Alemannische Wikipedia

Samnaun

Samnaun (tirolerisch Zalnaun [tsɐlˈnau̯n][2] oder Salnaun, rätoromanisch Samagnun Roh-vallader-Samagnun.ogg [sɐmɐˈɲun](info) oder Samignun Roh-vallader-Samignun.ogg [sɐmiˈɲun](info)) isch e politischi Gmei in de Region Engiadina Bassa/Val Müstair am Oschtrand vùm Kanton Graubünde. D Gmei bstoot uss de Fraktione Compatsch, Laret, Plan, Ravaisch ùn Samnaun ùn lait im Daal, wo nooch em Ort Samnaundaal heisse duet. Uss historische ùn vercheerstechnische Gründ isch Samnaun e Zollusschlùssbiet, es lait also usserhalb vo de Schwyzer Zollgränze. Syt di ursprüngli rätoromanischsproochige Yywooner vo Samnaun im 19. Joorhùndert vo Tirol uss germanisiert worde sin, isch es di einzig Ortschaft in de Schwyz, wo mer en bairische Dialäkt schwätzt.

Samnaun
Wappe vo Samnaun
Wappe vo Samnaun
Basisdate
Staat: Schwiiz
Kanton: Graubünde (GR)
Region: Engiadina Bassa/Val Müstairw
BFS-Nr.: 3752i1f3f4
Poschtleitzahl: 7563
Koordinate: 822419 / 203347Koordinate: 46° 56′ 38″ N, 10° 21′ 38″ O; CH1903: 822419 / 203347
Höchi: 1'846 m ü. M.
Flächi: 56,18 km²
Iiwohner: 791 (31. Dezämber 2022)[1]
Website: www.gemeindesamnaun.ch
Samnaun
Samnaun

Samnaun

Charte
Charte vo SamnaunHaiderseeLago di CancanoLago di LivignoLago die S. Giacomo-di FraéleReschenseeStausee KopsSilvretta-StauseeSt. MoritzerseeItalieÖschtriichBezirk AlbulaBezirk MalojaBezirk PlessurBezirk Prättigau-DavosArdezFtanGuarda GRLavinRamoschRamoschSamnaunScuolSent GRSuschTaraspTschlinVal MüstairZernez
Charte vo Samnaun
ww

Geografi ändere

Samnaun lait im glychnaamige Daal, em Samnauntal, ganz im Nordoschte vùm Kanton Graubünde. Des Daal lait zwüsche de beede Gebirgschämm vo de Samnaungruppe ùn het meereri Näbedääler. Aafange duet es bim Zeblasjoch (2539 m) ùn goot in Nordoschte bis ùff de Ort Schalkl, wo zur Tiroler Gmei Nauders ghört. Entwässret wird es vùm 16 km lange Schergenbach, wo am Zeblasjoch entspringe duet. S Samnauntal isch s einzig Daal in de Samnaungrùppe, wo bewoont isch. De hööggscht Pùnkt isch de Muttler mit 3’294 m ùn de diefscht isch d Spissermühle mit 1'511 m.

D Samnaungrùppe isch e Bergchette wo zue de Zentralalpe ghört ùn im Dùrschnitt 2700 bis 3000 m hooch isch. Im Südweschte gränzt si aa s Val Sinestra, im Weschte aa s Fimbertal, im Norde aa s Stanzertal, ùn im Oschte ùn Südoschte aa s Inntal. Die Bergchette bstoot uss zwee Bergchämm, emene Hauptchamm (au Nordchamm) ùn eme Näbechamm, wo s Dal begränze. De Hauptchamm isch debi d Fùrtsetzig gäge Nordoschte vùm Silvrettamassiv, ùn verläuft vùm Fimbrejoch über d Piz Rots (3097 m), de Bürkelkopf (3033 m), Gribellakopf (2987m), Hexenkopf (3035 m), Furgler (3004 m), Blankakopf (2895 m), Rotpleiskopf (2938 m) ùn de Kegelkopf (2920 m) bis ùff Landeck im Tirol. De Näbechamm isch hööcher wie de Nordchamm, aber defür chürzer. Er zwyygt bim Piz Rots vùm Hauptchamm ab, ùn verlauft vo dört in de Südoschte, deno de Nordoschte ùn ändet bi Finstermünz zwüschem Inn ùn em Schergenbach. Zum Näbechamm ghöre no d Stammerspitze (3254 m), de Muttler (3294 m) ùn de Piz Mundin (3254 m).

D Gmei Samnaun bstoot uss fümf Wyyler. Am wyteschte im Daal dinne lait Samnaun sälber (1835 m), deno Ravaisch (1799 m) am Fuess vùm Che d'Mot, Plan (1728 m) diräkt am Schergenbach, Laret (1730 m) am Fuess vùm Piz Munschuns ùn schliessli Campatsch (1715 m), wo am Yygang vùm Daal, in de Nööchi vo de Öschtrych-Schwyzer Gränz ùn em Tiroler Gränzort Spiss lait. Campatsch isch hüt de Hauptort vo Samnaun.

Insgsamt het Samnaun e Flechi vo 5'618 Hektar, devo sin 166 ha Ackerland oder Matte, 2'424 ha chönne für d Alpwirtschaft bruucht werde, 658 ha sin Wald, 53 ha sin bsiidlet (Hüüser ùn Stroosse) ùn 2'317 ha sin unproduktiv[3].

  •  
    De Muttler ùn de Piz Tschütta
  •  
    De Furgler
  •  
    Samnaun
  •  
    Ravaisch

Ortsname ändere

De Name vùm Samnauntal stammt ussem Rätoromanische, wonner entweder Samanun, Samagnun   [sɐmɐˈɲun](info), Samanum, Samignun   [sɐmiˈɲun](info) oder Samnun luutet, mit Betonig ùff de letschte Silbe.

Im Dütsche isch de Name in de Regel Samnaun, in de bairische Mùndart vo Samnaun ùn allgmein im Tirolerische luutet de Name aber Zalnaun [tsɐlˈnau̯n][4] oder Salnaun. Di zweiti Form isch hüt wyter verbreitet, ursprüngli aber isch S- in Wörter ussem Romanische als Ts- in s Tirolerisch übernoo worde[5].

Zum erschte Mool sicher belait isch de Name im Joor 1220 als Samaium, näbe ere undatierte ältre Form Samaiune. Deno isch de Name im Joor 1249 als Zamayium belait, zwüsche 1301–1400 als Sampnan, 1370 als Sammanun, Samanun, in Sum Sammaynun ùn Sum Sammanum, 1445 als Samenum, 1499 als Samnun ùn deno schliessli 1544 als Samnow.[4] De Name goot mööglicherwys ùff de Name vo de Magnuskappelle z Samnaun zrùgg, wo vùnere hypothetische latiinische Form *ad Sanctu Magnone abglaitet isch. Im Lexikon vo de Schwyzerische Gmeinsname wird die Dütig aber aazwyyflet, wyl die erschte urkùndliche Beleg nit dur de Name vùm heilige Sankt Magnus chönne erklärt werde. In däm Lexikon wird vermuetet, dass de Name im 14. Joorhùndert ùnterem Yyflùss vo däm Heiligename ùmgluutet worde isch, ùn dass de ursprüngliche Name nit erklärt werde cha.

Gschicht ändere

Syt wänn s Samnauntal gnau bsiidlet isch, weiss mer nit. Mögli wär e mänschlichi Bsiidlig syt em Änd vo de Yyszyt gsi, aber ob dörte datsächli in de Stai- Bronze- oder Yysezyt Mänsche gläbt hen, isch nit bekannt.[6] Warschynts sin di erschte Siidler romanischi Buure ussem Engadin gsi, wo s Daal am Aafang als e Maiesäss de Sùmmer über bruucht hen. Mer vermuetet, dass die Lüt vo Tschlin ùn Ramosch cho sin, ùn im Sùmmer ihr Vie über d Fuorcla Maisas vùm Engadin in s Samnauntal triibe hen. Spööter sin die Siidler deno s ganz Joor lang dört blybe.

Erwäänt wird Samnaun zum erschte Mool im Joor 1089. In däm Joor schänkt de Herr Gebhard vo Tarasp em Chloschter Marienberg Bsitzige im Samnaundaal. Zue derre Zyt isch s Daal also wohl scho syt lengrer Zyt ganzjöörig bsiidlet ùn wirtschaftlich wichtig gsi. Zwar isch s Daal nùmme über d Päss mitem Engadin verbùnde gsi, ùn au des nùmme im Sùmmer, aber wyl s Daal e milds Klima ùn frùchtbari Bööde gha het, hen d Bewohner chönne autark läbe. Ussem Joor 1220 wird die Schänkig inere päpschtliche Urkùnd bstätigt. Vo 1249 isch usserdäm e Urkùnd belait, wo de Papscht Innozenz IV. enere Kapelle z Samnaun bstimmti Rächt gwährt het. Politisch het Samnaun zue Ramosch ghört, wo wie de Rescht vùm Ùnterengadin e Deil vo de Groofschaft Vinschgau gsi isch, ùn demit ùnter de Herrschaft vo de Landesfürschte vo Tirol ùn spööter vo Öschtrych. Usserdäm het de Bischof vo Chur Herrschaftsrächt gha. Im Joor 1367 isch de Gotteshuusbùnd als Zämmeschlùss vùm Domleschg, Oberhalbstei, Bergel, Engadin ùn em Bischof vo Chur entstande. Au Samnaun het zum Gotteshuusbùnd ghört, wobi es Deil vùm Hochgricht vo Ramosch gsi isch. 1652 het sich s Engadin mit Samnaun vo de Herrschafträcht freigchauft.

Wo im 16. Joorhùndert d Reformation in s Engadin yygfiert worde isch, sin au z Samnaun ab öbe 1530 Lüt zum neue Glaube überträtte. D Mehrheit isch aber katholisch bliibe, was warschynts mit de Nööchi ùn de Beziehige zum Tirol zämmehängt. 1600 sin öbe en Drittel vo de Yywooner reformiert gsi. Derwyylscht de Bündner Wirre im Drissigjöörige Chrieg, isch au Samnaun in d Chämpf inegroote. Ab 1620 sin d Habsbùrger meereri Mool in s Engadin yygfalle, ùn au Samnaun isch debi bsetzt ùn plündret worde. Usserdäm hen d Soldate Epidemie in s Land brocht, wo bsùnders 1629 ùn 1635 arg gwietet hen. Usserdäm hen Kapuzinermönch di reformierte Yywooner mit aggressive Methode welle zum katholische Glaube bekehre, was zue Stryt gfiert het. Vo 1651 isch aber bekannt dass beidi Konfessionsgrùppe d Chilch gmeinsam bruucht hen. Bis zum Aafang vùm 19. Joorhùndert sin deno alli Reformierte überträtte oder ussgwandret, ùn de letscht reformiert Gottesdienscht het 1836 stattgfùnde.[7]

De ùnterschidliche Glaube het au zwüsche Samnaun ùn em Hochgericht Ramosch für Stryt gsorgt. E zytlang het sölle de Vorsteher vo Samnaun jeds Joor zwüsche eme Reformierte ùn eme Katholische weggsle. Allerdings het mer viilmool überhaupt kei yyheimischi Reformierte für de Poschte chönne finde (so zwüsche 1753 ùn 1777), so dass deno öber vo Ramosch de Poschte übernoo het. 1806 isch Samnaun als Resultat vo dänne Stryt schliessli e eigeständigi Gmei worde.[8]

1798 isch Samnaun vo de Ussenandersetzige zwüsche Frankrych ùn Öschtrych betroffe gsi. Ùnter andrem isch d Chilchedùrmchugel vo Compatsch zerstört worde. Drùff het es ynegrägnet ùn e Dalchronik wo dörte ùffbewaart gsi isch, ùn wo warschynts au über di erschti Bsiidlig vùm Daal berichtet het, isch verloore gange.[9] Im Joor drùff isch Samnaun mit em Rescht vo Graubünde zur Republik Helvetie cho, ùn 1803 als Deil vùm Kanton Graubünde deno zur Eidgnosseschaft. Im Joor 1812 isch au di erschti Gmeindschuel yygrichtet worde. Am Aafang vùm 19. Joorhùndert het au de Sproochweggsel zum Dütsche yygsetzt, ùn de Tiroler Dialäkt het s Romanisch na dis na als Ùmgangssprooch vo de Samnauner verdrängt.

D Yyfierig vùmene zentrale Zollwäse in de Schwyz 1848 het für d Samnauner groossi Noochdeil ergee, wyl so de Handel mit em Tirol ùff ei Mool erschwert worde isch. 1888 ùn no emool 1892 het d Gmei wäge däm en Usschlùss vùm Zollbiet beatrait. Des isch vùm Bùndesroot am 29. April 1892 gnehmigt worde, wyl s Daal völlig ùff de Handel mit Öschtrych aagwiise wär.

 
zwei vo de „Samnauner Zwerg“ als Erwaggseni

Zwüsche 1873 ùn 1892 sin z Samnaun e ùffaällig hoochi Zaal vo chlywüggsige Mänsche ùff d Wält cho, wo als „Samnauner Zwerge“ oder im Samnauner Dialäkt als „Zweargla“[10] bezeichnet werde. Insgsamt sin in derre Zyt in vier verschiidne Familie fümf Maidli ùn drüü Buebe ùff d Wält cho, wo nùmme zwüsche 80cm ùn eim Meter grooss worde sin. Die Lüt sin allerdings guet ins Dorfläbe intergriert gsi ùn sin vo Beruef Buur, Huusfrau, Schneider, Ladebsitzer, Hirte, Mooler, Uhremacher ùn äänligs gsi.[11] Hüroote hen si allerdings nit dürfe oder sälber nit welle.[12] De letscht vo ihne isch 1959 gstorbe. Im Joor 2003 hen Wüsseschaftler vo de Uni Bärn dur Genanalyse vo Verwandte chönne feschtstelle, dass de Grùnd e defekts Waggstumshormon-Gen gsi isch. Wänn beidi Eltre des Gen hen, git es e Warschynligkeit vo 25%, dass d Chinder kei Waggstums-Hormon bilde. Dur d Abglägeheit vo Samnaun isch de Effekt dörte eso hüüfig ùffträte. Mer vermuetet, dass des Gen ùff de Florin Jenal ùn d Barbara Prinz zrùggoot, wo 1707 ghürootet hen. Alli Samnauner Zwerg stamme vo ihne ab, ùn es het zwüsche de vier Familie vo de Zwerg hüüfig Ehe gee, wo dass sich des Gen alli paar Generatione wiider zeigt het.[13]

 
E Galeri aa de Samnaunerstrooss, wo vo Vinadi ùff Samnaun fiert ùn mit ere Beschränkig vo 3 m Hööchi, 2,3 m Braiti, 10 m Längi ùn 18 t belait isch.

1913 isch e diräkti Zuefaartsstrooss vo Samnaun ùff Vinadi fertiggstellt worde, wo zum erschte Mool e ganzjöörigi diräkti Verbindig vùm Samnaundaal mit em Ùnterengadin hergstellt het. Devor het mer Samnaun nùmme im Sùmmer über d Gebirgspäss, oder über s Tirol chönne erryyche. In s Tirol hen zwei Fuesspfäd gfiert, eine vo Samnaun über s Zeblasjoch in s Paznauntal, ùn eine über Compatsch in s Inntal. Di näggschti Poscht ùn de näggscht Arzt sin z Nauders im Tirol gsi.[14] Die diräkti Strooss über Schwyzer Territorium isch vùm Bùndesroot im Joor 1905 bewilligt worde, ùn de Bùnd het vo de Bauchöschte vo 988 000 Franke 790 400 übernoo. Devor het mer wäge de Chöschte no Bedenke gha, e Verglych het ergee, dass mer für des Gäld au hät chönne alli Samnauner ùff Südamerika ùmsiidle, ùn jedere Familie dört en groosse Grùndbsitz hätti chönne chaufe.[15] Wyl die Strooss mit viile Brùgge ùn Galerie über Schlùchte ùn aa Fälswänd vorbi fiert, isch de Bau e groossi Leischtig gsi. Noochem Bau vo de Strooss, ùn syt däm immer wiider, isch deno diskutiert worde, ob de zollfrei Status vo Samnaun sött ùffghobe werde. Wyl d Chöschte ùn Noochdeil devo aber gröösser wie d Zollyynaame wäre, isch de Status bis hüt bybhalte worde.

Im frie 20. Joorhùndert isch usserdäm de Sproochweggsel vùm Romanische zum Bairische abgschlosse gsi, ùn de letscht Samnauer, wo no Romanisch het chönne, isch 1935 gstorbe.

Ab de 1920er isch deno de Tourismus ùffcho, wo nooch ùn nooch d Landwirtschaft als Haupterwerbszwyyg verdrängt het, ùn spöötestens syt de 50er ùn 70er-Joor de wichtigscht Wirtschaftszwyyg isch.

Wappe ändere

  S Wappe vo Samnaun zeigt ùffeme roote Grùnd e silbrigs (wyyses) Chrüz. In de beide oobere Chäschtli het es zwoo Mùschle, wo au silbrig sin.

D Mùschle sin s Symbol vùm Heilige Jakob em Ältre, wo de Patron vo de Pfarrchilch vo Samnaun isch. S Chrüz isch e Hywys ùff d Lag vo Samnaun als Gränzgmei.

Bevölcherig ùn Kultuur ändere

Samnaun het am Änd vo 2016 e Yywohnerzaal vo 730 gha. Devo sin 604 Schwiizer Staatsbürger (524 devo Bürger vo Samnaun) gsi un 126 Ussländer.[16] Bi de Altersverdeilig sin 2000 25,8% jünger wie 20 Joor gsi, 63,4% sin 20 bis 64 Joor alt, un 10,8% über 64 Joor alt gsi. Huushalt het es 2000 insgsamt 285 gee, im Durchschnitt hen also 2,4 Persone in eim Huushalt gläbt. 46,4% hen d Sekundarstuf II un 7,2% d Tertiärstuf abgschlosse gha[17].

Yywohnerentwigglig
Joor 1835 1850 1900 1950 2000 2010 2015 2016
Yywohnerzaal 387 313 357 424 743 813 773 730

Sprooch ändere

In de Volchszäälig vo 2000 hen 93,5% Dütsch als Sprooch, wo si am beschte bherrsche, aagee, 1,7% Portugiesisch ùn 1,6% Serbokroatisch. Alli andre Sprooche sin ùnter 1% gläge. In de Volchszäälige devor isch es äänlig gsi, so het s Dütsch 1990 en Aadeil vo 97,02 % gha, ùn 1980 en Aadeil vo 95,31 % als Muettersprooch. E Bsùnderheit debi isch, dass Samnaun de einzig Ort in de Schwyz isch, wo en bairische Dialäkt gschwätzt wird.

Bi de Froog nooch de Sprooch, wo d Lüt in de Familie, im Beruef oder in de Schuel schwätze, het au ganz klar s Dütsch dominiert. Dernäbe isch au no vorallem z Italienisch wichtig gsi. Bi derre Froog sin meefachi Antworte mögli gsi.

Ùmgangssprooche z Samnaun
Sprooch Volchszäälig 1990 Volchszäälig 2000
Zaal Aadeil Zaal Aadeil
Standarddütsch oder Mùndart 636[1] 99,7% 671[2] 90,3%
Italienisch 37 5,8% 101 13,6%
Änglisch 21 3,3% 36 4,9%
Französisch 24 3,8% 33 4,4%
Rätoromanisch 14 2,2% 16 2,2%
verschiidni nit-Nationalsprooche 116 18,2% 128 17,2%
↑ Devo 322 nùmme Mùndart
↑ Devo 306 nùmme Mùndart

Sproochweggsel zum Dütsche ändere

Ursprüngli het mer z Samnaun e rätoromanischi Mùndart gschwätzt, wo em Engadiner Idiom Vallader noochgstande het. Wyl s Daal aber nùmme über d Gebirgspäss mit em Engadin verbùnde gsi isch, wo im Winter überhaupt nit passierbar gsi sin, hen d Bewohner mee Kontakt mit em dütschsproochige Tirol gha wie mit em romanische Ùnterengadin. Im 19. Joorhùndert het de Ort zum Dütsche gweggslet, ùn di romanischi Mùndart vo Samnaun isch syt 1935 ussgstorbe.

Bis öbe 1820 isch im Daal fascht nùmme Romanisch gschwätzt worde, aber dur Zuezogeni ùn Aaghürooteni ussem Tirol, het di bairisch Mùndart vùm Tirol bal drùff Fuess gfasst[18]. En Yyflùss het wohl au d Aastellig vùmene Lehrer uss de Malserheide im Tirol gha, wo e Frau vo Samnaun ghürote het, ùn 1825 Dorflehrer worde isch. De Otto Gröger vermuetet usserdäm, dass d Abwanderig bzw. s Absterbe vo de reformierte Minderheit (wo e stercheri Bindig aa s reformierti Engadin wie aa s katholischi Tirol gha het), s Romanisch gschwecht het. Bis 1810 isch di katholischi Predigt wohl ùff Romanisch gsi, ab 1810 isch si deno warschynts Dütsch gsi. Di reformierti Predigt isch vo Engadiner Pfarrer wohl ùff Romanisch ghalte worde, zum letschte Mool im Joor 1855, wo di letschti reformierti Samnauneri gstorbe isch, ùn d Grabred ùff Romanisch ghalte worde isch[19]. Ab öbe 1820 sin z Samnaun beidi Sprooche bruucht worde, bis sich s Tirolerisch mee ùn mee duregsetzt het ùn s Romanisch verdrängt het. Warschynts hen aber scho devor di meischte Bewohner au Dütsch chönne; in de 1920er Joor berichtet de Otto Gröger ùff jede Fall, dass niemer im Ort sich hät chönne dra errinre, dass emool öber kei Dütsch het chönne[20].

In de erschte Schwyzer Volchszäälig vo 1860 sin no 10 Huushaltige als romanischsproochig aagee worde, gägenüber 68 ùff Dütsch, ùn zää Joor drùff bi de Volchszäälig vo 1870 isch nùmme no in eim Huushalt Romanisch gschwätzt worde. Samnaun wird so au nit zum traditionell rätoromanischsproochige Sproochbiet zäält. Nooch eme Bsuech z Samnaun 1879/1880 het de Sproochwüsseschaftler Theodor Gartner dezue gschriibe:

„In diesem vom übrigen Engedein abgeschlossenen Thälchen herrscht jetzt schon die deutsche (bair.) Sprache, nur wenige sehr alte Leute können noch romanisch.“

– Theodor Gartner, 1883[21]

Verstande worde isch s Romanisch aber wohl no vo de meischte[22]. De Benediktinermönch ùn Dichter Pater Maurus Carnot, wo 1865 z Samnaun ùff d Wält cho isch ùn dört ùffgwaggse isch, het s Samnaunerromanisch aber scho nümm gschwätzt, ùn het Romanisch ersch als Fremdsprooch z Disentis glehrt[23]. Wo de Robert de Planta ùn de Florian Melcher zwüsche 1899 ùn 1910 s Romanisch vo Samnaun dokumentiert hen, het es nùmme no einzelni Sprecher gee. Die Ùntersuechig isch praktisch s einzig Züügniss vùm romanische Dialäkt, wo mer z Samnaun gschwätzt het. Zue de letschte Sprecher hen de Augustin Heiß, de Casimir Platzer un d Johanna Kleinstein ghört. Wo de Augustin Heiß im Joor 1935 gstorbe isch, isch s Romanisch z Samnaun entgültig ussgstorbe[24].

Di romanischi Mundart vo Samnaun ändere

Di ussgstorbeni romanischi Mùndart vo Samnaun het innerhalb vùm Rätoromanische ganz klar zum Ùnterengadiner Idiom Vallader ghört. Dur di geografischi Isolation vùm Samnaundaal het de Dialäkt vo Samnaun aber e sproochligi Sùnderstellig gha, zum eine dur Archaisme, ùn zum andre dur Neuerige wo mitem Sproochkontakt zum Tirolerische zämmehänge. Dur des het s Samnaunerromanisch viil Äänligkeite mit de Mùndart vùm Münstertal, wo im Verglych zum Ùnterengadin au archaischer isch ùn au en starche Tiroler Yyflùss ùffwyyst.

Fascht alles wo mer über s Samnaunerisch weiss, stammt vo Ùffzeichnige vùm Florian Melcher ùn em Robert de Planta, wo no di letschte Sprecher hen chönne befrooge. Die Erhebige sin zwüsche 1899 ùn 1910 gmacht worde, ùn bstande uss über 12,000 Wörter ùn Sprichwörter[25]. Des Sproochmaterial über s Romanisch vo Samnaun isch bis hüt nùmme zum Deil veröffentlicht. Usserdäm isch e Grammatik vo 1879 vùm Theodor Gartner ùn en vier Syte lange Teggscht vo 1890 überliefert. E ussfierlichi Zämmefassig vùm Luutstand het d Ada Ritter 1981 inere Disertation gmacht.

Merchmool, wo s Samnaunerisch em Ùnterengadinsche zuerächne, sin zum Byspil de Erhalt vo betoontem A wie in chasa ‚Huus‘ (z Samnaun meischt in de Chùrzform cha) statt Oberengadinisch chesa oder de Entwigglig vo latiinischem A vor M zue /o/ wie in chomma ‚Bai‘ statt Oberengadinisch chamma. Dernäbe git es meereri Merchmool, wo im Samnaunerromanische en ältre Luutstand erhalte bliibe isch wie im Ùnterengadin, au wänn in viilene Fäll au de neueri Luutstand belait isch. In viilene Fäll findet mer die Merchmool au im Münstertal, wo au e Randbiet gsi isch, oder deno wiider im Surselvische.

  • Die Diphthong au, ou, oa, ea, wo sich im Ùnterengadinische überall zue á, o, e entwigglet hen, sin z Samnaun zum Deil erhalte gsi: maun ‚Hand‘, paun ‚Brot‘ gägenüber Engadinisch mán, pán. Ou isch vor r, s, l + Konsonant am beschte erhalte, aber au doo chömme di neuere Forme vor: courda/corda [ˈkɔu̯rðɐ]/[ˈkɔrðɐ] ‚Schnuur‘. Ea isch zum grööschte Deil e: pell [pɛl] ‚Huut‘, aber no cuvearta [kuˈvɛɐ̯rtɐ] näbe cuverta ‚Deggi‘.
  • Betoonts latiinisch AU het sich zue langem-a entwigglet, statt wie sùnscht im Engadinische zue o: ar ‚Gold‘, nasch ‚schlächt‘.
  • De Luut [n] nooch eme Vokal isch z Samnaun erhalte blybe, im Ober- ùn Ùnterengadin het es sich dergäge je nooch Vokal zue [ɲ] oder [ŋ] entwigglet: chaun ‚Hùnd‘ ùn cumin ‚gmeinsam‘, statt cháng ùn cumign.
  • Latiinischs -LC- vor E/I isch erhalte gsi, statt dass wie sùnscht im Engadinische s L abegheit isch: dultg ‚siess‘ ùn chiltschina ‚Chalch‘.
  • Im Ussluut het sich latiinischs NG viilmool in de ältre Form ntg statt ŋk erhalte: pantg ‚Anke‘, aber au lunc ‚lang‘.

Bi dänne Merchmool goot d Ada Ritter vùmene Yyflùss vùm Bairische uss:

  • D Vokal ü, ö sin zue i, e entrùndet worde: fegl [feʎ] ‚Blatt‘ , egl [eʎ] ‚Aug‘, dir [dir] ‚hart‘ ùn glina [ˈʎinɐ] ‚Moo‘, im Gägesatz zue Engadinisch fögl, ögl, dür, glüna. De Luutwandel isch wohl fascht abgschlosse gsi, zum Deil sin aber au no d Forme mit ö belait: sen [sen] näbe sönn [søn] ‚Schloof‘, plevja [ˈplevjɐ] näbe plövja [ˈpløvjɐ] ‚Räge‘.
  • Di stimmhafte Frikativ [z] ùn [ʒ] sin z Samnaun mit de stimmlose zämmegfalle: spusa ‚Bruut‘, baselja ‚Chilch‘ ùn plaschair ‚gfalle‘ sin als [ˈʃpusɐ], [vɐˈseʎɐ] ùn [plɐˈʃai̯r] ussgsproche worde.
  • E Sùnderentwigglig het latiinisch G vor E/I duregmacht. Im Romanische het sich de Luut vùmene [dʒ] meischt zumene eifache [ʒ] wyterentwigglet. Im Samnaunerische dergäge het sich de Luut zumene stimmlose [tʃ] entwigglet, wo deno viilmool zue [ʃ] vereifacht worde isch: tschierl näbe schierl ‚Zaine‘.
  • De Luut d isch im Samnaunerromanische zum Frikativ [ð] worde: cridar ‚hüüle‘ ùn stadaira ‚Waage‘ sin als [kriˈðar], [ʃtɐˈðai̯rɐ] ussgsproche worde.
  • Di palatale Luut gl un gn (IPA: [ʎ] un [ɲ]) hen e Tendänz zum eifache l ùn n gha: mulin näbe muglin ‚Mühli‘ ùn nia näbe gnia ‚Nescht‘.
  • Bsùnders ùffällig isch, dass /b/ ùn /v/ viilmool usstuuschbar gsi sin: naiver/naiber ([ˈnaivər]) ‚Schnee‘, lavina/labina ([lɐˈvinɐ]) ‚Lawine‘, vrijinna/brijinna [vrijanːə] ‚Reif‘. D Ada Ritter vermuetet, dass de Grùnd d Zweisproochigkeit Romanisch-Tirolerisch gsi isch. In de Tiroler Mùndart git es nämli weeder stimmhafts [b] noch [v], defür aber de Luut [ʋ], wo luutlich zwüsche [b] ùn [v] stoot. Warschynts hen d Samnauner de Tiroler Luut irgetwenn in Lehnwörter übernoo, was dezue gfiert het dass [b] ùn [v] nümm dütli ùnterschide worde sin. Di glychi Entwigglig isch im Romanische sùnscht nùmme ussem Münschtertal bekannt, wo au im Kontakt mitem Tirolerische stoot.
  • Ussem Tirolerische isch de Luut [pf] entlännt worde, wo viilmool aber dur eifachs f ersetzt worde isch: tirol. pflegn > pflejàr [pfleˈjar] ‚pflege‘, tirol. Pfaiffezagl > pfeifazocla [pfai̯fɐˈtsɔklɐ] ‚Pfyyfezotzle‘

Wie au di andre Engadiner Mùndarte het s Samnaunerromanisch au diräkt Wörter ussem Dütsche übernoo. Dezue ghöre näbem paur ùn puop au Wörter wie vat ‚bal‘ vo tirol. pald, vaunc vo tirol. Pank ‚Bank‘, vallas ‚Bäll‘ vo tirol. pall, vaffas vo tirol. Waffe oder vaunga vo tirol. Wange.

Sproochbyspil

Samnauner Mundart
Die Erzäälig stammt vùm Augustin Heiß, wo dertemool 70 gsi isch, ùffzeichnet vùm Robert de Planta		 IPA-Transkription[26] Übersetzig
Vun di! Vaiva durmi vain? Oz e vel avra. No lain ir a sejar jo quela prada. Quel on clapaina blear fain. E na an ughi tschintsch vatschas, trais trimms i dus vadeas. Mes va a teni dudasch tschetveschs i deschses tschavras. Al tschavrer va mintscha mumbal culas tschavras sil pasc i vain ala saira dartschea anavo. Tschavas daja pro no indjins. Al umbiern passa naja metsja dus purschlins. Al vel Jatschen e adin amo in bun tschatsader. El va blearas ja cun ses tschauns sila tschatscha dalas levras. Ina ja a e viss in uerts, mo el padeva ne sijetar sin el, portscha al dera massa lentsch davent. El a sijeta schon pli co tschient tschemutschs. Sia sor a in fil da vaintschin ons id ina matta da destot ons. Mamandues aun tschavias nairs i elts grischs. Al mat a nom Tschasper i la matta Tschatrina. Al Tschasper a in tschea gross, in calets cuert i tschommas lungvas. La Tschatrina fuss inschlia ina vella matta, sch ella na vess usche ina trida vuca. Ella less jent smaridar, mo ella tschatta indjin marus. Ussa stuvaina laschar, portscha no savain nelja pli. I fuss er ura da ir a tschaina. Stat vain, it a maun da dia, buna not. [vun di. vai̯va durmɪ vai̯n. ɔts e vel aːvra. no lai̯n ir a sejar joː kvela praːða. kvel ɔn kʰlapai̯na blɛa̯r fai̯n. e na an ugɪ tʃintʃ vatʃas, trai̯s trims i ðus vadɛa̯s. mes vaː a tənɪ ðuðəʃ tʃətveʃs i dəʃseːs tʃaːvras. al tʃævreːr va mintʃa mʊmbɑl kulas tʃaːvras sil paʃkʰ i vain ala sai̯ra dartʃɛa̯ anavoː. tʃavaːs daja pro noː indjɪns. al umbiə̯rn pasaː naja metsjaː ðʊs purʃlins. al veːl jatʃən e aðɪn amoː in bun tʃætsaːðər. el va blɛa̯ras jaː kun ses tʃau̯ns sila tʃatʃa dalas leːvras. ina ja a e vis in uə̯rts, mo el paðeːva ne sijətaːr sin el, portʃɑ al deːra masa lentʃ davent. el a sijətaː ʃon pli ko tʃiə̯nt tʃemʊtʃs. sia̯ soːr a in fil ða vai̯ntʃin ɔns id ina mata ða ðəstɔt ɔns. mæmanduə̯s au̯n tʃavia̯s nai̯rs i eːlts griːʃs. al mat a nom tʃaʃpər i la mata tʃatrina. al tʃaʃpər a in tʃɛa̯ grɔs, in kalets kuə̯rt i tʃɔmas luŋvas. la tʃatrina fʊs inʃlɪa̯ ina vela mata, ʃ ela na ves uʃeː ina triːða vʊkʰa. ela les jent s maridaːr, mo ela tʃata indjɪn maruːs. ʊsa ʃtuvai̯na laʃaːr, portʃa no savai̯n nelja pli. i fʊs eːr uːra da ir a tʃai̯na. ʃtat vai̯n, it a mau̯n da dia̯, buna nɔt.] Guete Daag! Henner guet gschloofe? Hüt isch schööns Wätter. Mer wenn go d Matte maie. Des Joor hemmer viil Heu. Ich ha im Stall fümf Chie, drüü Zytchie ùn zwei Chälber. Myn Vater het zwölf Schoof ùn sechzee Geisse gha. De Geisshirt goot jede Morge mit de Geisse ùff d Matte ùn chùnt am Obe wiider zrùgg. Rösser git’s bi üs nit. Im letschte Winter hanni zwei Säu gschlachtet. De alti Jakob isch ällewell no en guete Jäger. Er goot viilmool mit sym Hùnd ùff d Hasejagd. Emool het er en Bär gsee, aber er het nit chönne ùff en schiesse, wyl er z wyt eweg gsi isch. Er het scho mee wie hùndert Gemse gschosse. Syni Schwöschter het en Sohn vo 21 Joor ùn e Dochter vo 18 Joor. Beidi hen schwarzi Hoor ùn graui Auge. De Sohn heisst Chasper ùn d Dochter Katharina. De Chasper het en digge Chopf, en chùrze Hals ùn langi Bai. D Katharina wär sùnscht e schööns Maidli, wänn si nit sonnes hässligs Muul hät. Si wott gern hürote, aber si findet niemern, wo si gern het. Jetz miemmer ùffhöre, wyl mer nüüt mee wisse. Es wäri au Zyt, zùme z Nacht nee. Läbet wohl, ganget in de Hand vo Gott, gueti Nacht!

Di dütschi Mundart vo Samnaun ändere

Di dütschi Mùndart vo Samnaun ghört als einzigi in de Schwyz nit zum Alemannische, sùndern zum Bairische. Innerhalb vùm Bairische ghört Samnaun zum Südbairische, ùn zeigt debi bsùnders Merchmool vùm Oberinntaler Dialäkt. De Wortschatz vo de Samnauer Mùndart isch im Wörterbuch der bairischen Mundarten in Österreich erfasst.

Die Bschryybig wo folgt, basiert ùff eme Ùffsatz vo 1924 vùm Otto Gröger, de Stand cha also eventuel veraltet sy. De Gröger sälber isch aber 1924 devo ussgange, dass sich d Bsùnderheite vo de Samnauner Mùndart no stercher usspräge werde statt verschwinde. Er bezeichnet d Mùndart vo Samnaun als e Mischmùndart, wo am meischte Gmeinsamkeite mit de Mùndart vo Nauders het, aber in mange Pùnkt mee mit de Mùndart vo Pfunds (beidi im Oberinntal). En Yyflùss vo de Mùndart vùm Paznauntal chönnt mer dergäge nit feschtstelle. Usserdäm zeichnet sich de Dialäkt vo Samnaun dur en Substrat-Yyflùss ussem Romanische uss, ùn mangmool dur en Yyflùss ussem Hochdütsche, wo warschynts demit zämme hängt, dass d Schuel e Roll bim Sproochweggsel vùm Romanische zum Dütsche gspiilt het.

Bi de meischte Merchmool, wo de Dialäkt vo Nauders vo däm vo Pfunds ùnterscheide, goot Samnaun mit de Mùndart vo Nauders, einzelni Wörter hen aber mangmool d Pfundser Form:

  • Mittelhochdütsch ë het z Pfunds viilmool /e/ ergee, wo Nauders /ö/ het, ùn Samnaun meischt d Form vo Nauders het: Lefze ‚Lippe‘ ùn Zwekch ‚Zwegg‘ bzw. Löfze ùn Zwökch. Bi mhd. ë vor l het Samnaun aber /a/ wie Pfunds, Nauders dergäge /e/: Galt ‚Gäld‘ statt Gelt.
  • Mhd. langs ā ùn ō vor Nasal isch z Pfunds [iə̃] ùn [uə̃], z Nauders aber [eə̃] ùn [oə̃]: weani [ˈʋeə̃ni] ‚weenig‘ ùn Poane [ˈboə̃nə] ‚Bohne‘. Samnaun het d Form vo Nauders, aber ohni Nasalisierig, was wohl en Yyflùss vùm Romanische isch, wo kei Nasalvokal kennt het. Die nit-nasali Ussprooch isch 1924 nooch em Gröger bi de Jüngre sogar wyter verbreitet gsi, wie ùnter de Ältre. Bi einzelni Wörter het Samnaun aber d Luutig vo Pfunds: suandle ‚huudle‘, statt wie z Nauders soandle[27].
  • Vor /t/ ùn /s/ sin z Pfunds meischt Langvokal, derwyyl z Nauders ùn Samnaun d Chùrzvokal erhalte sin: Vooter [ˈfɔːtər] ùn Schliite [ˈʃliːtə] statt Voter ‚Vater‘ ùn Schlite ‚Schlitte‘. Bi gwüsse Wörter findet mer z Samnaun aber d Form vo Pfunds: Zeetl [ˈtseːtəl] statt wie z Nauders Zetl[28].
  • /h/ im Inluut isch z Pfunds als [h] erhalte, z Nauders ùn Samnaun dergäge [x]: schilhe [ˈʃilhə] ùn schilche [ˈʃilxə] ‚schiele‘[29].
  • D Diminutivsilbe isch z Pfunds -(ə)lə, z Nauders ùn Samnaun dergäge -(ə)li: Dächle bzw. Dächli.

Im Wortschatz sin z Samnaun viilmool Entsprächige vo de standarddütsche Wörter bruucht worde, was wohl demit zämmehängt, dass s Dütsch zum Deil dur d Schuel vermittlet worde isch: Getraide, statt wie z Nauders Troad bzw. Khoare. Scho 1924 het de Gröger aber feschtgstellt, dass di jüngre Samnauner inzwüsche viilmool di mùndartlichi Form übernoo hätte. Ùffällig sin au einzelni Entlehnige ussem Schwyzerdütsche, bsùnders khliin ‚chly‘ statt Tirolerisch kchloan[30].

In de Ussprooch findet mer usserdäm e paar Eigeheite, wo nùmme z Samnaun verbreitet sin, ùn wo de Grùnd warschynts e Weggselwirkig mit em Samnaunerromanisch isch. Näbe de Entnasalisierig, wo obe bschriibe isch, finde sich bi de Konsonante e paar markanti Eigeheite.

  • Im Gägesatz zum Tirolerische, wo bi /f/ ùn /s/ e Ùnterscheidig zwüsche Fortis ùn Lenis kennt, isch die Ùnterscheidig im Samnaunerdütsche nùmme am Änd vùm Wort erhalte. Sùnscht findet mer nùmme Fortis: Ouffe [ˈou̯fə] ‚Ofe‘ ùn Wiisse [ˈʋiːsə] ‚Matte‘. Bsùnders am Wortaafang syg des e sehr markants Merchmool vo de Samnauner Mùndart.
  • Im Ussluut sin /d/ ùn /g/ mit /t/ ùn /kʰ/ zämmegfalle: Zont ‚Zahn‘, Wält ‚Wält‘ ùn plint ‚blind‘ statt wie sùnscht im Oberinntal Zond, Wäld ùn plind. Bim /b/ isch de Lenis-Luut aber au im Ussluut erhalte.
  • Wie au in de romanische Mùndart vo Samnaun, wird /d/ viilmool änder stimmhaft ùn frikativ ussgsproche, ùn wird vùm Gröger mit [ð] transkribiert. Nooch eme Vokal hät de Luut aber au e Ähnligkeit mit [ɹ]. De Luut isch aber scho in de Ùntersuechig vùm Gröger 1924 bi de Jüngre am Verschwinde gsi.
  • ahd. k isch im Tirol e Affrikat kch ([kx]), z Samnaun dergäge nùmme am Änd vùm Wort. Sùnscht isch de Luut z Samnaun e behuuchts /kʰ/: Kholb [kʰɔlb] ùn Khlea [kʰlɛa̯] statt Kchalb ùn Kchlea.

Spuure vùm Romanische hen sich au bi Flur- ùn Familiename ghalte, usserdäm in einzelne Wörter vo de dütsche Mùndart vo Samnaun. So hen d Ortsdeil vo Samnaun hüt no ihri alte romanische Name, d Name vo de Berg hen piz oder munt im Name ùn dernäbe au Calcon (Wald), Clis, Frajina/Vriina oder Pozza (Matte), ùn Tschavra (Weide). In de Mùndart vo Samnaun finde sich usserdäm no romanischi Wörter, wo aber mit de Zyt all weeniger bruucht werde. Wyl di romanischi Mùndart derwyylscht de zweisproochige Phase scho e luutlichi Aapassig aa s Dütsch duregmacht gha het, sin die romanische Wörter meischt nümm gross aapasst worde. Luut em Gröger werde die Wörter zwar als Samnauner Eigeheite empfùnde, aber mer wär sich meischt nit bewùsst, dass die Wörter ussem Romanische stamme[31].

Romanischi Wörter in de Samnauner Mùndart Bedütig
filjöir[32] ‚e Matte, wo mit viile Chrüüterpflanze bewaggse isch, ùn wommer drüümool cha maie‘
traljete[33] ‚e Reissigbündel, wo zum Transport in s Daal verschnürt isch‘
Mamma tschara! oder Mama da Dia! ‚erstuunte Ussdrùgg‘[34]
fargun ‚Pflug‘
fracla ‚Schoppe Wyy‘
landja ‚Holz‘
mandjar ‚ässe‘
maluns ‚e Spyys, wo em Röschti äänelt‘
pinja ‚Ofe‘
salera ‚Salzfass‘
svagliar ‚schwätze‘
tretscha ‚e Wageseil, wo uss Läder gflochte isch‘
vazida ‚e Holzeimer mit ere Röhe, wo mer de Chälber Milch mit gee het‘
vèl ‚alt‘
rumalian ‚Daie (vo de Chie)‘

Sproochbyspil

Samnauner Bairisch
Die Erzäälig stammt vùm Otto Kleinstein, ùffzeichnet 1924 vùm Otto Gröger.[35]		 IPA-Transkription[36] Übersetzig
S khökch Maarli.

Dò sain emòul e pòr Puewe in e Paurehaus in Hòangerst gwöst. Im glaiche Haus, wou die Puewe in Hòangerst gwöst sain, ischt öis khökch Maarli Dierne gwöst. Dò hòuwe si iwer Òllerhon gröt, mitunter fo Piz unt Gaister. dò hòuwe si gsöit, es tie in en Òlb gaischte un tò trau se pai der Nòcht khòa Mensch auche. Döis hòt tie Dierne khèarst unt hòk gsöit wenn s e schèans Gwöt kaltet, houl i enkch ti Milchsaiche. Di Puewe sain mit tein innferstonde gwöt unt hòuw ere zwòanz Gulde fersproche, wenn si die Saiche pring. Auf tein hin ischt s khökch Maarli af ter Òlb gonge unt hòt e Flòsche Milch zum douwe siede unt te gròase Hunt Donau mitknoume. Dò hòt si òuwer e Stukch tur en Wolt miese unt hòt öppes Gratske zaamekhlaupet, um douwe di Milch z siede. Iets wie si auche kheimen ischt paim Hòukch, hòt ter Hunt te Schwòaf zwische d Fies gnoume unt ischt zrukch gsprunge. Un teen hòtsn s Maarli grieft: „Donau dòu! Donau dòu!“ Wöije dein Riefe ischt òuwer der Hunt glaich hòam gsprunge. S Maarli denkht se: „du pischt en Nörsch!“ unt kèat wöije dein glaich in der Òlb auche. Wie si auche kheimen ischt, hòt si zèarscht e Fuir gmòcht unt hòt e Pfonne Milch iiwerstölt unt kròutrauf hoult si di Saiche, stölt se nöiwe iere Hèa unt sitzt nider. Wie si dòu hokht, gèat ti Tiir of un khimt en Enzkharli dur Tiir inn unt sizt nöiwe iere niider unt röt khòa Wòarst. Gaachischt stèat er auf, schaut eren onn unt söit „zittere, zittere!“. Drauf hokht er wiider e Wail niider. Er stèat zum zwòate Mòul auf unt rieft wie fòarhèa „zittere, zittere!“. Iets tenkht s Maarli s trit Mòul wèarst’s kalte unt schaut, wou di Saichen ischt. Iets wie er s trit Mòul aufstèat, derwirst si di Saiche, springt en iiwern Haufe, gèat tur Tiir aus ter Hòamet zue. Wie si Hòam kheimen ischt, stölt si di Saiche afn Tisch unt söit: „dò hòuwets se“. Denn ischt si im Pök konge unt erkronkht unt nòuw trai Tòukch fo Schrikhe gstòarwe.

[s kʰøkx maːrli.

d̥ɔ sai̯n əmɔu̯l ə pɔr puə̯ʋə in e pau̯rəhau̯s in hɔa̯ŋərʃt g̊ʋøst. iŋ g̊lai̯xə hau̯s, ʋou̯ ðiə̯ puə̯ʋə in hɔa̯ŋərʃt g̊ʋøst sai̯n, iʃtøi̯s kʰøkx maːrli ðiə̯rnə g̊ʋøst. d̥ɔ hɔu̯ʋə si iʋər ɔlːərhoŋ krøt, mituntər fo pits uŋ kaiʃtər. d̥ɔ hɔu̯ʋə si ksøi̯t, əs tiə̯ in ən ɔlb̥ g̊ai̯ʃtə untɔ trau̯ sə pai̯ d̥ər nɔxt kʰɔa̯ mentʃ au̯xe. ðøi̯s hɔt tiə ðiə̯rnə kʰɛa̯rʃt unt hɔk ksøi̯t ʋenː s ə ʃɛa̯ns g̊ʋøt kaltət, hou̯l i eŋkx ti milxsai̯xə. di puə̯ʋe sai̯n mit tei̯n inːfərʃtondə gʋøt unt hɔu̯ʋ ərə tsʋɔa̯ntskulðə fərʃproxːə, ʋenː si d̥iə̯ sai̯xə priŋː. au̯f tei̯n hin iʃts kʰøkx maːrli af tər ɔlb̥ g̊oŋːə unt hɔt ə flɔʃːə milx tsum d̥ou̯ʋə siə̯ðə untə g̊rɔa̯sə hunt tonau̯ mikknou̯mə. d̥ɔ hɔt si ɔu̯ʋər ə ʃtukx tur əm ʋolb̥ miə̯sə unt hɔt øppəs g̊ratskə tsaːməkʰlau̯pət, um d̥ou̯ʋə d̥i milx tsiə̯ðə. iə̯ts ʋiə̯ si au̯xə kʰei̯mən iʃt pai̯m hɔu̯kx, hɔt tər huntə ʃʋɔa̯f tsʋiʃːəp fiə̯s g̊nou̯mə unt iʃː tsrukx kʃpruŋːə. unteːn hɔtsn s maːrli g̊riə̯ft ðonau̯ ðɔu̯ ðonau̯ ðɔu̯. ʋøi̯jə d̥ei̯n riə̯fe iʃt ɔu̯ʋər d̥ər huŋklai̯x hɔa̯mkʃpruŋːə. s maːrli ðenkʰt sə ðu piʃt ən nørʃ. uŋ kɛa̯t ʋøi̯jə d̥ei̯n g̊lai̯x in ̥dər ɔlb̥ au̯xə. ʋiə̯ si au̯xə kʰei̯mən iʃt, hɔt si tsɛa̯rʃt ə fui̯r g̊mɔxt unt hɔt ə pfonːə milx iːʋərʃtølt uŋ krɔu̯trau̯f hou̯lt si d̥i sai̯xə, ʃtølt sə nøi̯ʋə iə̯rə hɛa̯ unt sitst niðər. ʋiə̯ si ðɔu̯ hokʰt, g̊ɛa̯t ti tiːr of uŋ kʰimt ən entskʰarli d̥ur tiːr inː unt sitst nøi̯ʋə iə̯rə niːðər unt røt kʰɔa̯ ʋɔa̯rʃt. g̊aːxiʃt ʃtɛa̯t ər au̯f, ʃau̯t ərən onː unt søi̯t tsittərə tsittərə. d̥rau̯f hokʰt ər ʋiːðər ə ʋai̯l niːðər. ər ʃtɛa̯t tsum tsʋɔ̯atə mɔu̯l au̯f unt riə̯ft ʋiə̯ fɔa̯rhɛa̯ tsittəre tsittəre. ie̯ts teŋkʰt s maːrli s trit mɔu̯l ʋɛa̯rʃt s kaltə unt ʃau̯t, ʋou̯ d̥i sai̯xən iʃt. iə̯ts ʋiə̯r s trit mɔu̯l au̯fʃtɛa̯t, ðərʋirʃt si di sai̯xə, ʃpriŋtn iːʋərn hau̯fə, g̊ɛa̯t tur tiːr au̯s tər hɔa̯mət tsuə̯. ʋiə̯ si hɔa̯m kʰei̯mən iʃt, ʃtølt si d̥i sai̯xə afn tiʃː unt søi̯t d̥ɔ hɔu̯ʋets sə. ðenː iʃt si im pøk koŋːə untərkroŋkʰt unt nɔu̯ʋ tra̯i tɔu̯kx fo ʃrikʰə kʃtɔa̯rʋə.]

Es sin emool drüü Bùrsche imene Buurehuus am Oobe z Bsuech gsi. Im glyche Huus, wie die Bùrsche am Oobe z Bsuech gsi sin, isch e vorluuts Maidli Magd gsi. Doo hen si über allerhand gschwätzt, über Gspenschter ùn Geischter. Doo hen si gsait, es dieg inere Alp geischtere ùn es dieg sich in de Nacht kei Mänsch dört uffe traue. Des het die Magd ghört ùn het gsait: „wänn's en schööne Wettyysatz gilt, no hol ich euch d Milchseechte.“ D Bùrsche sin demit yyverstande gsi ùn hen er zwänzig Gulde versproche, wänn si die Seechte bringt. Drùff isch s vorluuti Maidli ùff d Alp gange ùn het e Flasch Milch zum obe siide ùn de groosse Hùnd Donau mitgno. Doo het si aber en Stùgg dur e Wald dure miesse, ùn het e weng Ryyse zämmegläse, zùme obe d Milch z siide. Jetz wo si de Hang uffecho isch, het de Hùnd de Schwanz zwüsche d Fiess gnoo ùn isch zrùggsprùnge. Ùn no het en s Maidli gruefe: „Donau doo ane! Donau doo ane!“. Trotz em Ruefe isch aber de Hùnd heimgsprùnge. S Maidli denkt sich „du bisch en Narr!“ ùn goot einewäg in d Alp uffe. Wo si obe aacho isch, het si zerscht e Füür gmacht ùn e Pfanne Milch ùff s Füür gstellt ùn gli drùff holt si d Seechte, stellt si näbe sich ùn hoggt sich abe. Wo si dört hoggt, goot d Dür ùff, ùn es chùnt en riise Cherl yne ùn hoggt sich abe ùn sait kes Wort. Ùff emool stoot er ùff, luegt si aa ùn sait „zittere! zittere!“. Drùff hoggt er sich für e Wyyl wiider abe. Er stoot zum zweite Mool ùff ùn rueft wie devor „zittere! zittere!“. Jetz denkt s Maidli: „s dritti Mool wird's gälte“, ùn luegt, wo d Seechte isch. Jetz wonner s dritti Mool ùffstoot, paggt si d Seechte, rennt en über de Huufe, goot dur d Dür dure hei. Wo si hei cho isch, stellt si d Seechte ùff de Disch ùn sait: „Doo henner's!“. No isch si in s Bett gange ùn chrank worde ùn nooch drüü Dääg am Schregg gstorbe.

Konfessione ändere

Hüt isch Samnaun meeheitlig katholisch. Ab 1530 het es au Reformierti in de Gmei gee, wo 1600 en Drittel vo de Bevölcherig ussgmacht hen[37]. Samnaun isch so langi Zyt e paritätischi Gmei gsi, wo beidi Konfessione guet mitenand usscho sin ùn d Chilch gmeinsam bruucht hen. Es sin nùmme zwei reformierti Pfarrer mit Name bekannt, wo vilycht au di Einzige gsi sin: de Andreas Tuss ùn de Ulrich Vital (Pfarrer vo 1801 bis 1803). Sùnscht isch de Pfarrer vo Schleins eimool im Monet cho de Gottesdienst abhalte. Spannige het es derwyylscht ùn nooch de Bsatzig dur d Öschtrycher derwyylscht de Bündner Wirre im 17. Joorhùndert gee, wo d Kapuzinermönch d Bevölcherig vùm Engadin hen versuecht z rekatholisiere. Bis 1836, wo de letscht reformiert Gottesdienst stattgfùnde het[38], sin alli Reformierte entweder ussgwandret oder konvertiert. Di letscht reformierti Samnauneri isch d Marie Denoth gsi, wo im Joor 1855 gstorbe isch[39].

Musee ändere

 
S Daalmuseum Chasa Retica

Imene Engadinerhuus, de Chasa Retica, wo e typischi Sgraffito-Fassade het, befindet sich s Daalmuseum vo Samnaun. S Huus, wo s Museum dinne ùnterbracht isch, isch bis in d 1970er in Brivatbsitz gsi, ùn deno vo de Gmei ùffgchauft worde.

Wyl in däm Buurehuus scho lenger niemer gwoont gha het, het s Huus eso chönne im Joor 1984 imene rächt ursprüngliche Zuestand reschtauriert werde. Deno het mer en Museum dinne yygrichtet, wo s Läbe im Samnaundaal vùm 16. bis 19. Joorhùndert zeigt. Usserdäm git es e Dauerusstellig über s Läbe vùm Pater Maurus Carnot, emen Mönch ùn Dichter vo Samnaun.[40]

In de Tourischtesaison im Sùmmer ùn Winter finde ei Mool in de Wùch Fierige statt.[41]

Verein ändere

Z Samnaun git es die Verein (Stand März 2017)[42]:

  • Musikgesellschaft Samnaun
  • Theatergruppe Samnaun
  • Schützenverein
  • Jägerverein
  • Samariterverein
  • Sportfischerverein Samnaun
  • Skiclub Samnaun
  • Samnaun Sport
  • St. Magnus Chor Samnaun
  • Modellsportclub Samnaun
  • Damenturnverein
  • Spielgruppe Samnaun

Wirtschaft ändere

 
Skibiet vo Samnaun
 
d Seilbahn

Bis in s 20. Joorhùndert het z Samnaun vorallem d Landwirtschaft e Roll gspiilt. Für d Landwirtschaft daugt nùmme de südlichi Daalhang, wo mit Ussnaam vo e paar Lawineschùtz, fascht völlig abgholzt worde isch. D Landwirtschaft het uss ere Mischig uss Aggerbau ùn Viewirtschaft bstande, wo für d Alpedääler typisch isch. Aabaut worde sin Roge, Gärschte, Flaggs, Gmies, Erdöpfel ùn Tubak. Wyl s Samnaundaal vùm Wind gschützt isch, chönne die Frücht trotz de hooche Hööchelag guet aabaut werde. Was mer nit het chönne herstelle, het miesse vo usserhalb importiert worde, was wäge de bessere Vercheerswäg meischt uss em Tirol gmacht worde isch. Vorallem de Viehandel het e groossi Bedütig gha[43].

Bsùnders noochem Bau vo de Strooss in s Engadin 1913 isch de Handel mit dört stercher worde. Vo dr Sälbschtversorgig sin d Samnauner lengsem zur Viewirtschaft ùmgstiige, ùn mer het aagfange au Naarigsmittel ùn Chleider z chaufe statt sälber herzstelle. So sin au d Herde starch vergröösseret worde, ùn ùff de Ägger het mer aagfange heue. Wyl des aber meischt nit glängt het, het mer s Wildheu vo de Berghäng gnoo, wo zum Deil bis ùff de Gipfel vùm Munt da Cherns ùff 2687 m gschnitte worde isch. Bis zum Winter isch es dört ùfftürmt bliibe, ùn deno mit Schlitte ùnter groosse Schwierigkeite in s Daal abe brocht worde[44]. Näbe de Landwirtschaft hen e paar Lüt im Gipsabbau ùn in de Chùpferbergwerch gschafft.

Di erschte Pensione für Urlauber sin in de 1920er eröffnet worde. Glychwohl hen no bis in d 1930er fascht alli Samnauer in de Landwirtschaft gschafft[45]. In de 1950er ùn 1970er isch de Tourismus deno de wichtigscht Erwerbszwyyg worde, ùn hüt spiilt d Landwirtschaft kei groossi Roll mee. Im Joor 1954 isch de erschti Skilift baut worde, ùn 1977/78 e Lùftseilbahn. Samnaun betryybt zämme mit de Tiroler Gmei Ischgl e zämmehängends Skibiet, d Silvretta Arena, mit 235 km Pischte, wo eis vo de grööschte in de Oschtalpe isch. In de Joor 1995/96 isch z Samnaun di erschti doppelstöggigi Seilbahn ùff de Wält in Betrieb gnoo worde. E wytres Aagebot für Urlauber isch no s „Alpenquell Erlebnisbad“. Usserdäm git es im Daal öbe 250km Wanderpfäd ùn 80km Pfäd für Mountainbikes, wo im Sùmmer e Tourischtezyyl sin. Im Sùmmer chönne d Tourischte usserdäm au no Chlettertoure mache.

Zum touristischte Aagebot ghöre schliessli au no s Daalmuseum Chasa Retica in de Fraktion Plan, wo imene reschtaurierte Buurehuus ùnterbrocht isch, ùn s Läbe im Daal vo 1600 bis in s 20. Joorhùndert dokumentiert, ùn e Schauchääserei.

E wyteri Erwerbsquell isch de Zolltourismus. Wyl Samnaun syt 1892 nit zum Schwyzer Zollbiet ghört, chönne Waare dört günschtig yygchauft werde. D Liferante mien d Waare, wo vo Öschtrych uss yygfiert werde, nämli nit verzolle, ùn chönne si eso billiger aa di Samnauner Gschäft wyterverchaufe. Wänn d Waare de Freibetrag überschryte, mien si ersch z Martina verzollt werde. Eso git es z Samnaun über fùffzig Gschäft, wo sich ùff Zolltourischte spezialisiere. Ùff Sprit ùn Spiritose het d Gmei eigni Abgaabe, wo aber chlyner sin wie de reguläri Zoll.

Politik ändere

S operativi Organ vo de Gmei isch de Gmeivorstand, wo näbem Präsi no zwei Mitgliider het. Mitem Stand vùm März 2017 isch de Gmeispräsi de Hans Kleinstein ùn die zwei andre Mitgliider de Arno Jäger ùn de Cla Davaz. Dezue git es no de Gmeiroot, wo de Rescht vo de Gmeisverwaltig überwacht ùn uss em Präsi, eme Vizepräsi ùn siibe Mitgliider bstoot. Usserdäm werde de no verschiideni Kommissione beruefe, wo für bstimmte Dätigkeite zueständig sin. Näbe de „Baubehörde“ oder „Ortsplanungskommission“ zum Byspil au e „Lawinenkommission“ oder e „Tabakkommission“.[46] Wichtig isch vorallem au d „Geschäfsprüfungskommission“, wo uss fümf Mitgliider bstoot ùn d Finanze ùn Gschäftsfierig vo de Verwaltig überprieft. Dezue git es no d Gmeisversammlig vo allene Bürger vo Samnaun, wo öbe ei oder zwei Mool im Joor daagt.[47] D Amtsperiode isch drüü Joor. Di letschte Waale hen im Oktober 2015 stattgfùnde. Di näggschte Waale sölle im Oktober 2018 stattfinde, ùn d Amtsperiode lauft de zum 31. Dezämber 2018 uss.

Bi de letschte Nationalrootswaale isch z Samnaun d SVP mit 45,07% vo de Stimme d sterchschti Partei gsi, gfolgt vo de BDP mit 18,83%, de CVP mit 14,68% ùn de FDP mit 13,03%. Weeniger wie zää Prozänt hen d SP mit 4,27% ùn d Grünliberale Partei mit 4,16% übecho. Abgstùmme hen 187 Lüt, also 36,03% vo de Stimmberächtigte.[48]

Bildig & Soziales ändere

Als einzigi dütschsproochigi Gmei im Ùnterengadin fiert Samnaun en eigne Chindergarte, e Primar- ùn Sekundarschuel I. Als Främdsprooch wird Italienisch ùnterrichtet, wo mer sich trotz de Nööchi zum romanischsproochige Engadin für entschloo het.

Dezue git es syt 1995 au no e öffentlichi Biecherei mit öbe 4500 Medie.[49] Usserdäm bietet d Musikschule Unterengadin/Münstertal Musikstùnde z Samnaun aa.

Für d Gsùndheit git es z Samnaun e Station vùm Rettigsdienscht ùn e Arztpraxis. Aasùnschte isch z Schuls e Spital, wo vùm Center da sandà Engiadina Bassa betriibe wird. Z Samnaun git es au no e Altersheim, s Chalamandrin.[50]

Persönligkeite ändere

Weblink ändere

  Commons: Samnaun – Sammlig vo Multimediadateie

Literatur ändere

  • Ada Ritter: Historische Lautlehre der ausgestorbenen romanischen Mundart von Samnaun (Schweiz, Kanton Graubünden). In: Romania Occidentalis. Band 6. Verlag A. Lehmann, Gerbrunn bei Würzburg 1981.
  • Otto Gröger: Der Lautstand der deutschen Mundart des Samnauns verglichen mit jedem der benachbarten Tiroler Mundarten. In: Zeitschrift für Deutsche Mundarten. Band 19, 1/2. Franz Steiner, Berlin 1924 (pp. 103–144).

Fuessnote ändere

  1. ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
  2. ↑ Ritter 257
  3. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 11. Juni 2009; abgruefen am 11. Februar 2011.
  4. ↑ 4,0 4,1 Dictionnaire toponymique des communes suisses – Lexikon der schweizerischen Gemeindenamen – Dizionario toponomastico dei comuni svizzeri (DTS|LSG). Hrsg. vom Centre de Dialectologie an der Universität Neuchâtel unter der Leitung von Andres Kristol. Verlag Huber, Frauenfeld/Stuttgart/Wien 2005, ISBN 3-7193-1308-5 und Éditions Payot, Lausanne 2005, ISBN 2-601-03336-3, S. 790.
  5. ↑ Ritter 257
  6. ↑ Ritter pp. 11
  7. ↑ Ritter pp. 16–17
  8. ↑ Samnaun und seine Beziehungen zum Engadin, uf gemeindesamnaun.ch. Archiviert vom Original am 21. Mai 2005; abgruefen am 6. April 2011.
  9. ↑ Ritter pp. 18
  10. ↑ https://www.nzz.ch/newzzDLLRIOEW-12-1.314719
  11. ↑ http://www.schulesamnaun.ch/index.php/gemeinde-sa
  12. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 4. August 2016; abgruefen am 23. März 2017.
  13. ↑ http://www.suedostschweiz.ch/zeitung/auf-den-dna-spuren-der-samnauner-zweargla
  14. ↑ Ritter pp. 9
  15. ↑ Ritter pp. 9
  16. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/dl.php/de/5885be65ca5d2/Einwohnerstatistik.pdf
  17. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 19. Juni 2006; abgruefen am 28. August 2011.
  18. ↑ Ritter pp. 24
  19. ↑ Gröger pp. 104–105
  20. ↑ Gröger pp. 105
  21. ↑ Raetia antiqua et moderna: W. Theodor Elwert zum 80. Geburtstag / hrsg. von Günter Holtus u. Kurt Ringger. - Tübingen: Niemeyer, 1986.
  22. ↑ Gröger pp. 105
  23. ↑ Ritter pp. 19
  24. ↑ Ritter pp. 25
  25. ↑ Ritter pp. 36
  26. ↑ Aapasst nooch de Transkription vùm Robert de Planta in Gröger 1924, pp. 142–143. Satzzeiche sin uss em Original bybhalte
  27. ↑ Gröger, pp. 114
  28. ↑ Gröger, pp. 107
  29. ↑ Gröger, pp. 123
  30. ↑ Gröger, pp. 112
  31. ↑ Gröger, pp.109
  32. ↑ Gröger, pp.109
  33. ↑ Gröger, pp.109
  34. ↑ des, ùn d Wörter wyter ùnte, sin uss Ritter, pp. 27–28
  35. ↑ In Dieth-Schrift übertrait nooch de Transkription vùm Gröger 1924, pp. 141–142
  36. ↑ Aapasst nooch de Transkription vùm Gröger 1924, pp. 141–142. Satzseiche sin zum Deil uss em Original bybhalte
  37. ↑ Ritter pp. 17
  38. ↑ Ritter pp. 17
  39. ↑ Gröger pp. 105
  40. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/de/vereinekultur/kultur/sehenswuerdigkeiten/welcome.php?action=showobject&object_id=6954
  41. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/de/vereinekultur/kultur/sehenswuerdigkeiten/welcome.php?action=showobject&object_id=6686
  42. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/de/vereinekultur/vereine/vereinsliste/welcome.php?action=showverein&verein_id=34960
  43. ↑ Ritter pp. 21
  44. ↑ Ritter pp. 22
  45. ↑ Ritter pp. 22
  46. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/de/polverw/politik/kommissionen/
  47. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/de/polverw/politik/gemeindeversammlung/
  48. ↑ https://www.gr.ch/DE/publikationen/abstimmungenwahlen/nrw2015/Seiten/Resultat.aspx
  49. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/de/bildungsoziales/bildungmain/bibliotheken/
  50. ↑ http://www.gemeindesamnaun.ch/de/bildungsoziales/soziales/szmain/




Dr Artikel „Samnaun“ isch einer vo de bsunders glungene Artikel.

Churz zämmegfasst, isch de Artikel sproochlig un stilistisch vorbildlich gschriibe, bhandlet alli wichtigi Aspekt vum Thema ussfierlich, isch sachlig korrekt un sorgfältig mit Quelle belait, glunge gstaltet un profilgrächt.

Alli sin härzlich yyglade wyter aa däm Artikel z schaffe, z erwyytre un z verbessre!

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Samnaun&oldid=1050881"