Dood vùn ere Schbrooch

Dialäkt: Undermarkgreflerisch

Vùm Dood vùn ere Schbrooch schbrichd mer, wän e Schbrooch uusgschdoorben isch, d. h. as es nieme me gid, wù si as Muederschbrooch schwäzd.

Schbrooche sin in dr Gschiichd vù dr Mänschhaid imer wider uusgschdoorbe. S gid doodi Schbrooche, wù gued dokumäntiert sin ùn wù s au no Lyd gid, wù si chene schwäze ùn schryybe, wie z. B. s Aldegyptisch. Vù andere Schbrooche, wù uusgschdoorbe sin, wais mer weenig, wie z. B. vùm Galisch, vù wider andere wais mer gaar nyd, z. B. wais nieme, weli Schbrooch vù dr Lyd gschwäzd wooren isch, wù Stonehenge böue hän.

S hed hid no iiber 6500 Schbrooche ùf dr Äärd. Di maischde Schbroochwiseschafdler geen dervù uus, as e Dridel bis d Hälfdi vù dääne Schbrooch bis in 100 Joor uusgschdoorbe sin. Esoo ne schnäl Schbroocheschdäärbe hed s waarschyyns in dr Gschiichd vù dr Mänschhaid no nie gee. S gid sogar Wiseschafdler, wù maine, as ejeedi Schbrooch, wù weeniger wie 100000 Schbrächer hed, bis am Änd vùm 21. Joorhùnderd uusschdiirbd (Krauss 1992). Bi dääre pesimischtischd Aasichd deede derno 90 % vù alene Schbrooche verschwinde.

Wän isch e Schbrooch dood?

S Zrùgwyyche vù dr kornische Schbroochgränz geege s Änglisch vùm 14. bis zem 18. Jh.

Wämer aifach s Kriterium nimd, as e Schbrooch dood isch, wän dr ledschd Mänsch schdiirbd, wù si as Muederschbrooch glèèrd hed, no hed mer s Brobläm, as es vyyl Schbrooche gid, wù scho syder fùfzg, sächzg Joor nimi an Chinder wyder gee wääre, wù scho syder fùfzg, sächzg Joor vù niemerem me gschwäzd wääre, aber s lääbe no Lyd, wù die Schbrooch as Muederschbrooch hän. Zem Dail gid s Schbrooche, wù s no ai Muederschbrècher gid, aber dää chaa syyni Schbrooch mid niemerem me schwäze. Eso ne Schbrooch isch derno aber per definitionem noonig uusgschdoorbe.

Dr japaanisch Schbroochwiseschafdler Tasaku Tsunoda ùnderschyyded in syym Buech „Language Endangerment and Language Revitalization” (2005) nyyn Schdabfle, eb e Schbrooch as dood z gälde hed. Mid dääne Schdabfle chaa mer s langsaam Usschdäärbe vù ainzelne Schbrooche derno beser bschbryybe.

• D Schbrooch hèèrd ùf sich z verändere. Des gid s z. B. vyylmool, wän e Schbrooch nùme no as religieesi Schbrooch bruuchd wird, wie s Ladyynisch in dr kadoolische Chilche, s Hebräisch bi dr Juude vor dr Grindig vùm Schdaad Israel oder s Koptisch in dr Koptische Chilche.
• D Schbrooch wird insgsamd in der Schbroochgmainschafd nimi wydergee an d Chinder.
• D Schbrooch wird insgsamd in der Schbroochgmainschafd nimi bruuchd.
• D Schbrooch wird in gar kaire Familie me wyder gee an d Chinder.
• D Schbrooch wird in gar kaire Familie me bruuchd.
• Dr ledschd Mänsch isch dood, wù d Schbrooch as Muederschbrooch ghaa hed. Dooderbyy wird ùnderschiide zwische
  • Eber, wù d Schbrooch chaa gued schwäze.
  • Eber, wù d Schbrooch as Muederschbrooch glèèrd ghaa hed, aber si nimi chaa gued schwäze.
• Dr ledschd Mänsch isch dood, wù sich an ebis vù dääre Schbrooch, z. B. ainzelni Wèèrder oder Säz, chaa erinere.
• Dr ledschd Mänsch isch dood, wù d Schbrooch as Zwaidschbrooch glèèrd hed.
• Dr ledschd Forscher isch dood, wù d Schbrooch chaa schwäze.
• S gid gar kaini Schbroochùfzaichnige me, d. h. Biecher oder Tonùfnaame.
• S gid kaini Schbuure me vù dr Schbrooch in andere Schbrooche, z. B. Läänwèèrder oder Fluurnäme.

Wie schdiirbd e Schbrooch?

S gid zwoo Foorme vùm Dood vùn ere Schbrooch. Zem aine chaa ne Schbrooch schdäärbe, wel d Midgliider vù der Schbroochgmainschafd zuen ere andere Schbrooch wägsle (language shift). Zem andre chaa ne Schbrooch schdöörbe, wel ali vù der Schbroochgmainschafd dood sin. D Lyd chene us nadyyrlige Grind schdäärbe, z. B. isch d Tamboran-Schbrooch ùf der Insle Sumbawa z Indonesie ane 1815 ùf ai Schlaag uusgschdoorbe, wels ganz Volch dùr e Uusbrùch vùm Vulkaan Tambora gschoorben isch. Oder d Lyd schdäärbe, wel si ali ùmbroochd wääre, z. B. isch s Tasmaanisch uusgschdoorbe, wel im 19. Jh. d Tasmaanier vù der Brite uusgroded woore sin – das isch e Fall vo Linguizid.

Wùrùm schdäärbe Schbrooche?

S Verschwinde vù dr yyhaimische Schbrooche ùf dr Andamane Insle (Indie) in dr ledschde 200 Joor

Nääbe dr Verchlainerig vù dr Schbrècherzaal dùr Kataschtroofe, Chranggede, Gwald oder Uuswandrig gid s vyyli verschiidene Grind, wùrùm Schbrooche uusschdäärbe:

• D Schbroochgmainschafd verlierd s Land, wù si lääbe. Des isch z. B. ai Grùnd, wùrùm vyyli Indianerschbrooche z Nordamerika oder in dr Karibik uusgschdoorbe sin.

• D Lyd wääre verdriibe oder ùmgsiidled. E Byyschbel sin di oschddydsche Dialäkt, wù am Uusschdäärbe oder scho uusgschdoorbe sin, wel di dydsch Bevelkerig noch em Zwaide Wäldchrieg verdriibe wooren isch. Wän d Lyd derbyy verschdraid wääre, hed s d Schbrooch vyyl schwäärer, aber au wän d Lyd zämeblyybe, chaa des dr Uusleeser syy fir dr Dood vù dr Schbrooch.

• D Ùmwäld ùn dr Lääbensruum wääre kabud gmachd, z. B. isch d Abholzig vùm Räägewald z Brasilie dr wichdigschd Grùnd, wùrùm di maischde Indianerschbrooche z Brasilie seli gfèèrded sin.

• Kontakt mid andere Kultuure. Des chaa derzue fiere, as d Isolierig vù dr Schbroochgmainschafd broche wird.

• Uusbraidig vù Religione, z. B. hed d Uusbraidig vùm Islam derzue gfierd, as vyyli Schbrooch z Nordafrika vùm Arabisch verdrängd woore sin.

• Mischig vù Schbrècher vù verschiidene Schbrooche, z. B. dùr Internat, Reservatione, Ùmsiidlige, Milidèèrdienschd ùn Wèèrbflichd oder Ehene zwische Schbrècher vù verschiidene Schbrooche.

• Wän e Schbroochgmainschafd in dr Nèèchi zuen ere greesere Schdad läbd, chaa des derzue fiere, as Veränderige schnäler zue dr Schbroochgmaiinschafd cheme wie wän si isolierder wäär. Soonigi Veränderige chene z. B. soziaali Endwiglig oder Zivilisierig syy, Modärnisierig, Induschdrialisierig, Verschdederig, modäärni Kommunikation, Massemedie, Mobilität, Turismus.

• Sozio-ekonomischi oder wirdschafdligi Ùnderdrùgig, Uusbyydig, Diskriminierig, Verlùschd vù dr wirdschafdlige Grùndlaage, Uusschlùs vù dr bolydische Midbedailigùng, Soziali Kontrolle, Schmähig. Niidere Status bzw. weenig Prestige vù dr Schbroochgmainschafd ùn dr Schbrooch. Assimilierigsbolydig ùn Schbroochbolydig.

E wichdige Pùnggd isch d Yyschdelig zue dr Schbrooch, zem aine d Yyschdelig vù dr Schbroochgaminschafd sälber aber au d Yyschdelig vù Schbrächer vù andere Schbroche, v. a. vù dääre Schbrooch, wù di gfèèrded Schbrooch verdrängd. E negativi Yyschdelig ùn e Stigmatisierig vù dr Schbrooch oder vù dr Schbrècher isch ain vù dr wichdigschde Grind, wùrùm Schbrooche uusschdäärbe. E positivi Yyschdelig ùn e hoochig Loyalität zue dr Schbrooch sin wichdigi Pinggd zem e Schbrooch vor em Dood z rede. E positivi Yyschdelig chaa aber au broblemaadisch wääre, wän si zuen eme Schbroochpurismus fierd, wù Veränderige in dr Schbrooch nimi zuelosd. Wän z. B. jùngi Lyd maine, si chene d Schbrooch nid gued gnue ùn schäze si lieber glyy gar nimi, oder wän di eldere Schbrècher maine, di jùnge Lyd dieje d Schbrooch nid gued gnue schwäze ùn dien derno mid dr jùnge Lyd lieber d Schbrooch gar nimi schwäze wie as d Schbrooch „falsch“ gschwäzd wird. Broblemaadisch isch au, wän d Schbrècher glyychgildig sin geegeiiber dr Schbrooch ùn si vernoochläsige.

Exkurs: Ladyynisch

Isch s Ladyynisch e doodi Schbrooch? Maischdens wird s Ladyynisch as typischi uusgschdoorbeni Schbrooch bezaichned. Aber aigedli isch Ladyynisch nid uusgschdoorbe, wel s läbd wyder in dr romaanische Schbrooche. S Vulgärladyynisch hed si in dr ledschde 2000 Joor aifach esoo wyd verändered, as mer s midlerwyyli nimi Ladyynisch nänd ùn s sogar in verschiideni Schbrooche ùfdaild, au wän s Franzesisch, s Italienisch, s Spanisch, s Portugisisch, s Katalanisch, s Okzitanisch ùn s Rätoromanisch iber e Dialektkontinuum verbùnde sin.

Wän mer s Ladyynisch as uusgschdoorbe aasiid, no chaa mer au saage, as es Althochdydsch oder s Mittelhochdydsch uusgschdoorbe sin oder au d Schbrooch vùm Goethe, wel si di dydsch Schbrooch midlerwyyli au verändered hed ùn nieme me di glyych Schbrooch bruuchd wie dr Goethe in syyne Wäärch.

Alemanischi Dialäkt, wù syder em 19. Jh. uusgschdoorbe sin

• dr Dialäkt vù Urnafasch (1963)
• dr Dialäkt vù Ager (ledschdi Schbrècheri: Adelina della Balma, gschdoorbe 1976)
• dr Dialäkt vù Arrimu (Ändi 20. Jh.)
• dr Dialäkt vù Goabi (um 1950)
• dr Dialäkt vù Opsu (Aafangs 20. Jh.)
• dr Dialäkt vù Saley (Ändi 20. Jh.)

Schbrooche, wù syder ane 1900 uusgschdoorbe sin

Dr Ishi (1860-1916), dr ledschd Schbrècher vù dr Yana-Schbrooch (USA)

Mid em ledschde Schbrècher ùn/oder em Joor vùm Dood

Èiroopa

1. Akkala Sami: Marja Sergina, 2003
2. Laiuse Romani: 2. Wäldchrieg
3. Manx: Ned Maddrell, 1974
4. Masurisch, 2. Hälfdi 20. Jh.
5. Slowinzisch, Midi 20. Jh.

Aasie

1. Kamassisch, Klavdiya Plotnikova, 1989
2. Sirenik : Valentina Wye, 1997
3. Ubichisch: Tevfik Esenç, 1992

Nordamèèrikaa

1. Alsea: John Albert, 1942
2. Barbareño: Mary Yee, 1965
3. Chitimacha: Delphine Ducloux, 1940
4. Eyak : Marie Smith Jones, 2008
5. Hanis: Martha Johnson, 1972
6. Miluk: Annie Miner Peterson, 1939
7. Mohegan: Fidelia Fielding, 1908
8. Yana: Ishi, 1916

Siidamèèrikaa

1. Kunza: 2. Hälfdi 20. Jh.
2. Mochica: ùm 1920
3. Munichi : Victoria Huancho Icahuate (Ändi 1990er)
4. Omurano: 1958

Afrikaa

1. Kasabe (Kamerun), Bogon, 1995
2. Kwadi (Angola), 1981
3. Ajawa (Nigeria), 1. Hälfdi 20. Jh.
4. ǁXegwi (Siidafrikaa), 1988
5. Kw'adza (Tansania), 2. Hälfdi 20. Jh.

Auschdraalie

1. Gagadju: Big Bill Neidjie, 2002
2. Mbabaram: Albert Bennett, 1972
3. Warrungu: Alf Palmer, 1981

Lueg au

• gfèèrdedi Schbrooche

Literatur

• David Crystal Language death. Cambridge University Press, Cambridge 2000
• Harald Haarmann Lexikon der untergegangenen Sprachen. Beck, München 2002, ²2004. ISBN 3-406-47596-5.
• Michael Krauss The world’s languages in crisis. Language 68 (1): 4-10
• Tasaku Tsunoda Language Endangerment and Language Revitalization. Mouton de Gruyter, Berlin/New York 2005 (Trends in Linguistics, Studies and Monographs 148)