Gfèèrdedi Schbrooch

Dialäkt: Undermarkgreflerisch

E gfèèrdedi Schbrooch haisd mer e Schbrooch, wùù nid sicher wydergee wird an di negschd Generation. Wän derno d Schbrooch vù al weeniger Lyd glèèrd ùn gschwätzd wird, chaa s syy, as die Schbrooch ganz uusschdiirbd.

S hed hid no iiber 6500 Schbrooche ùf dr Äärd. Di maischde Schbroochwiseschafdler geen dervù uus, as e Dridel bis d Hälfdi vù dääne Schbrooch bis in 100 Joor uusgschdoorbe sin. Esoo ne schnäl Schbroocheschdäärbe hed s waarschyyns in dr Gschiichd vù dr Mänschhaid no nie gee. S gid sogar Wiseschafdler, wù maine, as ejeedi Schbrooch, wù weeniger wie 100'000 Schbrächer hed, bis am Änd vùm 21. Joorhùnderd uusschdiirbd (Krauss 1992). Bi dääre pesimischtische Aasichd deede derno 90 % vù alene Schbrooche verschwinde.

Wän isch e Schbrooch gfèèrded?

Saami-Schbrooche z Skandinavie. Hälgeel: historisch, Dùnggelgeel: hid. 1: Siid Sami, 2 Ume Sami, 3: Pite Sami, 4: Lule Sami, 5: Noord Sami, 6: Skolt Sami, 7: Inari Sami, 8: Kildin Sami, 9: Ter Sami

Noch em „Red Book of Languages in Danger of Disappearing“, wù ane 1993 vù dr UNESCO uusebroochd wooren isch, wääre d Schbrooche noch iirem Gfèèrdigsgraad in segs Chlasse ùnderdaild:

(i) uusgschdoorbe (extinct): Schbrooche, wù in der ledschde Joorhùnderd uusgschdoorbe sin, d. h. Schbrooche us dr Antike sin doodermid nid gmaind.
(ii) faschd uusgschdoorbe (nearly extinct): S gid hegschdens no zee Schbrächer, ali sin scho elder.
(iii) äärnschdhafd gfèèrded (seriously endangered): S gid no ne greeseri Zaal vù Schbrächer, aber faschd kaini Chinder me.
(iv) gfèèrded (endangered): S gid no Chinder, wù d Schbrooch lèère, aber der Aadail nimd ab.
(v) meegligerwyys gfèèrded (potentially endangered): mid ere groose Zaal vù Chinder, wù d Schbrooch lèère, aber d Schbrooch hed kai ofiziäle Status oder wenig Prestige.
(vi) nid gfèèrded (not endangered): d Schbrooch wird sicher an di negschd Generation wydergee.

Gfèèrdig vù dr Schbrooche in dr Wäld

D Gfèèrdig vù dr Schbrooche isch nid iiberaal glyych, z. B. gälde vù dr rùnd 2100 Schbrooche z Afrika 200 as schdaarch gfèèrded, vù dr 250 Aboriginalschbrooche z Auschtralie ùn dr 210 Indianerschbrooche z Nordamerika aber faschd ali. Weeniger gfèèrded sin d Schbrooche im Kaukasus, im Pazifik (Indonesie ùn Papua-Nèiguinea hän zämen elai scho iiber 1500 Schbrooche).

Verdailig vù dr Schbrooche in dr Wäld

Region	Schbrooche	faschd uusgschdoorbe
Èiropa	239	12
Afrika	2092	46
Asie	2269	78
Nord-, Midel- ùn Siidamerikaa	1002	170
Pazifik	1310	210
Zäme	6912	516

Wie schdiirbd e Schbrooch?

S gid zwoo Foorme vùm Dood vùn ere Schbrooch. Zem aine chaa ne Schbrooch schdäärbe, wel ali vù der Schbroochgmainschafd dood sin. D Lyd chene us nadyyrlige Grind schdäärbe, z. B. isch d Tamboran-Schbrooch ùf der Insle Sumbawa z Indonesie ane 1815 ùf ai Schlaag uusgschdoorbe, wels ganz Volch dùr e Uusbrùch vùm Vulkaan Tambora gschdoorben isch. Oder d Lyd schdäärbe, wel si ali ùmbroochd wääre, z. B. isch s Tasmaanisch uusgschdoorbe, wel im 19. Jh. d Tasmaanier vù der Brite ùmbroochd woore sin. Zem andere chaa ne Schbrooch schdäärbe, wel d Midgliider vù der Schbroochgmainschafd zuen ere andere Schbrooch wägsle.

Wùrùm schdäärbe Schbrooche?

Nääbe dr Verchlainerig vù dr Schbrècherzaal dùr Kataschtroofe, Chranggede, Gwald oder Uuswandrig gid s vyyli verschiidene Grind, wùrùm Schbrooche uusschdäärbe:

D Schbroochgmainschafd verlierd s Land, wù si lääbe. Des isch z. B. ai Grùnd, wùrùm vyyli Indianerschbrooche z Nordamerika oder in dr Karibik uusgschdoorbe sin.
D Lyd wääre verdriibe oder ùmgsiidled. E Byyschbel sin di oschddydsche Dialäkt, wù am Uusschdäärbe oder scho uusgschdoorbe sin, wel di dydsch Bevelkerig noch em Zwaide Wäldchrieg verdriibe wooren isch. Wän d Lyd derbyy verschdraid wääre, hed s Schbrooch vyyl schwäärer, aber au wän d Lyd zämeblyybe, chaa des dr Uusleeser syy fir dr Dood vù dr Schbrooch.
D Ùmwäld ùn dr Lääbensruum wääre kabud gmachd, z. B. isch d Abholzig vùm Räägewald z Brasilie dr wichdigschd Grùnd, wùrùm di maischde Indianerschbrooche z Brasilie seli gfèèrded sin.
Kontakt mid andere Kultuure. Des chaa derzue fiere, as d Isolierig vù dr Schbroochgmainschafd broche wird.
Uusbraidig vù Religione, z. B. hed d Uusbraidig vùm Islam derzue gfierd, as vyyli Schbrooch z Nordafrika vùm Arabisch verdrängd woore sin.
Mischig vù Schbrècher vù verschiidene Schbrooche, z. B. dùr Internat, Reservatione, Ùmsiidlige, Milidèèrdienschd ùn Wèèrbflichd oder Ehene zwische Schbrècher vù verschiidene Schbrooche.
Wän e Schbroochgmainschafd in dr Nèèchi zuen ere greesere Schdad läbt, chaa des derzue fiere, as Veränderige schnäler zue dr Schbroochgmaiinschafd cheme wie wän si isolierder wäär. Soonigi Veränderige chene z. B. soziaali Endwiglig oder Zivilisierig syy, Modärnisierig, Induschdrialisierig, Verschdederig, modäärni Kommunikation, Massemedie, Mobilität, Turismus.
Sozio-ekonomischi oder wirdschafdligi Ùnderdrùgig, Uusbyydig, Diskriminierig, Verlùschd vù dr wirdschafdlige Grùndlaage, Uusschlùs vù dr bolydische Midbedailigùng, Soziali Kontrolle, Schmähig. Niidere Status bzw. weenig Prestige vù dr Schbroochgmainschafd ùn dr Schbrooch. Assimilierigsbolydig ùn Schbroochbolydig.
E wichdige Pùnggd isch d Yyschdelig zue dr Schbrooch, zem aine d Yyschdelig vù dr Schbroochgmainschafd sälber aber au d Yyschdelig vù Schbrächer vù andere Schbroche, v. a. vù dääre Schbrooche, wù di gfèèrded Schbrooch verdrängd. E negativi Yyschdelig ùn e Stigmatisierig vù dr Schbrooch oder vù dr Schbrècher isch ain vù dr wichdigschde Grind, wùrùm Schbrooche uusschdäärbe. E positivi Yyschdelig ùn e hoochi Loyalität zue dr Schbrooch sin wichdigi Pinggd zem e Schbrooch vor em Dood z rede. E positivi Yyschdelig chaa aber au broblemaadisch wääre, wän si zuen eme Schbroochpurismus fierd, wù Veränderige in dr Schbrooch nimi zuelosd. Wän z. B. jùngi Lyd maine, si chene d Schbrooch nid gued gnue ùn schwäze si lieber glyy gar nimi oder wän di eldere Schbrècher maine, di jùnge Lyd dieje d Schbrooch nid gued gnue schwäze ùn dien derno mid dr jùnge Lyd lieber d Schbrooch gar nimi schwäze wie as d Schbrooch „falsch“ gschwäzd wird. Broblemaadisch isch au, wän d Schbrècher glyychgildig sin geegeiiber dr Schbrooch ùn si vernoochläsige.

Vitalideedsfaktore

Giles et al. (1977) bschryybe Faktore, wù d Vitalideed vùn ere Schbrooch bschdime: Statusfaktore, Demografischi Faktore ùn Inschtituzionälli Kontrollfaktore

Statusfaktore
- Sozio-hischtorische Status: Wie isch dr Status vù dr Schbrooch in dr Vergangehaid gsii?
- Ekonoomische Status: Wie sin d Schbrècher wirdschafdli in dr Gselschafd etabliert?
- Soziaale Status: Sälbschdwäärdgfiel, Yyschäzig vù andere
- Schbroochstatus: Isch d Schbrooch e internationaali Schbrooch oder eender e lokaali oder regionaali Schbrooch?

Zwaischbroochigi Schuel in dr Bretagne

Demografischi Faktore (demographic factors)
- a) Zaal vù dr Schbrècher
  - Absoluudi Zaal: Wievyyl Schbrècher gid s insgsamd?
  - Gebùrterood bzw. Schdäärbligkaid
  - Mischeehene
  - Yywandrig ùn Uuswanderig
- b) Verdailig
  - Wie sin d Schbrècher verdaild?
  - Relativi Zaal: Wie groos isch dr Aadail vù dr Schbrècher an dr Gmainschafd?
  - Sin d Schbrècher in aim Bied?

Inschtituzionälli Kontrollfaktore
- Wird d Schbrooch bruuchd in dr Verwaldig, ùf d Eebeni vùm ganze Land, vù dr Region, vù dr Gmaine?
- Wird d Schbrooch bruuchd in dr Uusbildig, in dr Schuele, an dr Universität?
- Wird d Schbrooch bruuchd bim Milidèèr?
- Wird d Schbrooch bruuchd in dr Massemedie?
- Wievyyl ùn weli Schbrooche gid s im Bied?
- Wie isch d Bolidyg geegeiiber dr Schbrooch?
- Wird d Schbrooch bruuchd in dr Induschdryy, in dr Wirdschafd, im Finanzwääse?
- Wird d Schbrooch bruuchd in dr Kultuur, im Schbord, in dr Religion?

Anderi Faktore, wù ùf d Vitalideed vùn ere Schbrooch chene ne Yyflùs haa: Isch d Schbrooch normierd, gid s e Verschrifdig, gid s Wèèrderbiecher ùn Gramatike?

Was good verloore, wän e Schbrooch uusschdiirbd?

E Schbrooch isch e Dail vù dr Idendideed vùn eme Mänsch, d. h. wän eber syy Schbrooch verlierd oder ùfgid, no verlierd er e Dail vù syynere Idendideed.
E Schbrooch verbinded d Schbroochgmainschafd mid iirene Voorfaare, iire aigene Gschiichd, iire aigene Kultuur ùn mid dr Region, d. h. wän d Schbroochgmainschafd iiri Schbrooch verlierd, verlierd si ne Dail vù iire aigene Gschiichd ùn e wichdige Zuegang derzue, e Dail vù iire aigene Kultuur ùn e Zuegang zue dr Region.
D Mänschhaid verlierd e schbroochligi ùn e kulturälli Diversideed, glyych wie di bioloogisch Diversideed verloore good.
Mid jeedere Schbrooch, wù uusschdiirbd, verlierd d Mänschhaid Wisse iber e Region, Wisse iber yyhaimischi Bflanze ùn Dierer, Wisse iber Hail- ùn Nùzbflanze, Wisse iber Chranggede.
Mid jeedere Schbrooch verlierd d Mänschhaid au Wisse iber di mänschli Schbrooch, wel d Schbroochevyylfald in dr Wäld isch d Forschigsgrùndlaag vù dr Linguischtik ùn wän s al weeniger Schbrooche gid, no chaa mer ùf d Froog, was Schbrooch iberhaubd isch oder was meegli isch in mänschlige Schbrooche, al schwiiriger e Andwoord gee.

Dr David Crystal hed in syynem Buech „Language Death“ (2000) gschriibe:

Wän e Schbrooch uusschdiirbd, wù nie ùfgschriibe wooren isch, no isch s, wie wän s si nie gee häd.

Was chaa mer geege s Uusschdäärbe vùn ere Schbrooch mache?

Zwaischbroochigi Schdrooseschilder in dr Bretagne

Wän d Schbroochgmainschafd in ere schwiirige ekonomische Laag isch, no isch s Wichdigschd, as zèèrschd die Situation verbesered wird. Wichdigi Pinggd bi dr Widerbelääbig vùn ere gfèèrdede Schbrooch sin e hèècher Prestige vù dr Schbrooch, v. a. bi dr Schbroochgmainschafd sälber, ùn e guedi Dokumentation (v. a. Wèèrderbuech, Grammatik, Tekscht), as mer Schuelbiecher ùn anders Material fir die chaa mache, wù d Schbrooch (wider) wän lèère.

Gfèèrdig vù dr alemannische Dialägd

No dr Skala vùm Red Book chaa mer au di alemanische Dialäkt klassifiziere:

d Dialäkt vù Agher, Arrimu, Kampel, Opsu, Rimasco, Rifu, Saley, Urnafasch (Italie): 1 (uusgschdoorbe)
d Dialäkt vù Im Land ùn Makanaa (Italie): 2 (faschd uusgschdoorbe)
d Dialäkt vù Greschonei, Eischeme, Pumat, Remallju (Italie) ùn Gurin (Tessin): 3 (äärnschdhafd gfèèrded)
Donauschweebisch (Ungarn, Rumänie, Kroatie) ùn dr Dialäkt vù Saderlach (Rumänie): 2 bis 3? (faschd uusgschdoorbe bis äärnschdhafd gfèèrded)
Alemán Coloniero, dr Dialäkt vù Colonia Tovar (Venezuela): 3 bis 4 ? (äärnschdhafd gfèèrded bis gfèèrded)
d Dialäkt im Elsass: je noch Biet 3 bis 4 (äärnschdhafd gfèèrded bis gfèèrded), im Siide eender 3, ganz im Noorde eender 4
d Dialäkt z Dydschland: 4 (gfèèrded)
d Dialäkt z Voradelberg: 5 (meegligerwyys gfèèrded)
d Dialäkt in dr Schwyz ùn z Liechtestei: 6 (nid gfèèrded)

S Broblääm, wämer di alemanische Dialäkt bschaud, isch, as es schwiirig isch z urdaile, wän e Dialäkt verschwinded oder wän nid.

Bi dr Dialäkt im Elsis oder bi dr ennetbirgische Walserordschafde z Italie isch s no aifach, wel doo ne Schbroochwägsel vùm alemanische Dialäkt zem Franzeesisch bzw. zem Italiänisch schdad finded.

Aber wän schdiirbd e Dialäkt z Dydschland oder in dr Schwyz uus? Z Noorddydschland gid s e Schbroochwägsel vùm Platt zem Hoochdydsch, aber bi dr mideldydsche ùn v. a. bi dr ooberdydsche Dialäkt gid s e Iibergang in Schdabfle, wù s schwiirig wird, d Gränze zwische „no Dialäkt“ ùn „kai Dialäkt me“ feschd z mache.

Zwai Byyschbel fir dialäktali Schdabfle us em Schweebisch:

Dr Diibenger Volchs-Chùndler Hermann Bausinger bschrybd in eme Voordraag fir dr Raadio Schdabfle zwisch em Basisdialäkt ùn dr Schdandardschbrooch im Schweebisch:

I hao koi Zeit > I han koi Zeit > I hab koi Zeit > l hab kei Zeit > Ich hab kei Zeit > Ich habe keine Zeit

Di voorledschd Foorm isch s Honoratioreschweebisch, èèrschd di ledschd Foorm isch derno Schdandard.

E anderi Zyylede vù dialäktaale Schdabfle im Schweebisch bschrybd dr Ulrich Ammon (1973):

faef > fenf > finf > fünf