stialti un ha-mi drüf gsetzt, darnaa hanami henna um süifar varbrunna, i be süifar aba an Blatru gsin. D'Müama hät mi düa naadernaa geät un hät mi in Stubu traga. D'Müatar escht grad va Masch chu, dia hät geät un hät mar Bömali drüfgleescht, ech hä pliarat un gweinut vor Schmarza. Darnaa hät mi d'Blandina gheert, dia escht düa der Müater mi chu halfa penda. Darnaa hein düa iaschi dem Doktar griapft, der escht düa iaschu chu Angst machu un hät gseit schi chena-mi nit racht gnära met Bömäli, mu miassi Vindex brüicha, das heigi süibar un gnasa gschwenn, abar min Müatar hät va demu nit wella wessi, schi hät gseit die liabu Altu hein Hüissmettul prüicht, ech wells nüw öw amaal purbiara met Bömäli un Lyniblazza, ech ha dä no eistar Zyt Vindex z'brüichan. Unna am Beindli han-i öw an grossi Blatru gha, da het-sch purbiart met Vindex wia-ru dar Doktar gseit hät abar denoguardi iar hättit miassi gsea was fer an Undarscheid as gsin escht vam Bömäli un Vindex, das escht an Undarscheid gsin wi Tag un Nacht, Met Bömäli ben-i e viarza Taga gnasni gsin dass dar Doktar un alli gstüinat hein. Waa d' Müatar hät Vindex prüicht han-i sägsch Wucha z'gnagan gha un min Müatar hät vell Waarch gha, waga schi hät-mi miassi strang süibari ha, dar liab Gott meg-aru alls vargälta un zum Enn dach-i dam liaba Gott velmaal dass-i so güat be gnasa.

(Gschriibe vù dr Maria Teresa Tomamichel fir dr Guriner Mundart-Wettbewerb ane 1944, zidierd bim Russ 2002, S. 192)

Lueg au ändere

Literatur ändere

  • Sandro Bachmann, Elvira Glaser (Hrsg.): Bosco Gurin – Das Walserdorf im Tessin und seine Sprache(n). Hrsg. von der Schweizerischen Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften. SAGW, Köniz 2019 (Swiss Academies Reports Bd. 4, Nr. 4) (Digitalisat).
  • Emil Balmer: Die Walser im Piemont. Vom Leben und der Sprache der deutschen Ansiedler hinterm Monte Rosa. Francke, Bern 1949, S. 197–210.
  • Aristide Baragiola: Il canto popolare a Bosco o Gurin, colonia tedesca nel Cantone Ticino. Presso Fulvio Giovanni, Cividale 1891.
  • Karl Bohnenberger: Die Mundart der Deutschen Walliser im Heimattal und in den Aussenorten. Verlag Huber, Frauenfeld 1913 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 6).
  • Bernard Comrie, Uli Frauenfelder: The verbal complex in Gurinerdeutsch. In: Linguistics 30 (1992), 1031–1064.
  • Johann Jakob Dickenmann: [Lautlehre.] Manuskript, Bibliothek des Schweizerischen Idiotikons, Zürich (ca. 1913).
  • Elisabetta Fazzini, Costanza Cigni: Vocabolario comparativo dei dialetti Walser in Italia. Bd. 1–6. Edizioni dell’Orso, Alessandria 2004–2022 (Alemannica 1, 5, 6, 7, 9, 10).
  • Jürg Fleischer: Das (un)flektierte prädikative Adjektiv in der Mundart von Bosco-Gurin. In: Hubert Klausmann (Hrsg.): Raumstrukturen im Alemannischen. Beiträge zur 15. Arbeitstagung zur alemannischen Dialektologie Schloss Hofen, Lochau (Vorarlberg) vom 19.–21.9.2005. Neugebauer, Graz/Feldkirch 2006 (Schriften der Vorarlberger Landesbibliothek 15), S. 117–127.
  • Emily Gerstner-Hirzel: Aus der Volksüberlieferung von Bosco Gurin. G. Krebs, Basel 1979 (Schriften der schweizerischen Gesellschaft für Volkskunde 63).
  • Emily Gerstner-Hirzel: Reime, Gebete, Lieder und Spiele aus Bosco Gurin. G. Krebs, Basel 1986 Schriften der schweizerischen Gesellschaft für Volkskunde 69).
  • Emily Gerstner-Hirzel: Guriner Wildpflanzenfibel Bündner Monatsblatt, Chur 1989.
  • Emily Gerstner-Hirzel: Aus der Mundart von Gurin. Wörterbuch der Substantive von Bosco Gurin. Voci del dialetto di Bosco Gurin. Vocabolario dei sostantivi di Bosco Gurin. Hrsg. vom Museum Walserhaus. Armando Dadò Editore, Locarno 2014.
  • Julia Haldemann: Das Tessiner Walserdorf Bosco Gurin. Eine soziolinguistische Analyse der Sprachsituation (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.wboe.at. Unveröff. Semesterarbeit WS 2005/06. Universität Wien
  • Rudolf Hotzenköcherle: Umlautphänomene am Südrand der Germania. In: Fragen und Forschungen im Bereich und Umkreis der germanischen Philologie, Festgabe für Theodor Frings zum 70. Geburtstag. Berlin 1956 (Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Veröffentlichungen des Instituts für deutsche Sprache und Literatur), S. 221–250. – Erneut in: Rudolf Hotzenköcherle: Dialektstrukturen im Wandel. Gesammelte Aufsätze zur Dialektologie der deutschen Schweiz und der Walsergebiete Oberitaliens. Hrsg. von Rudolf Schläpfer und Rudolf Trüb. Sauerländer, Frankfurt am Main / Salzburg 1986, S. 195–224.
  • Rudolf Hotzenköcherle: Zur sprachgeographischen Stellung des Gurinerdeutschen. In: Jahresbericht der Gesellschaft zur Förderung des Walserhauses Gurin. 1959, S. 3–8. – Erneut in: Rudolf Hotzenköcherle: Dialektstrukturen im Wandel. Gesammelte Aufsätze zur Dialektologie der deutschen Schweiz und der Walsergebiete Oberitaliens. Hrsg. von Rudolf Schläpfer und Rudolf Trüb. Sauerländer, Frankfurt am Main / Salzburg 1986, S. 225–229.
  • Rudolf Hotzenköcherle: Die südwalserisch-ernetbirgischen Mundarten im Spiegel ihrer Verbalformen. In Maria Bindschedel, Rudolf Hotzenköcherle & Werner Kohlschmidt (Hrsg.), Festschrift für Paul Zinsli, 79–98. Francke, Bern 1971. – Erneut in: Rudolf Hotzenköcherle: Dialektstrukturen im Wandel. Gesammelte Aufsätze zur Dialektologie der deutschen Schweiz und der Walsergebiete Oberitaliens. Hrsg. von Rudolf Schläpfer und Rudolf Trüb. Sauerländer, Frankfurt am Main / Salzburg 1986, S. 289–308.
  • Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
  • Charles V. J. Russ: Die Mundart von Bosco Gurin. Eine synchronische und diachronische Untersuchung. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2002 (ZDL Beihefte 120).
  • Hans Maria Sartori: Die Mundart von Bosco-Gurin. Manuskript, Bibliothek des Schweizerischen Idiotikons, Zürich (ca. 1926–1934) [Grammatik des Gurinerdeutschen: Lautlehre, Flexionslehre, Orts- und Personennamen, einige Wortfelder, Satzlehre].
  • Schweizer Dialekte in Text und Ton. Begleittexte zu den Sprechplatten des Phonogramm-Archivs der Universität Zürich. 1. Schweizerdeutsche Mundarten. Heft 5: Bosco Gurin, Kt. Tessin. Bearbeitet von Rudolf Hotzenköcherle und Rudolf Brunner nach einem Tonband von William G. Moulton. Frauenfeld 1971.
  • 700 anni Bosco Gurin. Piccole notizie raccolte da Adolfo Janner e collaboratori. 557 illutrazioni di cui 52 disegni originali di Hans Tomamichel. Grassi, Bellinzona 1956. – Do drin: ooni Namme: Gurinertytsch, S. 454–465; Jos. Melchior Janner: Guriner Sprichwörter, Volksausdrücke, Kinderspiele, Schwänke für Kinder, S. 467–469.
  • Sprachatlas der deutschen Schweiz (SDS). Begr. von Heinrich Baumgartner und Rudolf Hotzenköcherle. In Zusammenarbeit mit Konrad Lobeck, Robert Schläpfer, Rudolf Trüb und unter Mitwirkung von Paul Zinsli herausgegeben von Rudolf Hotzenköcherle. 8 Bde, Einführungsband, Abschlussband. Francke, Bern/Tübingen 1962–2003. – D Originaalùfnaame vùm Sproochatlas cha mer syd 2018 online aaluege: sprachatlas.ch – Bosco Gurin.
  • Chiara Tomamichel: Periphrastisches und kausatives tüa im Walserdialekt von Bosco Gurin. Masterarbeit Universität Zürich 2020.
  • Tobias Tomamichel: Bosco Gurin. Das Walserdorf im Tessin. 4. Auflage. Hrsg. von Leonhard Tomamichel. Gesellschaft Walserhaus Gurin, Gurin 1998 (Tradition und Wandel 9).
  • Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
  • Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont.. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.

Weblink ändere

  Commons: Gurijnärtitschi Audiobyspil – Sammlig vo Multimediadateie

Fueßnoote ändere

  1. Das, wo chunt, isch zuem Dail us em uudrùgde Madriaal vùm Schbroochatlas vù dr dydsche Schwyz, vyyl mee hèd aber d Cristina Lessmann-Della Pietra vù Gurin im Juni 2017 byydrait. – S ùfig i isch ganz schdaarg ùfe (im Schbroochatlas e I mit zwai Schwänzli drùnder), s a isch e ganz e häl A, wie im Italieenisch (im Schbroochatlas e A mit zwai Pinggdli drùnder oder e Alpha, sälten au es æ), un s å isch e ganz schdaarg verdùmpfd A oder e ganz schdaarg ùfig O (im Schbroochatlas e O mit zwai Schwänzli drùnder).