Saderlach

Saderlach (rumänisch Zădăreni; ungarisch Zadorlak) isch e Gmainde im Chrais Arad, im Banat in Rumänien. S Dorf isch 1737 vu Siidler us em Hotzewald grindet wore. Bis zu de Uussiidlung vu de ditsche Iiwohner Endi 20. Jh. isch Saderlach de ainzig Ort in Sidoschteuropa gsi mit eme hochalemannische Dialekt.

Zădăreni Saderlach Zádorlak
Saderlach (Rumänien)
Basisdate
Staat:	Rumänie
Historischi Region:	Banat
Chrais:	Arad
Koordinate:	46° 8′ N, 21° 13′ O46.13222222222221.218888888889120
Zytzone:	OEZ (UTC+2)
Hechi:	120 m
Flechi:	21,45 km²
Yywohner:	2.495 (20. Oktober 2011)
Bevelkerigsdichti:	116 Yywohner je km²
Boschtlaitzahl:	317130
Delifonvorwahl:	(+40) 02 57
Kfz-Chännzaiche:	AR
Struktur un Verwaltig (Stand: 2016)
Gmaindsart:	Gmainde
Gliderig:	Zădăreni, Bodrogu Nou
Birgermaischteri:	Doina Petri (PNL)
Adräss:	Str. Principală, nr. 28 loc. Zădăreni, jud. ARAD, RO–317130
Websyte:	www.primariazadareni.ro

Dialäkt: Saderlacherisch

Lage vum Dorf im Chrais Arad

Saderlach

Hiiser in Saderlach

Hiiser in Saderlach

Zue de hittige Gmainde Zădăreni gheert au noch s Dorf Bodrogu Nou (ditsch Neu-Bodrog, ungarisch Újbodrog). Uf em Hotter vu de Gmainde, vier Kilometer weschtlig vu Saderlach, litt s griechisch-orthodox Chloschter Hodoș-Bodrog, ain Wallfahrtsort, was us em Mittelalter stammt.

Geografi

Lag

d Maarscht bi Saderlach

Saderlach litt im Weschte vu Rumänien im nerdlige Banat, acht Kilometer weschtlig vu de Chraisstadt Arad (saderlacherisch Aaret), rund 120 Meter iber de Adria. D Gmainde litt uf aine flache Hechi am linke Bord vu de Maarscht (rumänisch Mureș, ditsch Marosch oder Mieresch, ungarisch Maros). Zu de hittige Gmainde Zădăreni gheert au noch s Dorf Bodrogu Nou. Uf em Hotter vu de Gmainde, vier Kilometer weschtlig vu Saderlach, litt s griechisch-orthodox Chloschter Hodoș-Bodrog.

D Nochberderfer vu Saderlach sin Pecica (ditsch Petschka, ungarisch (Magyar-)Pécska, kroatisch Pečka, serbisch Печка) im Nordweschte, Aradul Nou (saderlacherisch Neij-Aaret, ditsch Neu-Arad, ungarisch Újarad) im Nordoschte, Fântânele (ditsch Engelsbrunn, ungarisch Angyalkút bzw. bis 1899 Kisfalud) im Oschte, Șagu (ditsch Segenthau, volksdiimlig au Dreispitz, ungarisch Németság) im Sidoschte, Vinga (veraltet: Theresiopolis; saderlacherisch Winge, ditsch Winga, veraltet Theresienstadt, ungarisch Vinga) im Side, Felnac (ditsch Fellnack, ungarisch Fönlak, serbisch Фенлак) im Sidweschte un de Ortstail Bodrogu Nou (ungarisch Újbodrog) im Weschte. Im Norde grenzt Saderlach an d Maarscht. D Gränze vum Hotter bildet doo ain große Arm vu de Maarscht, de dur d Flußregulierung vu 1937 entstande isch.

D Landschaft um Saderlach isch e witti, waldlosi Ebeni. E baar wenigi Flecke het s, die zum Tail mit Wald deckt un zum Tail waldlos sin.

Klima

D Gegend gheert zu de niderungarische Ebeni un het e uusbregt Kontinentalklima, mit große Temperaturschwankunge, haiße, schwiele Summer un chalte Winter.

Monatlichi Durchschnittstemperature und -niderschläg für Saderlach Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez Max. Temperatur (°C) 1,9 5,1 11,3 17 22,3 25,4 27,5 27,2 23,6 17,6 9,7 3,8 Ø 16,1 Min. Temperatur (°C) −4,6 −2,3 1 5,6 10,1 13,5 14,6 14,2 11 6,2 2,2 −1,6 Ø 5,9 Niderschlag (mm) 37 36 33 47 64 80 59 52 41 38 47 50 Σ 584 T e m p e r a t u r 1,9 −4,6 5,1 −2,3 11,3 1 17 5,6 22,3 10,1 25,4 13,5 27,5 14,6 27,2 14,2 23,6 11 17,6 6,2 9,7 2,2 3,8 −1,6 Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez N i e d e r s c h l a g 37 36 33 47 64 80 59 52 41 38 47 50   Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez Quelle: climate-data.org

Naturpark Maarscht-Aue

Uf baide Sitte vu de Maarscht litt de Naturpark Maarscht-Aue (rumänisch Parcul Natural Lunca Mureșului), was si vu Arad aabezues bis zu de ungarische Grenz ziejt. Die Auelandschaft isch 2005 zum Naturschutzgebiet wore. Doo het s unter anderem Seeadler, Schreiadler, Zwergadler, Schwarzsterch, Blauracke, Fischotter, Ziesel, Sumpfschildchrotte un Wels. Zum Dorf Saderlach gheeret 397,1 ha vum Schutzgebiet.

Etymologi vum Name

De Ortsname chunnt vum ungarische Personename „Zádor“, verbunde mit em ungarische „lak“ fir „Wohnsitz, Burg, Bsitz“. Zum eerschte Mol gnennt werd de Name in de päpschtlige Zehntlischte vu 1332: Petrus (sacerdos) de Zadarlaka. Witteri Nennunge sin de Zadorlaka 1397, de Zadorlaka 1406, castellum Zadorlaka 1474, Zadorlaka 1482, Zatrelak 1713, pag. Szaderlak, Zaderlak, Saderlak 1808, Zaderlak 1858, Zaderlak vagy Szaderlak 1863, Zadorlak, Szadorlak 1873, Zádorlak, Szadorlak, Zárdalak, Zudorlaka 1882, Zadărlac 1909, Zădăreni comună 1950.

Gschicht

Ur- un Friegschicht

Uf em Hotter vu Saderlach het mer verschideni archeologischi Fund gmacht. Am Fundort „La Vii“ isch ain Wohnplatz us de Badener Kultur (Chupferstaizitt) gfunde wore un au e befeschtigt Gebaide us de osmanische Zitt. Am Nordrand vum Dorf het mer Schärbe us de Bronzezitt un de friehje Iisezitt gfunde. Im Fundort „Cartierul Nou” im Nordweschte vum Dorf het mer 1957 vier Gräber us de dakisch-sarmatische Epoche uusgrabe, im Weschte vum Dorf an de Stroß uf Bodrog nomol fimpf Gräber us de gliiche Zitt. Die niin Gräber sin Tail vu aine remisch-dakischi Nekropole us em 2. bis 3. Jh. Au d Schärbe, die was rund 1,5 km eschtlig vum Dorf gfunde wore sin, sin in die Zitt datiert wore, dezue zwee remischi Denar mit em Abbild vum Mark Aurel (2. Jh.).

Vum Mittelalter bis zue de Tirkeherrschaft

Zum erschte Mol gnennt werd e Siidlung mit Name „Zadarlaka“ in de päpschtlige Zehntlischte (Registrum decimarium papalium) vu 1332. Selmols het s doo e Pfarrai gee, die zum Erzdechanat Arad gheert gchaa het.

In de zwaite Helfti vum 15. Johrhundert het Saderlach em Mezöcsányi Michael gheert. Er het s 1470 em Emmerich Doczy verchauf. Dä het ab doo deno de Biname „Zádorlaki“ gfiert un het mit em Bou vu me Schloss aagfange. Unter siim Wittwiib Margaretha isch s Schloss fertig wore. 1500 het sin Sooh Franz Doczy s Schloss ibernoo, denoo het au d Familie Dienesy Aaspruch druf gstellt. Ain Landrichter het s Schloss 1505 dere Familie zuegsproche, de Doczy het s aber nitt abgee un 1507 het er vum Kchenig noch Ufschub fir d Ibergaab kriegt. Im Ungarische Buurechrieg isch s Schloss 1514 vu de Ufstendische unter em György Dózsa blindret un niderbrennt wore, dodebii sin au alli Familie-, Schenkungs- un sunschtigi Lageurkunde vebrennt. S Domkapitel in Arad het de Dienesy s Guet Saderlach nitt ibergee, s isch im Bsitz vu de Doczy bliibe. Noo de Schlacht vu Mohatsch 1526 hen d Sääh vum Franz Doczy, de Nikolaus un de Gabriel, s Guet Saderlach gerbt. 1552 isch s Banat vu de Osmanen erobret wore, s Schloss Zádorlak isch im September 1551 vum Sokollu Mehmed Pascha ohni Widerstand iignoo wore.

In de Zitt vu de Tirkeherrschaft isch de Ort veschwunde, nume ain chlaine Fleck mit Name Szallas (Praedium = Niderlassung) werd gnennt, wo villaicht 30 Litt glebt hen un wo villaicht in de Näächi vum hittige Sallaschberg gsi isch. D Nemme „Zigeunergasse“ un „Zigeunerberg“ im Dorf hen zu de Vermuetung gfiert, dass es e Romasiidlung chennt gsi sii. Mer het doo bi Uusgrabunge en Huufe Topferware gfunde, wege dem vermuetet mer, dass d Litt um die Zitt vum Topfre glebt hen.

Neijgrindung dur ditschi Siidler

Saderlach uf de Charte vu de „Josephinische Landesufnahm“ (1769-72)

1716 het de Prinz Eugen vu Savoyen d Feschtunge Temeschburg un Belgrad vu de Tirke erobret. Mit em Friide vu Passarowitz (1718) isch s Banat e habsburgisch Chroonland wore. Nomm het mer aagfange, d Region planmäßig widerzbsidle. De Eugen het de lothringisch Grof Claudius Florimund Mercy, de Feldmarschall vu de kchaiserlig Armee, zum Guveneer vum Banat gmacht. In de Zitt vu de Eroberung isch d Bevelkerung vum Banat arig dezimiert wore, au d Gegend um Saderlach isch menscheleer gsi. Am 28. Juni 1719 het de Hofchriegsrot in Wien en Iirichtungsbefehl erloo, mit dem de Mercy ufgfordret wore isch, d Iiwohnerzahl im Banat z vergreßre. De Mercy het planmäßig ab 1720 ditschi Siidler aagsiidlet, rund 50 Derfer sin unter ihm grindet wore.

Saderlach isch 1717, wi de Hoffmann sait, als „ein elendes Dorf mit nur 25 Hütten“ bschriibe wore. 1722 hen d Mench vu Bodrog bi de Landesverwaltung in Temeschwar aagfrogt, ob sii s Gebiet chenntet pachte. Am 3. Juni 1723 isch ihne fir 50 Gulde uf ai Johr s „nunmehr öde liegende verlassene Dorf“ iberloo wore. Im e Bericht vum 3. Jänner 1725 vum Tescheschwarer Verwaltungsamt werd de Hotter in s Vezaichnis vu dem Ort im Dischtrikt ufgnoo, wu mer chennt ditschi Familie aasiidle. 1727 isch e Gsuech vu de Gmainde Neu-Arad fir d Paacht vum e Guet uf em Saderlacher Hotter abglehnt wore. In ere Antwort uf e Pachtgsuech vu Bodrog vum 3. April 1737 schribt s Tescheschwarer Verwaltungsamt, mer dinn scho uf ditschi Kolonischte warte. Noch im Johr 1734 hen d Fenlaker uf em Hoiter vu Saderlach e Mihli boue.

Dur Uuswertung vu Prozessakte vum Chloschter Bezdin vu 1744 het de Leo Hoffmann chenne noowiise, dass im Johr 1737 di eerschte ditsche Siidler uf Saderlach choo sin, di eltschte Iidreg iber ditschi Siidler in Saderlach in de Cherchebiecher vu Neu-Arad, doo wo s Dorf aafangs als Filiale dezue gheert het, fanget im September 1737 aa. Friehjeri Datierunge vu de eerschte Aasiidlung sin mittlerwaili widerlait. Dodemit isch Saderlach nit im Rame vum eerschte Schwobezug (1722–1726) grindet wore.

In de Cherchebiecher vu Neuarad sin in de Johr 1737-1744 32 Ehebaar iidrait, die in Saderlach glebt hän. 1744 chemmet 30 Familie dezue un 1747 nomol 47 Familie. De Oskar Kilian het d Herkchumftsort vu de Saderlach Siidler untersuecht. Vu insgsamt 439 Litt, die was zwische 1737 un 1760 us em Raich un us de Schwaiz uf Saderlach uusgwandret sin, het er bi 235 de Herkchumpftsort „mit Sicherhait“ oder „wahrscheinlig“ chenne noowiise. Vu dene 235 sin 54 vu Grofuuse gsi, 41 vu Schluchsee, 21 vu Schennau, 20 vu Ütlete, 13 vu Maisele, 12 vu Lottstette, je 10 vu Kirchzell un vu Chaischde, 6 vu Mudau, 5 vu Fieze, 4 vu Höcheschwand, je 3 vu Erzige, vu Heppeschwand un vu Dettighofe, je 2 vu Rieder un 2 vu Hüsere un je ai Person vu Strittberg, Unterweschnegg, Büel, Gündelwange un Schimmeldewog. Dodermit stammt ain Großtail vu de eerschte Siidler us em sidlige Schwarzwald, us em Zwing un Hotter vum Chloschter St. Bläsi, us de Grofschaft Hauestai, us de Grofschaft Bonndorf, us de Landgrofschaft Stüelinge, us de Landgrofschaft Chläggi un us em Firschtetum Firschtebärg, dezu us em schwaizerische Fricktal un us em sidlige Ourewald. Wel um die Zitt noo de Salpetererchrieg Hauestainer Familie in s Banat deportiert wore sin, het mer vermuetet, dass au Salpetererfamilie uf Saderlach choo sin. Forschunge vum Jakob Ebner hen aber scho in de 1920er Johr zaigt, dass schains kchaini Salpeterer uf Saderlach broocht wore sin.

In de Zitt vum Russisch-Eschteraichische Tirkechrieg sin ditschi Siidler us em sidlige Banat as Flichtling in s Nordbanat choo, im Friehjohr 1739 au uf Saderlach. Noo em Fride vu Belgrad im September 1739 hen die Flichtling wider chenne zuruck goo. In dere isch in de Region au d Pescht gsi. In dene Aafangsjohr het au s Sumpffieber un d Cholera en Huufe Siidler s Lebe gchoschtet, noo 1830, 1831 un 1836 het s großi Choleraepidemie gee. 1749 hen großi Schwärm vu Grashoppler alles abgfresse.

In de Aafangsjohr isch Saderlach kchai aigeni Pfarrai gsi, defiir ain Filialort vu de Pfarrai Nei-Arad. Wenn de Gaischlig vu dort choo isch, het mer de Gottesdienscht im e Privathuus abghalte. E eerschti Chercheglocke isch 1749 aagschafft wore, sii hengt hitt noch in de katolische Cherche. Am 31. Auguscht 1751 hen d Saderlacher e Gsuech an d Kayserliche Königliche Hoff-Deputation in Bannaticus iigee fir e aigeni Pfarrai. Des Gsuech isch abglehnt wore, wel d Fecksung so gring gsi isch, dass de Unterhalt vum e Gaischlig nitt gsichret gsi isch. Au e zwait Gsuech im Jänner 1755 werd im März 1756 abglehnt. Eerscht e dritt Gsuech im Dezember 1758 werd am 3. Mai 1759 gnehmigt. Am 1. Juli 1759 werd nomm de Lorenz Streck as Capellanus curatus de eerscht Gaischlig vu Saderlach. Am 15. Feber 1777 isch de Jakob Puzz, Capellanus curatus zitt 1766, dur d Kchaiseri zum „würklichen Pfarrer“ ernennt wore.

Scho 1740 het mer in Saderlach e chlaini Schuel iigrichtet mir eme Schuelmaischter, dä ab 1750 vum Dorf zahlt wore isch. De Schuelmaischter het au de Dienscht als Kantor un als Messner mieße verrichte un zittwiis isch er au Gmaindeschriiber gsi.

D Iiwohnerzahl vu Saderlach isch dur Zuzug vu neije Siidler schnell aagstige:

• 1750: 350 Iiwohner
• 1755: 361
• 1759: 379
• 1766: 519, dezue sin 55 Siidler choo, die in dem Johr ibergangswiis in Saderlach aagsiidelt wore sin, bis ihri Hiiser in andre Derfer fertig gsi sin.
• 1778: 627

Entwicklig vu 1775 bis 1848

Am 4. Jänner 1775 isch de Hotter noo me neije Urbarialrecht uftailt wore. D Grundstick sin noo de Conskriptionlischte („Urbarrium Banaticum“) uftailt wore. Im Johr 1778 het de Saderlacher Hotter us 106 ganze, 6 halbe un 3 viertel „Sessione“ gchaa. Ai Session het insgsamt 34 Joch gchaa: 24 Joch Acker, 6 Joch Wiise, 3 Joch Huetwaid un 1 Joch fir Huus un Hoof, e halbi Session sin 19 Joch gsi, 12 Joch Acker, 4 Joch Wiise, 2 Joch Huetwaid un 1 Joch fir Huus un Hoof.

1778 isch di „kaiserliche Provinz Temescher Banat“ ufgleest un 1779 in s habsburgisch Kchenigreich Ungarn iigliidret wore, dodemit au Saderlach. Di politisch Verwaltung isch an di „Königliche Hungarische Incorportations-Hofkomission“ ibergange, di wirtschaftlig Verwaltung an d „Temescher Kameraladminstration“. D Grundherrschaft isch noch bi de Kchaiseri bliibe.

En Huufe Derfer im Banat sin in dere Zyt an privati Grundherre vechauft wore. Saderlach isch 1781 fir 59.200 Gulden an de Basil Damjanovich vechauft wore. Liibaige sin d Iiwohner nitt wore, aber defiir erbuntertänig. E paar Johr später het er s fir 75.000 Gulden an de Sigismund Lovasz witter vechauft. D Heef un de Boode sin as Erbpacht vergee wore. De Grundherr het de gwehlt Schulz un di Gschworene derfe ernenne. Er het au s Maut- un s Wasserrecht gchaa, s Mihlirecht, s Schankrecht, s Recht zum Schlachte un au s Recht zum Zigelmache. Die Recht hen d Buure vu ihm alli Johr mieße pachte. E jeds Huus het im Johr ai Sessionalgulde mieße zahle un Froondienscht („Robot“) verrichte. Bin re ganze Session sin des 100 Täg Frondienscht gsii, bin re halbe Session 58 Täg, bin re viertel Session 34 Täg un bin re achtel Session 21 Täg. Dezue sin Abgabe (Zehnt) fir Frucht, Schäfli, Biene un Tuwak choo un e Mihli-Abgab, des was bin re Wassermihli 6 Gulde gsi sin.

1812 het mer zue de fimpf bisherige Gasse (Herkas dt. „Herrengasse“, Zigiinerkas „Zigeunergasse“, Kaablekas „Gabelgasse“, Chritzperkkas „Kreuzgasse“, Schlosperkkas „Schloßberggasse“) e sechsti aaglait, d Stròòskas „Straßgasse“ un bal di eerscht Gass vu de Voorschtat „Vorstadt“. Vum Hotter vu Fenlak sin 700 Joch Alliodialgrund ibernoo un an 176 Iiwohner als Pachtfeld vetailt wore un 1820 het mer d Wiise am Rand vum Ort umbroche. Im Johr 1826 isch mit em Grundherr, em Grof Lovász, ain Vertrag gschlosse wore, dass mer uf 35 Joch het derfe Rääbe setze, di Neuen Weingärten. S Wiischankrecht het d Gmainde au vum Grundherr kriegt, nemmlig vu Michaeli (29. September) bis Georgi (23. April). Die Recht het d Gmainde nomm unterverpachtet.

Als s Schuelhuus z chlai woren isch, het d Gmainde s Buurehuus neb em Pfarhuus gchauft un het do 1814 e neiji greßeri Schuel boue.

Noo em Tod vum Imre Lovász, dä kchaini Sääh gchaa het, het si Tochter Amalia (1825-1907) im Johr 1846 de Grof Laszlo Zelinsky (1809-1963) ghirotet. Er het d Grundherrschaft iber Saderlach ibernoo. De Grof Zelinsky het de Saderlacher im e Brief vum 10. September 1846 aagchindigt, dass sii dittlig weniger Abgabe hen mieße zahle.

D Iiwohnerzahl isch ail witter aagstiige:

• 1792: 870 Iiwohner
• 1802: 1.082
• 1819: 1.325
• 1823: 1.412
• 1835: 1.665

Im Johr 1844 sin insgsamt 28 Familie vu Saderlach furtzooge un hen de Ort Kowatschi bi Temeschwar grindet, s Alemannisch isch dort aber schnell dur s Fränkisch vu de andre Siidler vedrengt wore.

1848 bis 1867

1848/1849 isch au Saderlach in d Revolution in Ungarn iibezooge wore. D Näächi zue de Feschtungsstadt Arad het im Wechsel ungarischi Revolutionsgardischte oder kchaiserligi Truppe in s Dorf broocht. D Buure hän mieße Proviant z Verfiegung stelle un Dienscht mit em Fuhrwerg laischte. In sim Tagebuech schribt de Saderlacher Joseph Weiß, dass d Saderlacher meh ungarefraindlig gsi sin. Fir de Kchampf um Freihait un fir d Abschaffung vu de Grundherrschaft het mer 270 Nationalgardischte gstellt, d Gmainde het Kchoschte vu insgsamt 3.246 Gulde drait. Als di ungarisch Revolution nidergschlaage gsii isch, isch s Banat, un somit au Saderlach, Tail vu de „Woiwodschaft Serbien und Temeser Banat“ wore. Die Zitt isch vu de Donauschwobe als Schreckesherrschaft empfunde wore un het ihns vu de eschteraichische Chrone entfrämdet.

Di sognennt Erbuntertenigkeit isch in Eschteraich uf Initiative vum Raichstagsabgordnete Hans Kudlich mit Dekret vum 7. September 1848 ganz abgschafft wore. An d Stell vu de Abgabe, die was an d Grundherre hen mieße verrichte were, sin staatligi Staire trette.

S Johr 1863 isch in d Gschichte vu Saderlach als Hungerjohr iigange. Ai Diiri vum Spotjohr 1862 bis in de Summer 1863 het d Fecksung zum große Tail vernichtet. Mer het bi de Kameralverwaltung Hilfe gsuecht, het au Frucht zum Esse un Saaeje kriegt, aber kchain Uusweg isch gsi, mer het d Chie un d Ross mieße verchaufe. Ai Armuetskommission het mieße iigrichtet were, 39 Chinder un 19 eltere Litt hen jede Tag e warmi Suppe kriegt, 87 Litt sin mit Brot un andre Lebensmittel versorgt wore.

1866 isch de Chrieg zwischen Preußen un Eschteraich uusbroche. Alli Reservischte vu Saderlach sin iiberuefe wore, zwee Gardischte sin gfalle. Im nemmlige Johr isch in Saderlach au e Cholerapdiemi uusbroche un 67 Mensche sin draa gstorbe.

1867 bis 1920

Iber de Eschteraichisch-Ungarisch Uusglich im Johr 1867 het mer sii aafangs gfrait, vor allem wel de Nationalitete Selbschtverwaltung vesproche wore isch un dass sii iehri Muetersproche derfet bruuche. Mit de Zitt isch aber de Assimilationsdruck in Ungarn ail greßer wore.

Um 1890 isch d Iiwohnerzahl uf e vorlaifige Hegschtstand choo. Ab de 1890er Johr sin au all meh Familie noo Ibersee uusgwandret, vor allem uf Amerika, aber au uf Brasilien oder Kanada.

• 1850: 1.747 Iiwohner
• 1860: 1.774
• 1870: 1.939
• 1880: 2.352
• 1890: 2.356
• 1900: 2.339
• 1910: 2.127

Im Eerschte Wältchrieg sin 342 Mann zum Militerdienscht in d k.u.k. Armee un d ungarisch Nationalarmee iizoge wore, 169 devoo sin verwundet wore, 55 sin gfalle. Mit em End vum Chrieg isch Eschteraich-Ungarn ussenanderkheijt, 1920 isch s Banat uf dreij Länder uftailt wore: Ungarn, Rumänien un Jugoslawien. S Gebiet um Saderlach isch rumänisch wore.

1920 bis 1945

Mit de Agrarreform 1925 isch d Grundherrschaft endgiltig entaignet wore, 416 Joch het s Dorf Saderlach ibernoo, 46 Joch sin Staatsbsitz wore un 205 Joch het d Herrschaft, d Grofe vu Lovász, derfe bhalte. Die hen iehre Bsitz an zwee Buure vu Nagylak (Nadlak) vechauft, un sii hen s später witter an d Saderlacher verchauft hän. Mit de Agrarreform sin au di eerschte rumänische Neijkolonischte in Saderlach aagsiidlet wore, e rumänischi Grundschuel isch ufgmacht wore. Ab 1934 het mer fir di neije Iiwohner au neiji Hiiser boue.

Im Zwaite Wältchrieg hen 47 Saderlacher in de rumänische Armee dient, 26 devoo sin gfalle. Als s Ditsch Raich un Rumänien am 12. Mai 1943 im e Abchomme bschlosse hen, dass volksditschi rumänischi Staatsbirger in d Wehrmacht un d Waffe-SS hen chenne iiberuefe were, sin 141 Saderlacher iizoge wore, 39 vu dene sin im Chrieg gfalle, di andre sin alli in Gfangeschaft choo. Noo em Wechsel vu Rumänien zu de Alliierte un em Iimarsch vu de Rote Armee im Johr 1944, sin alli Rumänienditschi als Staatsfaind aagschaut wore. Im Jänner 1945 isch ain Großtail vu de ditschsprochige Iiwohner vu Rumänien im Alter vu 17 bis 45 zur Zwangsarbet in d Sowjetunion deportiert wore. Vu Saderlach sin am 14. Jänner 1945 225 Männer un Wiiber deportiert wore. In de Arbetslager Stalino Dnjepropetrovsk, Kriwoj-Rog un Marganetz sin 44 devoo gstorbe.

Noochriegszitt bis hitt

Mit em Bodereformgestz vum 23. Merz 1945 sin di rumänienditsche Buure entaignet wore. In Saderlach het mer am 14. Februar 1946 aagfange, rumänischi Familie im Dorf aazsiidle. Mer het dodezue aafangs ditschi Familie entaignet, die ain Sooh bi de Wehrmacht oder de Waffe-SS gchaa hen, später di ibrige ditsche Familie. 154 rumänischi Familie hen je 4 Hektar Land kriegt, s ibrig Land isch kollektiviert wore un in Staatsfarme zemmegfasst wore. Wel d Buure vu Saderlach jetz kchai aige Land mee gchaa hen, hen si Arbet gsuecht bi de Aisebahn (CFR) als Schiinesetzer, wo zittwiis iber 300 Männer un Wiiber vu Saderlach garbaitet hen, als Taglehner bi de Staatsfarme in Neuarad un in Tschala (uf de andre Sitte vu de Maarscht) oder in de Fabrike vu Arad.

Dur e Bschluss vu de Prefäktur un em Gmainderot vum 11. Februar 1948 isch d Gmainde vu Zadărlac in Zădăreni umgnennt wore.

Ab 1948 sin alli, die was noch buurt hen, in d Gnosseschaft (Intoväräsire) un am 4. Juni 1950 in d Kollektivwirtschaft „Roter Oktober“, di später LPG, zemmegfasst wore. Mer het in de LPG ball wider aagfange Ditschi als Brigadelaiter iizsetze. Mit em Dekret vu 1954 hen in Rumänien di rumänienditsche Buure di 1945 entaignete Hiiser un Heef zuruck kriegt, aber ohni Veeh, Land oder Maschine. In Saderlach hen d Buure 1956 d Hiiser zuruck kriegt.

Im Rahme vun re Verwaltungsreform het Saderlach 1968 sii Aigeständigkait als Gmainde verlore un isch an d Nochbergmainde Felnac aagschlosse wore.

Zitt em Zwaite Wältchrieg sin ail meh Saderlacher uf Ditschland uusgsiidlet. Aagfange het des mit de Soldate, die im Chrieg in Gfangeschaft choo gsii sin un nimm hen chenne haimchoo. Ai greßeri Welle vu Uusraise het in de 1970er Johr aagfange, als dur Familiezemmefierunge un Flucht ain große Tail vu de Rumänienditsche s Land verloo het. Au in Saderlach sin Uussiidler vu de Bundesrepublik „freijgchauft“ wore, vo 1979 bis 1986 sin fir rund 400 Litt 4 Millione DM an de rumänisch Staat zahlt wore. Het s bi de Volkszählung vu 1948 noch 1.250 Ditschi vu insgsamt 2.250 Iiwohner gee (49 %), sin s 1966 noch 941 Ditschi vu 1.966 Iiwohner gsi (47 %) un 1977 noch 786 vu 2.223 (35 %).

Ai zwaiti Uusraisewelle het 1989 noo em Sturz vu de Ceaușescu-Diktatur iigsetzt. Innerhalb vu sechs Monet hen iber 111.000 Ditschstämmigi fluchtartig s Land verloo. Scho 1992 het s in Saderlach nur noch 54 Ditschi gee vu insgsamt 2.032 Iiwohner (2,7 %), bi de Volkszählung 2011 sin s noch 13 vu 2.495 gsi (0,5 %). Mittlerwaili isch Saderlach kchai ditschsprochig Dorf me.

Zitt 2004 isch Saderlach wider e aigeständigi Gmainde, zemme mit em Dorf Bodrogu Nou.

Widerentdeckung vum „Alemannedorf“

Johannes Künzig: Saderlach 1737-1937

Zwische 1856 un 1858 isch de Basler Arnold Laur (1833–1908), später Spitalverwalter in Basel, als Guetsbeamte vu de Grofe vu Zelinsky in Nei-Arad gsi. Um die Zitt isch er au mol uf Saderlach choo zum Schaue, wie uf de Herrschaftsfälder garbaitet werd. Zwee jungi Männer hen grad e Haiwaage glaade gchaa un wi de aint het welle abegumpe, hert de Laur, wi de ander em zuerueft: „Gump abe – aber gib obacht, daß du nit abekcheisch!“ De Laur het s gwundret, dass er doo im Banat mol s Alemannisch heert, wie s au in sinre aigene Haimet gred werd. Er het si mit de Litt in Saderlach aagfraindet un isch au no dem er zuruck isch in d Schwaiz im Kontakt mit de Saderlacher bliibe, wie Brief zwische 1892 un 1895 zaiget. In de Basler Nochrichte het d Basler Ortsgruppe vum Ditsche Schuelverain am 21., 24. un 28. Mai unter em Titel „Wiedergefunden Hotzen“ e Serie mit dreij Ufsetz iber Saderlach publiziert un des Dorf in de Schwaiz un in Bade wider bekannt gmacht. Dodemit hen d Saderlacher wider Kontakt kriegt zue de Ursprungshaimet vu ihre Vorfahre im Hotzewald. 1910 isch de Oberreallehrer Krumm vu Löörech uf Saderlach choo. un ab de 1920er-Johr sin ail mee Wisseschaftler un Haimetforscher in s Banat choo des alemannisch Dorf aaschaue. Im Auguscht 1927 isch de Emil Adolf Johanne Maenner (1888–1964) zum eerschte Mol uf Saderlach choo, ain Gimnasialprofesser am Realgimnasium in Weinheim an der Bergstraße, de was urspringlig us aine Kchaiserstieler Familie choo isch un in Waldkirch ufwachse isch. Er isch e engaschiert Mitglid im ditschnationale „Verein für das Deutschtum im Ausland“ gsi, unter anderem langi Johr Vorsitzer vum Badische Landesverband. Er het d Saderlacher 1930 zum Badische Haimettag („Welttreffen der Badener“) am 11. bis 14. Juli uf Kcharlsrue iiglade, wo nomm sechs Litt vu Saderlach tailgnoo hen. Am 21./22. Auguscht 1937 isch in Saderlach d 200. Widerchehr vu de Ortsgrindung im e große Fescht gfairet wore, s grescht Fescht, des was es je in Saderlach gee het. Vu Ditschland sin iber 100 Gescht choo, unter anderem de Volkskundler Oskar Kilian, de Schriftsteller un Haimetforscher Hans Matt-Willmatt un de „Hotzevater“ Gustav Huber, dezue de Bischof Pacha un ain Huufe Verain vu andre Banater Schwobe-Derfer. Bi dere 200-Johr-Faier isch ain Film gmacht wore un zwoo Monografie sin publiziert wore, vum Emil Maenner un vum Johannes Künzig. De Volkskundler Johannes Künzig isch zwische 1930 un 1939 insgsamt fimpfmol in Saderlach gsi, vu sinre Monografi Saderlach 1737–1937, eine alemannische Bauerngemeinde im rumänischen Banat, em „Griene Buech“, wie s vu de Saderlacher bal gnennt wore isch, het er e jedere Familie ai Exemplar gschenkt. Die baide Biecher sin in ville Familie neb de Bibel e Lesebuech fir d Chinder gsi, trotz dass si zittwiis verbote gsi sin. Zitt dem Fescht un vor allem zitt de Monografi vum Maenner nennet d Saderlacher ihre Ort au Alemannendorf.

In Waldshuet-Düenge gitt s ain Saderlacher Weg.

Bodrogu Nou

Orthodoxi Cherche in Bodrogu Nou

Hiiser in Bodrogu Nou

s Chloschter Hodoș-Bodrog

Ai paar chlaini Buurehiiser mit Name Bodruch weret anno 1422 zum eerschte Mol in ainre Urkund gnennt (1492: Bodrogh). Bis 1561 het s Dorf de Familie Bessenyei gheert. In de Zitt vu de Tirkeherrschaft isch s Dorf gschlosse wore un eerscht aafangs 19. Johrhundert wider als „Nei-Bodrug“ (rumänisch Bodrogu Nou, ungarisch Újbodrog) ufboue wore. 1838 het s 166 Iiwohner gchaa. Bis 1848 het s Chloschter Hodoș-Bodrog d Grundherrschaft iber s Dorf gchaa, un noch bis aafangs 20. Johrhundert isch s de greescht Grundaigetimer gsi. Zemme mit Saderlach isch Bodrogu Nou im Johr 1968 zu de Gmainde Felnac choo, zitt 2004 sin die zwai Derfer zemme e aigeni Gmainde.

Chloschter Hodoș-Bodrog

S Chloschter Hodoș-Bodrog (rumänisch Mănăstirea Hodoș-Bodrog) litt vier Kilometer weschtlig vu Saderlach im Naturpark Maarscht-Aue. Bis 1839 isch s Chloschter am rechte Ufer vu de Maarscht glege un het zum Dorf Bodrogu Vechi, Gmainde Pecica gheert. Weg de regelmäßige Iberschwemmunge dur d Maarscht isch de Fluss aber 1839 unter em Abt Grigore Chirilovici mit Hilf vu de territoriale Beherde vu Arad umglaitet wore. S Chloschter isch zum eerschte Mol im Johr 1177 gnennt wore als ecclesia de Hudust. S Benediktinerstift Hodoș werd au in Urkunde vu 1213, 1233, 1278 un 1293 gnennt, het aber als weniger wichtig Stift gulte. Im „Mongolesturm“ isch s Chloschter um 1241 z Grund gmacht wore. De Name Bodrog werd zum eerschte Mol im Zemmehang mit em Chloschter in ainre Urkund vu 1446 gnennt. Im Johr 1479 chunnt s Gebiet vu Hodosch an d Brieder Stefan un Markus Jaksich fir iehri Verdienscht in de Tirkechrieg. 1498 losst de Markus Jaksich an de Stell vum katolische Stift e griechisch-orthodox Chloschter boue zu Ehre vu Maria Liechtmäss (Praesentatio beatae Mariae virginis). D Chloschtercherche stammt vu 1370 un isch noo em byzantinische Trikonchos-Stil boue mit dreij Apside. Im Innere vu de Cherche het s Freske vum Nicodim Diaconul vu 1658. Vu 1938 bis 1940 un nomol vu 2009 bis 2010 sin si reschtauriert wore. D Ikonoschtase isch vum Bildhauer Busuioc gmacht wore. In de Zitt vu de osmanische Herrschaft vu 1552 bis 1690 isch s Chloschter d Residänz vu de Erzprieschter gsii. Im 19. un 20. Johrhundert het d Cherche als Grabstett vu de Arader Bischofe dient. D Gebaide im Oschte vu de Aalag sin in de zwaite Helfti vum 18. Johrhundert boue wore, d Kapelle un d Menchszelle zwische 1904 un 1907. 1949 isch s Chloschter ufgleest wore. Im Johr 1975 isch s neij grindet un vu 1979 bis 1985 wider instand gsetzt wore. Noo 1990 isch e Cherche, Menchszelle, e Refektorium un e Chloschterherberg boue wore, dezue e Museum mit aine wertvolle Sammlung vu Hailige Bilder, Biecher, Handschrifte un Kultgegestend. Zurzitt lebet 25 Mench im Chloschter (Stand 2017).

Bevelkerung

Iiwohnerzahl

Volkszählung		Ethnie
Johr	Iiwohner	Rumäne	Ungare	Ditschi	Anderi
1880	2.192	160	45	1.985	2
1890	2.356	199	51	2.098	8
1900	2.339	180	63	2.086	10
1910	2.127	176	82	1.860	9
1920	1.934	123	34	1.776	1
1930	1.727	180	14	1.529	4
1941	1.740	248	36	1.426	30
1966	1.966	998	22	941	5
1977	2.223	1.383	42	786	12
1992	2.032	1.894	63	54	21
2002	2.104	2.006	58	21	19
2011	2.495	2.297	49	13	136

Religion

Di ditschsprochige Iiwohner vu Saderlach sin traditionell katolisch gsi.

Konfession
Johr	Katolike	Orthodoxi	Jude	Reformierti
1840	1.638	193	8	1
1850	1.579	155	6	1
1860	1.594	171	7	2
1870	1.795	140	3	1

Dur de Zuezug vu Rumäne noo em Zwaite Weltchrieg sin ail meh orthodoxi Chrischte in s Dorf choo un mit de Ditschstämmige hen in de zwaite Helfti vum 20. Johrhundert au di maischte Katolike s Dorf verloo.

2013 sin 75,3 % vu de Iiwohner rumänisch-orthodox gsi, 13,2 % Mitglid bin aine Pfingschtcherche, 2,4 % remisch-katolisch, 2 % griechisch-katolisch un 1 % Baptischte. 1,8 % hän ainre andre Religion aagheert un 4,3 % sin konfessionlos gii.

Verwaltung

d Gmaindeverwaltung

Verwaltet wore isch d Gmainde friehjer vun eme „Schultheiß“, später „Richter“ gnennt. Er isch jede Johr vu de Birger gwehlt woren. An sinre Sitte sin ain Notar un di Gschworene gstande. Wo s Dorf unter privati Grundherrschaft choo isch, het de Grundherr derfe Männer fir d Wahl vorschlaa un iihns noo de Wahl ernenne un au wider absetze. Später isch ain Gmainderot an d Stell vu de Gschworene iigfiert wore. Im Johr 1937 hen zu de Gmaindeverwaltung ain Richter, ain Chlairichter, ain Notar, ain Kassier un zwee Schriiber gheert. Zum Gmainderot hen zäh gwehlte Mitglider gheert, dezu sin vu Amts wege de rumänisch-orthodox Gaischlig un de Lehrer vu de rumänische Staatsschuel choo.

Vu 1968 bis 2004 isch Saderlach in d Nochbergmainde Felnac iigmaindet gsi. 2004 isch s zemme mit Bodrogu Nou e aigeni Gmainde wore.

Birgermaischteri vu de Gmainde Zădăreni isch zitt 2004 d Doina Petri vum Partidul Național Liberal (PNL). Bi de letschte Kommunalwahle zum Gmainderot 2016 het s des Ergebnis gee:

• Partidul Național Liberal: 8 Sitz
• Partidul Social Democrat: 2 Sitz
• Partidul Noua Dreaptă: 1 Sitz

Kultur

Dialekt

schau au: Wenkersetz vu Saderlach

Iber s Saderlacherisch sin zwoo Diplomarbete an de Universität Temeschwar un e Zuelassungsarbet an de Universitet Freiburg gschriibe wore, die was de Schwerpunkt uf Wortschatzanalyse gchaa hen:

• Hildegard Frey: Der Wortschatz der Mundart von Saderlach (1965)
• Theresia Schelb: Sitten und Bräuche und ihre Widerspiegelung im Wortschatz der alemannischen Mundart von Saderlach (1979)
• Heidrun Ferch: Beiträge zu einem Wörterbuch der Saderlacher Mundart (1993)

Darstellunge vum Dialekt un Textprobe findet mer au in de Monografie vum Künzig un vum Maenner, die sin aber in aine Laietranskription verfasst, vor allem bim Dialektkapitel in de Künzig-Monografi, wo de Richard Gäng gschriibe het, ditlig pregt isch vu gengige Dialektschriibwiise in Sidbade, zum Baischbiel findet mer dort au Schriibunge wie <ö>, <ü>, <üe>, <eu>, trotz dass s Saderlacherisch nuer noch entrundeti Vokal kchennt, z. B. „Die Saderlacher kennen neben Rittplatz auch das alte Wort Schür“.

Allgmaini Merkmol vum Saderlacher Dialekt

D Dialekt vu Saderlach gheert zum Hochalemannisch un zaigt Gmainsamkhaite uf mit em Dialekt vum Hauestainer Land.

Germ. k isch im Aalaut verschoobe zue ch: s Chint /s xint/ '(das) Kind', chlae /xlae/ 'klein', te Chriek /tə xriək/ '(der) Krieg', no l un r verschobe zum z. B. in s Volch /s folx/ '(das) Volk', schtarch /ʃtarx/ 'stark'.

Verschlusslaut sin im Aalaut un im Uuslaut im Normalfall stimmlosi Fortis, im Inlaut degege stimmhafti Lenis: te Puur /tə puːr/ „(der) Bauer“, t Plueme /t pluəmə/ „(die) Blume“, t Wiiber /t viːbər/ „(die) Weiber, Frauen“, tuure /tuːrə/ „dauern“, te Tolder /tə toldər/ „Wipfel“ (< mhd. tolder), kschlaage /kʃlaːgə/ „geschlagen“. Au germ. s isch im Inlaut stimmhaft, im Aalaut un Uuslaut stimmlos: singe /siŋə/ „singen“, s Huus /s huːs/ „(das) Haus“, Hiiser /hiːzər/ „Häuser“.

Mhd. a erschint nit verdumpft as a: lache /laxə/ „lachen“, dehnt z. B. in te Chaare /tə xaːrə/ „(der) Karren“, mhd. ä (Sekundärumlut) als ufig è: mèrkte /mɛrktə/ „Sachen vorbereiten, die man auf dem Markt verkaufen will“, dehnt z. B. in s Pèèsle /s pɛːzle/ „(das) Bäslein, Anredeform für Frauen“, mhd. ë als ufig è: hèlfe /hɛlfə/ „helfen“, dehnt z. B. in t Lèèber /t lɛːbər/ „(die) Leber“, mhd. e (Primärumlut) als zuenig e: fremt /fremt/ „fremd“, dehnt z. B. in t Mulpeere /t mulpeːrə/ „(die) Maulbeere“, mhd. i. as ufig ì: ìsch /ɪʃ/ „ist“, dehnt z. B. in schpììle /ʃpɪːlə/ „spielen“, mhd. o als ufig ò: te Mòscht /tə mɔʃt/ „(der) Most“, dehnt z. B. in te Poode /tə pɔːdə/ „(der) Boden“, mhd. ö entrundet als zuenig e: Chnepf /xnepf/ „Knöpfe, Knospen“, mhd. u als u: t Pruscht /t pruʃt/ „(die) Brust“, dehnt z. B. in te Tuurscht /tə tuːrʃt/ „(der) Durst“, mhd. ü entrundet als ufig ì: lìftìk /lɪftɪk/ „leicht angezogen“ (< mhd. lüftec), dehnt z. B. in te Schììblìng /tə ʃɪːblɪŋ/ „(der) Schübling, eine Art Wurst“.

Mhd. â erschint im Normalfall als ufig ò: t Plòòg /t plɔːk/ „(die) Plage“, mhd. æ als ufig è: rèès /rɛːs/ „gesalzen“ (< mhd. ræʒe), vor j als aae: saaeje /saːejə/ „säen“, mhd. ê als zuenig e: te Chlee /tə xleː/ „(der) Klee“, mhd. ô als zuenig o: root /roːt/ „rot“, mhd œ mit Entrundung als e: pleet /pleːt/ „blöde“. Mhd. î, mhd. û un mhd. iu sin vor Konsonant im Normalfall als Monophthong erhalte: riich /riːx/ „reich“, gchirzt z. B. in Strit /ʃtrit/ „Streit“, s Huus /s huːs/ „(das) Haus“, gchirzt z. B. in lut /lut/ „laut“, t Hiiser /t hiːsər/ „(die) Häuser“. Im Uuslaut un im Hiatus degege sin mhd. î, mhd. û un mhd. iu diphthongiert: frei /frei/ „frei“, kcheie /kxeijə/ „fallen“ (< mhd. gehîen), poue /pouə/ „bauen“, nei /nei/ „neu“, eijer /eijər/ „euer“.

Di mittelhochditsche Vokal ö, ü, œ, iu, öu un üe sin entrundet: Chnepf /xnepf/ „Knöpfe, Knospen“, te Schììblìng /tə ʃɪːblɪŋ/ „(der) Schübling, eine Art Wurst“, pleet /pleːt/ 'blöde', t Schiire /t ʃiːrə/ „(die) Scheuer, Scheune“, t Traem /t traem/ „(die) Träume“, t Prieder /t priədər/ „(die) Brüder“.

Us de Literatur werd nit ganz klar, ob im Saderlacherisch konsequent unterschiide werd zwische mhd. i un mhd. î: nebe ìsch /ɪʃ/ „ist“ un schpììle /ʃpɪːlə/ „spielen“ bzw. kriife /kriːfə/ „greifen“ nennt d Hildegard Frey z. B. au te Fisch /tə fiʃ/ „(der) Fisch“. E iberufig /æ/ git s im Saderlacherisch nit.

Mhd. ei, ou, öu, ie, uo, üe sin im Normalfall as Diphthong erhalte: s Flaesch /s flaeʃ/ „(das) Fleisch“, s Aok /s aok/ „(das) Auge“, t Traem /t traem/ „(die) Träume“, s Liet /s liət/ „(das) Lied“, t Mueter /t muətər/ „(die) Mutter“, t Prieder /t priədər/ „(die) Brüder“.

Bi de Konjugation vu de Verbe gitt s ain Ainhaitsplural: mier heeret „wir hören“, ier heeret „ihr hört“, sii heeret „sie hören“.

D Hauptmerkmol – d k-Verschiebung, d Entrundung, de Ainhaitsplural un s Fehle vum iberufige /æ/ – het de Saderlacher Dialekt in dere Kombination gmainsam mit de Dialektregion um Grofuuse.

Wortschatz

schau au: Saderlacher Pflanzenemme, Saderlacher Tiernemme

Im Wortschatz findet mer ain Huufe Werter, was s Saderlacherisch gmainsam het mit de Hauestainer un andre alemannische Dialekt, aber au vill Werter, die was noo de Iiwanderung us de Nochbersproche entlehnt wore sin.

Werter, die was us de Ursprunghaimet mitbrocht wore sin, sin z. B. sich aaleege „sich anziehen“, lètz „links, verkehrt“, heebe „halten“, t Chilbi „Kirchweih“, chlepfe „knallen“, te Chnoode „Knöchel“, te Chnungel „Knäuel“, Haagle „Reste des Hanfs“, huure „sich hinkauern“, kumpe „springen“, liis „ungesalzen“, lupfe „heben“, Putsch „Stoß“, s Troom „Balken“, schwenke „spülen“, waeke „(im Wasser) weich machen“.

Iifliss noo de Iiwanderung us de eschteraichische Amtssproch sin z. B. s Faschierts „Hackfleisch“, t Faatsche „Tasche“, t Fasching „Fastnacht“, te Fiaker “Fiaker“, s Chrachel „eine Art Brauselimonade“, te Guschto „Geschmack“, t Maot „Gebühr“, s Salettel „Laube“, s Schpalettel „Fensterladen“, s Schtampele „Schnapsglas“, s Schtanitzel „Papiersäcklein“.

Us em Ungarische chemmet u. a. te Altemasch „Unterhaltung, bei der viel getrunken wird, nach einem freudigen Ereignis“ (unger. áldamás), te Pogontsch „hoher Schuh“ (unger. bakancs), te Patschker „Schuh zur Feldarbeit“ (unger. baskar), t Tschaeke „altes Geschirr“ (unger. csajka), t Tschige „Rolle“ (unger. sciga „Schnecke“), te Schinaagel „Kahn“ (unger. csónak), t Tschutre „Flasche aus Metall“ (unger. csutra), s Kulaasch „Gulasch“ (unger. gulyáshús), te Hambar „Speicher für Getreide“ (unger. hamár), te Kokosch „Hahn“ (unger. kakas), te Hontsch „Zopf“ (unger. kanty), potje „umsonst“ (unger. potya), t Tschatre „Zelt“ (unger. sátor), te Taranje „Graupen“ (unger. tarhanya).

Baischbiel fir Entlehnunge us em Rumänische sin te Brindze „Schafskäse“ (rum. brânză), te Kike „Zopf“ (rum. chică), te Rake „Schnaps“ (rum. rachiu), t Alimentaare „Lebensittelladen“ (rum. alimentară), t Aotosavire „Selbstbedienungsladen“ (rum. autosavire), te Avants „Vorschuss“ (rum. avans), te Prigadier „Brigadier“ (rum. brigadier), s Kemiin „Kulturheim“ (rum. cămin cultural), t Kombaene „Mähdrescher“ (rum. combaina), te Kondukter „Fuhrmann“ (rum. conductor), t Kresche „Tagesheim“ (rum. creşa), t Ferma „Staatsgut“ (rum. ferma).

Nochbersproche

De Dialekt vu de ditschsprochige Ortschafte in de Näächi vu Saderlach gheert zmaischt zu de fir s Banat tipische rhainfränkisch bregte Uusgliichsmundart.

In de Region sidlig vu de Maarscht verlauft d Grenz zwische de Banater Dialekt (rum. graiul bănățean) vu de rumänische Sproch un de Dialekt, wu mer im weschtlige Siebenbürgen redet (rum. graiul crișean „Kreisch-Dialäkt“).

Nerdlig vu Saderlach un au witter nordweschtlig weret d Theiß-Dialekt (tiszai nyelvjárások) vum Ungarische gred, weschtlig Siddialäkt (déli nyelvjárások).

Im Nochberort Vinga het mer traditionell Bulgarisch gred, vum Dialekt her het des zum Banater Bulgarisch gheert.

Bruuchdum

E Statue vum St. Florian, gwidmet dur nes Ehepaar im Johr 1905.

S Bruuchtum in Saderlach isch pregt gsi vum Johreslauf vum Buur un de katolische Traditione.

D Fasching isch vor allem an de letschte dreij Täg vor de Faschtezitt gfairet wore, am Morge vum Ziischtik, noch friehjer am Morge vum Èschemitwuche, sin di junge Buebe mit de Musing dur s Dorf zu ihre Maidle gange. Sii hen Schibling kriegt un vu ihre Maidli e Furtuch, was sii sier denoo umbunde hen. Zoobet sin sii mit de Maidli zemmeghockt un hen die Schibling gesse.

Am Palmesundig het mer d Palme us Ruete mit Wiidechätzli segne loo, die was mer bis an de Oschtre im Freije gloo het. D Wiiber hen am Palmesundig au Ruete uf d Gräber im Fraidorf gsteckt. An de Ooschtre hen d Chinder d Palme haimbroocht un defiir gwaiti Epfel kriegt.

Am Kcharfridig het mer e Kcharfridiglaeble bache, des was iber s Johr s Huus het selle schitze. Am Kcharsamschdig het s vor de Cherche e Fiirwaie gee. Am Ooschtrsundik sin d Chinder zu de Firmkòte un em Firmgete gange un hen Oschteraier, Sießigkchaite (Zukebach) un chlaineri Gschenk kriegt. Am Ooschtremeendik hen di junge Buebe bim Maetlespritze d Maidle derfe nass spritze.

Am Oobet vor em 1. Mai hen di junge Männer bim Dokter, bim Gaischlig, bim Wirt, bim Lehrer, bim Richter un au bi ihre vehirotete Kumrade Maiepaem ufgstellt, die vu de Maidli mit Chränz ziert wore sin.

S wichtigscht Volksfescht in Saderlach isch d Chilbe gsi, wo dreij Täg lang ab em Sunntig noo em Johannistag (24. Juni) gfairet wore isch. Di junge Buebe hen dodezue vu ihre Maidle ain Chilbestruus fir ihre Huet kriegt.

Am Sunntig noch em End vu de Ernte het mer Sichlelegete gfairet.

An Maria Himmelfahrt (15. Auguscht) het mer de Chritepuschletaak gfairet, mer het sibe verschideni Striis vum Feld un Chriter zue me Struss zemmebunde un het en in de Cherche waije loo.

An Maria Namen (12. September) sin d Saderlacher traditionell uf Wallfahrt uf Maria Radna gange, sii hen sii feschtlig aaglait un d Wääge putzt un mit Striis gschmickt.

Gfairet wore sin au s Fesser rite oder Fesser zueschlaa um Martini (11. November), wenn de Wii fertig gsi isch mit gääre, un s Soueschlachte im Spotjohr.

Am 6. Dezember het de Nikolo d de Chinder Gschenk vor s Fenschter glait un vu Nikolo bis an d Wienächte hen d Chinder bi jedem Gebet e Chnefle in de Stecke gmacht. An dem Chrischchindlestekle het s Chrischchindle gsehne, dass si brav gsi sin. An Hailig Obet hen d Chinder Hai oder Haber vor s Fenschter glait fir s Eseli vum Chrischchindle. Mer isch in d Mete gange un het denoo am Chrischpaom Gschenk an d Chinder vetailt.

Am 27. Dezember, em Pintelistaak, hen d Chnecht un d Mägd chenne ihre Pindeli schniere un d Stell wechsle.

An Silveschter hen d Männer znacht um zwelwe gassewiis s Neijohr aagsunge. An Nejohr sin d Chinder zu de Gfraint gange un hen fir s Ufseege vum e Neijohrssprichli Geld kriegt.

An Dreikchinik het mer in de Cherche Wasser waije loo.

Cherche

d katolisch Cherche, hit griechisch-katolisch

d rumänisch-orthodox Cherche

1767 het de Provinzialingenieur Karl Alexander Steinlein e Pfarrcherche fir Saderlach entworfe, die aber nit realisiert wore isch. No meh Gsuech dur de Gaischtlig Nocker, het d Kameralherrschaft schließlig im Johr 1777 mit em Bou vu aine katolische Cherche aagfange, ai Johr später isch sii iigweit wore.

Scho in de 1820er Johr hen d Saderlacher bim Grundherr, dä mit de Grundherrschaft au d Patronatpflichte vu de Kameralherrschaft ibernoo het, kchlaagt, dass d Cherche mittlerwaili z chlai gsi isch. Wel de Emmerich Lovász aber 1827 gstorbe isch, het sii lang niit me due. Wege demm het 1855 de Gmainderot vu Saderlach aistimmig bschlosse, dass mer selber e neiji Cherche wert boue, wel aber kchai Geld do gsi isch, isch s au doo nitt dezue choo. Schließlig het mer 1861 fir d Finanzierung vu aim neije Cherchebou zäh Joch vu de Huetwaid vechauft un au noch 75 Joch verpachtet. 1869 isch mit em Bou vun re neije Cherche aagfange wore. Am 24. Juni 1871, am Tag vum Hl. Johannes dem Täufer, isch d Cherche vumm Temeschwarer Kapiteldomherr Josef Gettmann iigwait wore. Vermuetlig stammt au d Orgel us dere Zitt. Sii isch vum Anton Dangl vu Arad boue wore (Anton Dangl és Fia. Aradon). D Traktur bstoht us aine mechanische Chegellade, de Spiiltisch stoht uf de Empore vor de baide Orgelschränk (Manual, Pedal).

Manual C–f3 1. Principal 8′ 2. Salicional 8′ 3. Fl. major 8′ 4. Fl. Dolce 4´ 5. Octav 4´ 6. Quint 2 2⁄3′ 7. Octavin 8. Mixtur III

Pedal C–h 9. Subbass 16′ 10. Contrabass 16′ 11. Principalbaß 8′ 12. Cornettbass III

Di remisch-katolisch Cherche vu Saderlach het de Martin Roos, de Bischof vu Temeschwar, im Johr 2001 an di rumänisch griechisch-katolisch Cherche (Eparchi Lugoj) ibergee. Griechisch-katolische Gaischlig in Saderlach isch zitt 2016 de Florin Petrovan.

Am 20. Februar 1975 het mer mit em Bou vu aine rumänisch-orthodoxe Cherche aagfange, die em Hl. Konstantin un de Hl. Helena gwait isch. Rumänisch-orthoxde Gaischlig isch zitt 2015 de Sorin Higioşan.

• 
  s Innere vo de katolische Cherche
• 
  s Innere vo de orthodoxe Cherche

Wirtschaft un Infrastruktur

Wirtschaft

d Poscht

Saderlach isch bis in s 20. Johrhundert e Buuredorf gsi. Zue de Arbet im Lauf vum Johr zitiert de Emil Maenner in sinre Monografi vu 1937 de Mathäus Müller („’s Daníele Matthis“):

„Im Apríl gemm’r Kukurutz setze, ím Maí gemm’r hacke un ím Wígarte hefte un sprítze. Im Juní gemm’r go broche, un nochedemeter werd d’r Kukurutz g’híflet. An de Chílbí werd Haí g’maít, no Peter un Paul míem’r ín de Schnítt go. Wemm’r fertíg sín mít ’m Schnítt, míem’r Garbe fíehre. In d’r alte Zítt hemm’r d‘ Frucht aíbíl usg’rítte mít de Roß, um achtzeh’hundertnínzíg sín dí erschte Dreschmaschíne cho, - nom ísch’s líchter gange. Nochdem wírd g’struchet un ’s zweítmol brochet. Nochdem wírd Strauh heímg’fíehrt. Usgang September gemm’r Kukurutz breche, un nochdem gemm’r Trube lese. Sell ísch e schení Zítt, wenn ’s Wí gítt. An Martíní wírd d’r Wí verchoschtet un zuegschlage. Nochedemeter goht ’s Schlachte a‘. Wa meínet ’r, do gítt’s guetí Wírscht, Schíblíng, Schunke un Speck. Wenn ’s Fleísch guet ígsalzre ísch, hänget m’r ’s alles ín Rauchfang. Nochedemeter chunnt’s ín d’ Speckchammer. Wenn’s emol so wítt ísch, nom chunnt au’ bald d’Wíhnächte un ’s Chríschtchíndlí.“

– Maenner 1937, S. 82–83

Anne 1937 sin in Saderlach 2.600 Joch mit Frucht aaboue wore, 2500 Joch mit Kugrutz, 1.000 Joch mit Linse, 500 Joch mit Wike/Haaber, 100 Joch mit Haaber, 100 Joch mit Kèèrschte, 100 Joch mit Krumbre, 100 Joch mit Chlee un 160 Joch mit andrem. Mer het Pfluumebaim ghaa un Rääbe. An Veh het s des ghaa: 751 Ross, 469 Chie, 1.074 Schof, 1.451 Soue, 8.037 Hiener un 61 Bienevelker. Im Ort het s selmol 5 Chaufläde gee, zwoo Motormihline, zwee Motorschroter, 4 Wäbstiel, 4 Wagner, 5 Schrainer, 4 Metzger, 4 Schnider, 5 Schmid, 5 Zimmerlit, 8 Muurer, 2 Sailer, 1 Kirschner, 3 Sattler, 3 Moler, 3 Blächner un Schlosser, derzue 3 Wirtshiser un ai Sodawasserfabrik.

Ai eerschti Bank isch anno 1900 grindet wore als Filiale vu de Budapeschter Zentralkreditgnosseschaft.

Zwische 1958 un 1962 isch Saderlach an s effentlig Stromnetz aagschlosse wore, de Aaschluss an d Stadtkanalisation vu Arad isch aafangs 2013 gnehmigt wore.

Als mer in de 1960er Johr Erdeel uf em Hotter vu Saderlach gfunde het, isch d Gmainde am 1. Juli 1967 Sitz vu de regionale Erdeelzentrale wore. Zittwiis hen doo iber 1200 Litt garbaitet.

Im Induschtriigebiet het s e Sammelstell vu de Indeco Grup, aim Entsorgigsunternehme, des uf gfährligi Abfell spezialisiert isch. Dezue gitt s in Saderlach Speditionsfirme (Bia Enterprise S.R.L. un Vaida Transporter S.R.L.), ain Landmaschinehandel (Gamanor S.R.L.), ain Boustoffhandel (Gil Grup S.R.L.), e Elektrogschäft (Gamanor Aby S.R.L.) un ain Chauflade (Ivona Lucian S.R.L.).

Zitt 2013 gitt s mit de Pescaria Zadareni e Fischzucht, wo unter anderem Barbe, Brachse, Hächt, Karpfe, Nase, Rotauge, Rottel, Schlaie, Schuebere, Sterlet un Wäller zichtet weret.

In de Hauptstrooß het s de Nachtclub Insomnia.

Im September 2017 het s in Saderlach dreij Dokter, zwoo Apoteke, ain Zahnarzt un ain Tierarzt gchaa.

Vechehr

de Bahnhof

e Lokomotiv vum Regiotrans

Vu de 18 km Weg uf em Hotter sin nurme 1 km asphaltiert. Saderlach litt an de Chraisstroß (Drum județean) DJ 682 un an de Aisebahnschtrecki Neu-Arad – Groß-Sankt-Nikolaus, die in de Johre 1909 un 1910 boue wore isch. Am 23. November 1910 demorge um e zähni het de eerscht Zug vu Arad in Saderlach aaghalte. Hitt bruucht de Zug (Regiotrans 215) vu Arad uus rund 20 min un fahrt fimpf bis sechs Mol am Tag (Stand Oktober 2017). De näächscht Flughafe, de Aeroportul Internațional Arad (International Arad International Airport), isch ain Frachtflughafe, de zurzitt kchain Passaschiertransport aabietet.

Schuel

Scho 1740 het mer in Saderlach e chlaini Schuel iigrichtet mit eme Schuelmaischter, dä ab 1750 vu de Gmainde zahlt wore isch. De Schuelmaischter het au de Dienscht als Kantor un als Messner mieße verrichte un zittwiis isch er au Dorfschriiber gsi. Er het 170 Gulde un 17 Chrizer im Johr kriegt, derzue 70 Pressburger Metze Frucht, 9 Chlofter Brennholz, 4 Joch Ackerfeld, en Garte un e Wohnung im Schuelhuus. Als Kantor het er im Johr 15 Chrizer fir Giigesaite kriegt. Ain Unterlehrer het d Chinder in de eerschte Klass unterricht un d Glocke glitte. Er het im Johr 85 Gulde un 15 Pressburger Metze Frucht kriegt. Scho friehj hen d Saderlacher druf gschaut, dass ihri Chinder in d Schuel gange sin, trotz dass es no kchai Schuelpflicht gee het. Wis Schuelhuus z chlai wore isch, het d Gmainde s Buurehuus neb em Pfaarhuus kchauft un het do 1814 e neiji greßeri Schuel boue.

1845 isch e neiji Schuelsatzung uusegee wore. Di wichtigschte Unterrichtsgegestend sin de Katolisch Katechismus un d Bibl gsi, Sittelehr, Lese, Schriibe un Rechne. Vu 6 bis 12 Johr sin d Schieler in d „Alltagsschuel“ gange, denoo in d „Widerholungsschuel“.

Im Johr 1870 isch di eerscht Schuelkommission iigsetzt wore, bis nomm het d Gmainde fir d Schuel gsorgt. Im nemmlige Johr het mer im e Privathuus aagfange e dritti Klass z unterrichte.

Noo em Eschteraichisch-Ungarische Uusglich isch 1868 e neij Schuelgsetz in Chraft trette. Es sin Gmaindeschuele iigfiert wore, wo uf Ungarisch unterrichtet wore isch. Saderlach het aber si konfessionelli Schuel bhalte, wege dem isch doo witter uf Ditsch unterrichtet wore. 1879 isch Ungarisch als Pflichtgegestand iigfiert wore. De Elementarschuelunterricht vu 6 bis 12 isch in sechs Klasse iidailt wore, denoo sin d Chinder noch bis 15 uf de Widerholungsschuel schuelpflichtig gsi. Um die Zitt isch au de Loh vu de Lehrer ufegsetzt wore.

Ab 1883 hen d Schuelkatalog, die bis nomm nuer uf Ditsch gfiert wore sin, zwaisprochig uf Ditsch un Ungarisch mieße gfiert were, ab 1897 bis 1919 hen si nuer noch uf Ungarisch derfe gschriibe were. Zitt 1885 sin d Lehrer nuer noch mit Geld zahlt wore, d Deputatfrucht isch noo em Durschnittspriis vu de letschte zäh Johr umgrechnet wore. Bal het de Staat d Lehrerghälter feschtgschriibe, zeerscht uf 800 Chrone, später uf 1200 Chrone.

1891 isch e neij Schuelhuus boue wore.

S Schuelgsetz vu 1906, was nuer Ungarisch als Unterrichtssproch zuegloo het, het sii uf di konfessionell Schuel in Saderlach nit uusgwirkt. Unterrichtet wore isch witter zwaisprochig in Ungarisch un Ditsch. Des Schuelgsetz isch noo em Eerschte Weltchrieg ufghoobe wore, d Unterrichtssproch het dä chenne feschtlege, der d Schuel erhalte het. Am 19. Dezember 1919 het d Saderlacher Schuelkommission Ditsch als ainzigi Unterrichtssproch feschtglait. Churz denoo isch s Temeschwarer Banat aber zu Rumänien choo.

Noo em rumänische Schuelgsetz vu 1925 isch d Schuel wider zwaisprochig wore, D Gschichte un d Erdkunde vu Rumänien un di Rumänisch Sproch hen mieße uf Rumänisch unterrichtet were, di ibrige Fächer sin uf Ditsch gsi.

di rumänisch Schuel

1931 isch fir di rumänische Chinder e rumänischi Staatselementarschuel ufgmacht wore, dreij Johr später, 1934, isch fir di rumänisch Schuel e aige Gebaide boue wore.

Im Johr 1979 het s noch vier Klasse gee, die uf Ditsch unterrichtet wore sin, zemme sin s 24 Schieler gsi, ab de fimpfte Klass sin d Schieler uf di rumänisch Schuel gange, wo sii freiwillig noch zwoo Ditschstunde in de Wuche hen chenne bsueche. 1988 sin s noch 17 Schieler in dene vier ditsche Klasse gsi.

Observatorium Saderlach

Im Ort gitt s mit em Observatorul Astronomic Zădăreni e privat aschtronomisch Observatorium, des aafangs 1980er Johr vum Nicolae Reinholz ufgmacht wore isch.

Verain

Verain im 19. un 20. Johrhundert

In de zwaite Helfti vum 19. Johrhundert sin in Saderlach e Huufe Verain grindet wore. Zum Tail hen sii d Zitt vu de baide Weltchrieg iberlebt, aber mit de Uussidlung vu de Ditschstämmige uf Ditschland bis Endi 20. Johrhundert sin die Verain mit Uusnahm vu de Faijerlesch alli ufgleest wore. Im Lauf vu de Zitt het s die Verain in Saderlach gee:

• • Birgerwehr „Freiwilliger Saderlacher Schützenverein“, grindet um 1850 us de „Bürgergarde“,die was 1848 entstande isch. Aaglait gsi isch d Birgerwehr mit blaue Tschoope, wiiße Hoose un aine Chappe. Noo de Neijgrindung 1871 dur de Gaischlig Lorenz Streck het mer ungarischi Schniertschoope, dunkelblaui Hoose mit Rehrestiibel un Chappe gchaa. Ab 1900 isch d Birgerwehr ender e Paradetruppe gsi, die bi Fescht un Faiertäg uusgruggt isch un Ehresalve abgee het. 1921 isch de Verain vu de rumänische Beheerde verbote wore.
• Saderlacher Gwerbeverain, grindet 1853, ufgleest 1907, neij grindet 1920
• Gsangsverain, grindet 1867. 1925 spaltet sii de Verain uf in de Männergsangverain un de Cherchechor.
• Freijwilligi Faijerlesch, grindet 1889, ab 1931 „Reuniunea Pompierilor Voluntari“, isch bis 1989 noch vu Ditsche kommandiert wore.
• Buureverain „Schwäbischer Landwirtschaftsverein“, grindet 1892
• Creditbank, grindet 1900
• Ditsche katolische Jugedverain, grindet 1925
• Ditsche katolische Maidlechranz, grindet 1929
• Ditsch-katolische Fraueverain, grindet 1931
• Buuregnosseschaft „Die Erzeuger“, grindet 1931

HOG Saderlach

Wappe vu de HOG Saderlach

Saderlach-Denkmol in Gerbel

Im April 1983 het s in Haidelberch e eerscht Haimettreffe vu de uusgsiidlete Saderlacher gee, 180 Litt sin choo. Bi dem Aaloss isch am 23. April d Heimatortsgemeinschaft Saderlach (HOG Saderlach) grindet wore, zum eerschte Vorstandsvorsitzende isch de Josef Eisele (1926-2002) gwehlt wore. D HOG gheert zue de Haimetortgmainschafte in de Landsmannschaft der Banater Schwaben e. V. un organisiert zitt de Grindung alli zwai Johr e Treffe, im Wechsel in de Gegend vu Augschburg oder im Schwarzwald. 1987 het d HOG in Schluchsee e Faier zu 250 Johr Saderlach organisiert mit aim Feschtzug un Trachtegruppe us em ganze Schwarzwald, 620 Litt hen dort tailgnoo, dodevo rund 400 Saderlacher. Zu dere Faier isch d Monografi vum Johannes Künzig im e Neijdruck erschiine un e Feschtschrift ussegee wore. Bi dem Treffe isch au ain neije Vorsitzer gwehlt wore, de Johann Burger. Er lebt in Minchen. Zum eerschte Treffe in Gerbel im Johr 1991 sin 991 Saderlacher choo. 1995 isch bim Treffe in Gerbel vor de Hotzewaldhalle e Saderlach-Mahnmol ufgstellt wore, des vum Hans Hausenstein- Burger entworfe wore isch. Iigweit wore isch s am 4. Juni 1995. Uf de Vordersitte stoht: „Dieses Denkmal wurde zur Erinnerung an Werden und Vergehen des einzigen Alemannendorfes im Banat auch zum Gedenken an unsere Toten und Gefallenen sowie für unsere Vermißten von der Heimatortsgemeinschaft Saderlach im Jahre 1995 errichtet. Saderlach 1737.“ Drunter stenn d Nemme vu de eerschte Siidler. De HOG Vorstandsvorsitzende Hans Burger het zur Faier vu 25 Johr HOG Saderlach im Johr 2008 mit de DVD „Saderlach. AGONIE und ENDE eines deutschen Dorfes aus dem Banat“ veschidene Film- un Videoufnahme zemmegfasst. Zum Treffe 2012 het de Hans Burger s Saderlacher Sippenbuch: 1737–2012 ussegee, des uf de Vorarbet vum Franz Eisele un vum Peter Kleemann basiert het. 2015 isch de Franz Winterhalter zum neije Vorsitzende gwehlt wore.

Vorstand vu de HOG Saderlach im Dezember 2015

• Vorsitzende: Franz Winterhalter, Duttlinge
• Stellvertrettende Vorsitzende: Josef Schmalz, Augschburg
• Stellvertrettende Vorsitzende: Maria Burger, Augschburg
• Schriftfierer: Franz Neff, Ulm
• Kchassewartin: Katharina Eisele, Konschtanz

Ehrevorsitzender isch de Johann Burger.

Im Johr 2000 het d HOG 1028 Mitglider gchaa. Glebt hen die vor allem in Bayern un in Bade-Wirtteberg:

• Bayern: 502
• Bade-Wirtteberg: 386
• Nordrhain-Weschtfale: 57
• Hesse: 16
• Saarland: 15
• Sachsen: 3
• Pfalz: 2
• Eschteraich: 3
• Kanada: 13
• USA: 12

Hittigi Verain in Saderlach

Hitt gitt s in Saderlach nebe de Faijerlesch neiji Verain vu de rumänischsprochige Neijbirger, unter anderem de Sportverain „Muresul Zădăreni“ un s Folkloreensemble „Românașul”, des 2013 grindet wore isch un tradizionelli rumänischi Tänz pflegt.

Sportverain

De Fueßballverain vu Saderlach Asociativa Sportiva Muresul Zădăreni spiilt in de Saison 2017/18 in de fimpfte rumänische Liga. Dezue het s in Saderlach au mol de Fueßballverain Petrolul Zădăreni gee, wu 1983 grindet wore isch un zittwiis in de Division C gspiilt het. Endi 1990er Johr isch de Verain ufgleest wore. Im Stadion in Saderlach het denoo in de Saison 1999/2000 d ACU Arad e Zittlang sini Haimspiil uusdrait. Ain dritte Verain isch Foraj Zădăreni gsi.

Litt

• Mathias Aizele (1779–1856), remisch-katolische Gaischlig in Reschitza (1812–1836)
• Matthias Eisele (1877–1944), remisch-katolische Erzdechant in Guttenbrunn (1916–1943)
• Josef Eisele (1903–1981), remisch-katolische Gaischlig, Obmann vum katolische ditsche Jugendbund
• Hans Weisz (1903–1982), Cherchemusiker un Komponischt
• Josef Müller (1919–1959), Kchinschtler
• Andreas Porfetye (1927–2011), Komponischt, Pedagog un Domkapellmaischter

Literatur

• Johann Burger: Saderlach 1737–1987. Festschrift zur 250-Jahrfeier. VMM, Emmendingen 1987.
• Johann Burger, Franz Eisele, Peter Kleemann: Saderlacher Sippenbuch: 1737–2012. Heimatortsgemeinschaft Saderlach, 2012.
• Paul Eisenbeis: Das Saderlach-Denkmal in Görwihl. In: Land zwischen Hochrhein und Südschwarzwald. Beiträge zur Geschichte des Landkreises Waldshut. Hrsg. vom Geschichtsverein Hochrhein e. V. Waldshut 1995: S. 50–57.
• Heidrun Ferch: Beiträge zu einem Wörterbuch der Saderlacher Mundart. Albert-Ludwigs-Universität Freiburg. Wissenschaftliche Arbeit im Fach Deutsch für die Zulassung zur Prüfung für das Lehramt am Gymnasium. Freiburg 1993 [masch.]
• Hildegard Frey: Der Wortschatz der Mundart von Saderlach. Diplomarbeit. Temeswar 1965.
• Elke Hoffmann, Peter-Dietmar Leber und Walter Wolf: Das Banat und die Banater Schwaben. Band 5: Städte und Dörfer. Mediengruppe Universal Grafische Betriebe München GmbH, München 2011, ISBN 3-922979-63-7.
• Leo Hoffmann: Kurze Geschichte der Banater Deutschen: von 1717 bis 1848. Druck der Schwäbischen Verlags-Aktien-Gesellschaft, 1925.
• Peter Kleemann: Ortssippenbuch von Saderlach 1739–1851. Kirchroth 1986.
• Karl Kraushaar: Kurzgefasste Geschichte des Banats und der deutschen Ansiedlungen. Wien 1923.
• Johannes Künzig: Saderlach 1737–1937, eine alemannische Bauerngemeinde im rumänischen Banat. Karlsruhe 1937.
• Emil Maenner: Alemannen im Banat. In: Schweizer Monatshefte. Zeitschrift für Politik, Wirtschaft, Kultur. Band 14 (1934–1935), Heft 8 (Online)
• Emil Maenner: Bei den Hotzen in Saderlach im Banat. In: Vom Jura zum Schwarzwald N.F. 9, 1934, S. 29–32.
• Emil Maenner: Chemmet ine! Bilder aus Vergangenheit und Gegenwart des Alemannendorfes Saderlach im rumänischen Banat 1737–1937. Der Alemannengemeinde Saderlach zu ihrer Zweihundertjahrfeier gewidmet von ihrem Landsmann E.M. Verlag Volksdeutsche Lesehefte für Schule und Haus, Weinheim 1937
• Hubert Matt-Willmatt: 250 Jahre Saderlach im Banat (1737–1987). In: Das Markgräflerland 1988, Heft 1, S. 82–89
• Rudolf Post: Die hochalemannische Siedlungsmundart von Saderlach/Banat und ihre Interferenzen aus dem Österreichischen. In: Herbert Tatzreiter, Maria Hornung, Peter Ernst (Hrsg.): Erträge der Dialektologie und Lexikographie. Festgabe für Werner Bauer zum 60. Geburtstag. Wien 1999: S. 343–353.
• Theresia Schelb: Sitten und Bräuche und ihre Widerspiegelung im Wortschatz der alemannischen Mundart von Saderlach. Diplomarbeit. Temeswar 1979.

Weblink

 Commons: Saderlach – Sammlig vo Multimediadateie

• Offizielli Websitte vu de Gmainde Zădăreni
• Birgeramt Zădăreni uf ghidulprimariilor.ro
• saderlach.de, Websitte vu de Haimetortsgmainschaft vu Saderlach
• kulturraum-banat.de, Saderlach uf kulturraum-banat.de
• Zădăreni uf virtualarad.net
• Film realizat în comuna Zădăreni, Schwarz-Wiss-Film vu de 200-Johr-Faier 1937 (youtube.com, ohni Ton)
• Heimatortsgemeinschaft Saderlach uf banater-schwaben.org
• Heimatortsgemeinschaft Saderlach wird dreißig uf banater-schwaben.org, 27.04.2013
• Keineswegs ein „Blick zurück im Zorn“, Badische Zeitung, 5. September 2011