Alemannische Wikipedia

Kloschter St. Bläsy


S Kloschter St. Bläsy isch è Benediktinerkloschtèr z Sankt Bläsy im Südschwarzwald un lyt im Landchreis Waldshuèt.

Ehemoligi Kloschterkirchè St. Bläsy

Gschichtè

ändere

9. Johrhundert bis 12. Johrhundert

ändere
 
Denkmõl für Fürschtabt Martin Gerbert

Übber d Früègschichtè vom Kloschter z St. Bläsy weiß mo, dass d Cella Alba vom Hochrhykloschter Rhynau im 9. Johrhundert am Aafang von èrè Entwicklig hy zum Kloschter St. Bläsy im 11. Johrhundert gschtandè isch. Demnõch muè sich d Zellè im Albdal in èm längerè Prozess vom Kloschter Rhynau glööst haa: Zu Zitè vom Findan sin Reliquiè vom Hl. Blasius vo Sebaschte vo Rom is Kloschter Rhynau brocht worrè un vo dört Deile devô i diè benõchborte Waldbüggel a dè Ort vom spòterè Kloschter St. Blasien gfüürt worrè. So kündet è überliferti Notiz uss èm 12. Johrhundert. Unter dèm erschtè Abt Beringer I. isch sit 948 d Reglè vom Hl. Benedikt aagnõõ un streng befolgt worrè.

Dè i dè Übberliferig als „Stifter“ bezeichnete Reginbert vo Seldèbürè wellè Schenkigè vo sinè bi Züri glegènè Güèter a s Kloschter gmacht hèt – sini stèrblichè Übberèscht sin im Chor vo dè Kloschterkirchè bygsetzt – isch wiè dè Reginbert I. mitentscheidend für d Gründig gsi. Reginbert I. isch èn Fründ vom Otto dem Großè gsi, i sellem sim Gefolge er im Kampf gegè d Bayerè èn Arm volorè hèt; sin Sohn Otto II. hèt diè Schenkigè im Johr 983 beschtätigt. Diè èrscht Kirchè uss Stei isch um 950 baut worrè, gweiht worrè isch si durch dè Bischof vo Konschtanz, Gaminolf. Vomuètlich 983 hèt denn dè Kaiser Otto II. d Hochtäler Bernau un Menzèschwand gschenkt, dezuè d Vogtei Blasiwald un d Dörfer Urbärg un Höchèschwand. Sellè Gebièt hèt mo „Zwing un Bann“ gsait. Im Johr 1013 isch d dreischiffigi Münschterkirchè S aalti Münschter entschtandè; d Bauzit hèt bis 1036 duèret. Unter Abt Giselbärt isch 1084 è Neus Münschter entschtandè, d Stephanskirchè, wo 1085 vom spòterè Pabscht Urban II. ygweiht worrè isch. Er hèt d Kloschteraalagè vo 1068 bis 1086 erwiteret, è Urkund vom König Heinrich IV., uusgschtellt z Basel am 8. Juni 1065, immunisyrt diè nit immatrikulyrti Stiftung vo 983. Dört wörd èrschtmôls d cellam in silva Svvarzvvalt a Sancto Reginberto constructam, ab Ottone autem imperatore ... deo et sancto Blasio ... traditam ... schriftlich erwäänt.[1]

St. Bläsy isch wòrend èm Inveschtiturschtrit uff Sitè vom Pabscht gsi, es hèt d Reglè vo dè Abtei Cluny aagnõõ. Zwischè 1070 un 1073 sin Kontäkt zum cluniazensischè Reformkloschtèr Fruttuaria z Obberitaliè aaznää. Resultat vo sellè Kontäkt isch dè Aaschluss vo St. Bläsy a d fruttuarischi Reformrichtig gsi, d Yfüürig vo dè Laièbrüèder un woll d Gschtaltig vo St. Bläsy als Doppelkloschtèr vo Mönch un Nonnè; d Nonnè hèn vor 1117 s Kloschtèr Berau bsidlè söllè.

Dè Hischtoriograf Bernold vo Konschtanz stellt St. Bläsy nebbè m Kloschtèr Hirsau un èm Kloschtèr Allerheiligè als füürendi schwòbischi Reformklöschtèr dar. Vo St. Bläsy uus isch unter anderèm reformyrt un als Priorat odder Probschtei gründet worrè: Kloschtèr Muri (1082), spòter ebbèfalls Reichsabtei Ochsèhuusè (1093), Stift Göttweig (1094), Stift Garschtè, Fürschtschtift Kemptè, Kloschtèr Wyblingè, Kloschtèr Seeon un Kloschtèr Ängelbärg, umschtrittè isch s Kloschtèr Muri, wo vom Kloschtèr Einsidlè gründet worrè isch, Kloschtèr Trub isch dōdegegè St. Bläsy zuèghörig gsi. Stei am Rhy (vor 1123), Prüm (1132) un Maursmünschtèr (vor 1166). Bischof Otto II. vo Konschtanz hèt in èrè Urkund vom 17. Februar 1170 , aagfertigt im Kloschtèr Allerheiligè z Schaffhuusè, zugunschtè vo St. Bläsy im Rèchtsschtrit um Ebringè entschiddè.

An Kommunidäätè im Schwarzwald hèt St. Bläsy d Klöschtèr Alpirsbach (1099), Kloschtèr Sankt Ulrich un Afra Augsburg, Kloschtèr Ettèheimmünschtèr (1124) un Sulzburg (um 1125) sowiè sini Dinghööf Steinè (um 1100), Schloss Bürglè (vor 1130) un Sitzèkirch (um 1130) un s Kloschtèr Heilig Chrütz z Donauwörth beyflusst.

È um 1150 erschtellti Lischtè vo Gebetsvobrüèderigè zeigt d Witläufigkeit vo dè Bezièhigè zwischè St. Bläsy un anderè Frauè- un Männerklöschtèr. D Schutzvogtei vo dè Bischöf vo Basel durch Adalgoz vo Weer hèt mo durch è Urkundèfälschig abschüttlè könnè, welli dè vomuètlich i d Irri gfüürtè Kaiser Heinrich V. aaschlièßend durch d Urkundè vom 8. Januar 1125 beschtätigt hèt, so dass dèm Kloschtèr denn tatsächlich Könnigsschutz un freii Vogtwaal zuègschtandè worrè isch. Neuer Vogtherr isch dè Bischof vo Konschtanz worrè, St. Bläsy hèt d Zääringer zu Schirmvöögt gwäält. Nõch èm Uusschterbè vo dè Zääringer hèt 1218 widder dè Kaiser s Vogträcht übbernõõ, bis 1250 dè Kaiser Konrad IV. s Vogträcht a dè Rudolf vo Habsburg un dõmit a d Habsburger übberträgè hèt. Kaiser Karl IV. hèt 1353 nomolls diè freii Vogtwaal beschtätiget. D Abtei hèt zwischè 1369 un 1371 dè Herzog Albrecht als erblichè Vogtherrè anerkènnt, Öschterrych isch Landesherr worrè.

Lueg au: Vorderöschtrych

Im Volauf vom 12. Johrhundert isch mit dè Zit dè Eifer vo dè Schwarzwälder Mönch erlaamet, di Aktividäte sin vom Uusbau von èrè umfangrychè Grundherrschaft dominyrt. So isch 1166 d Schenkung von èrè Kirchè vo Gerschbach schriftlich belait, wodurch dè Yfluss vom Kloschtèr i dè Region witer gwachsè isch. Au jeensits vom Hochrhy hèt mo Gelände un Güèter erworbè. Asè hèt im Johr 1241 dè Abt Arnold vo Berau mit Ulrich vo Klingè s Gelände, wo dèsell s Städtle Klingnau erbauè lôô hèt. Do drin isch vo St. Bläsy d Probschtei Chlingnau ygrichtet worrè. Spòter isch es dörtige Wilhelmitè Kloschtèr Sion dezuè kõ. 1113 isch d Probschtei Wislikofè gründet worrè, 1120 d Kirchè z Schneisingè erworbè worrè. 1150 isch Kirchdorf (Gem. Obbersiggèdal) dezuè kõ.

Am 1. Mai 1322 hèt èn Großbrand diè gsamtè Aalaagè vonichtet. Mo hèt umgehend mit èm Uffbau nõch aaltè Vorlaagè aagfangè, schu 1348 sin diè im Styl vo dè Gotik erneurtè Kloschtèrbautè fèrtiggschtellt. 1464 sin im Waldshuèter Chrièg d Eidgenossè i d Nòchi kõ un hèn i dè Umgebung Hööf niderbrènnt, Abt Chrischtoph isch inè entgegè gangè un hèt si bewirtè lõ, asè hèt er s Kloschtèr rettè könnè.

13. Johrhundert bis 18. Johrhundert

ändere
 
Gränzschtei zum Fürschtèhuus Fürschtèbärg (1767)

I dè Folg vo dè Entscheidig vo Wienächtè 1124[2] hèn sich d Zähringer als Kloschtervögt etablyrt, nõch dèrè irem Uusschterbè 1218 isch d Vogtei unterm Kaiser Friedrich II. (1212/1215–1250) Reichslehè worrè. Des bedütet, dè Kaiser isch glychzitig Vogtherr übber d Abtei worrè: Reichsunmittelborkeit. Dè Mönch Otto vo St. Bläsy hèt i sinerè Chronik d Ereignis vo 1146 bis 1209 gschilderet. Mit dè Vopfändig a s Hochschtift Konschtanz bzw. Bischtum Konschtanz isch d Unmittelborkeit vom Kaiser widder wèg gsi.

Um d Mitti vom 13. Johrhundert sin d Habsburger als Schutz- un Kaschtvögt vo dè Mönchsgmeinschaft bezüügt. St. Bläsy isch dõmit zuè nem Beschtanddeil vom vorderöschterrychischè Herrschaftsvoband vo dè habsburgischi Herzög worrè un i dè früè Neuzit als Landschtand vorderöschterrychischs Prälatèkloschter vo dè [[Grafschaft Hauenstein{Grõfschaft Hauèschtei]]. Trotzdemm hèt s au Bezièhigè zum Rych gää, welli dõmit zämmèghängt sin, dass ès Kloschter zwischè 1422 un 1521 i dè Reichsmatrikel gfüürt worrè sin un dè schwòbische Reichschreis 1549 vogeblich vosuècht hèt, St. Bläsy als Reichsprälatèkloschter yzbindè. Diè vir sit demm Èndi vom 13. Johrhundert vo St. Bläsy erworbenè „Rychsherrschaftè“ Blomegg, Bettmedingè, Gurtwyl (1646 Probschtei) mit Gutèburg un dè Berauer Bärg sin Uusgangspunkt für diè 1609 konstituyrti reichsuumittelbari Herrschaft Bõõdorf gsi. Dõmit isch dè jewylige Abt au glychzitig Landgraf vo dè Rychsherrschaft Bõõdorf gsi. Kaiser Franz I. Stephan hèt 1746 dè Abt Franz II. (Schächtelin) i dè Rychsfürschtèschtand erhobbè. Er isch dõmit dè èrschti Rychsprälat vo dè zuèkümpftigè Fürschtabtei St. Bläsy gsi.

Im 14. und 15. Johrhundert hèt d Grundhèrrschaft iri gröschti Uusdeenig erreicht un hèt sich übber witi Gebièt vom Südschwarzwald erschtrèckt, unter Ybezièhig vo dè gnanntè Probschteiè sowiè èm Nonnèkloschtèr Guètnau, dè Neugründig vo dè Probschtei Wytnau, und dè Nyderkirchè z Nyderrotwyl, Schluchsee, Wettèlbrunn, Achdorf, Hochemmingè, Todtnau, Efringè, Schönau, Frickingè, Neuèzèll bi Ibach, Nellingè un witeri, bis nõ Italiè. È Legèndè berichtet, dass d Mönch vo St. Bläsy uff èm Wäg gu Rom immer in eigènè Klöschtèr übbernachtè hèn könnè.

1526 (Buèrèchrièg) isch s Kloschtèr völlig zerschtòòrt worrè; vo allem dè uusschweifende Läbbensschtyl vom Abt Èbberhard vo Reischach hèt dè Unmuèt vo dè Buèrè gweggt. Unter Abt Caschper I. (1541–1571) hèn d Bautè im aaltè Styl erneueret wörrè könnè un bis Aafang vom 18. Johrhundert immer widdèr erwiteret wörrè könnè. 1634 - dè Dryßgjöhrige Chrièg isch voll im Gang gsi - sin d Schwedè iigfallè un hèn schwèri Verwüèschtungè aagrichtet.

Kloschtèr Sion (Klingnau) un s Kloschtèr Mengè sin 1725 erworbè worrè, ebbèso isch s Kloschtèr Obberryd 1725 bis 1806 Benediktinerpriorat vo St. Bläsy gsi. Abt Franz II. hèt s Kloschtèr 1727 bis 1742 unter m Architèkt Johann Michel Beer vo Bleichtè 1740 bis 1741 völlig abdrägè un im Styl vom Barock uffbauè lõõ. Baumeischter isch dè Franz Joseph Salzmann gsi. D Kanzleigebäude un dè Gaschthof sin unter m Johann Caspar Bagnato erbaut worrè.

D Abtei hèt Kameralämter z Waldshuèt, z Fryburg, z Kaiserschtuèl, z Züri, z Basèl un z Schaffhuusè unterhaaltè; därt isch s ehemõlige Amtshuus i dè Rosègassè[3] zuè nèm Waisèhuus umbaut worrè.[4][5]

Widderuffbau durch Fürschtabt Martin Gerbert

ändere
 
Kloschtèraalaag St. Bläsy uff èm Kupferschtich vom Matthias Pfenninger (1739–1813).

Bsunders unter Fürschtabt Martin Gerbert, wo s Amt vo 1764 bis 1793 uusgüèbt hèt, hèt St. Bläsy sini Blüètizit erläbbt, diè dè Bau bzw. nõch èm Großbrand vo 1768 dè Widderuffbau vo dè witläufigè Barockaalaagè un vom früèklassizistischè Kloschtèrdom erscht möglich gmacht hèt.[6] Unter Abt Gerbert isch ab 1771 nõch Blään vom Architektè Pierre Michel d’Ixnard, dè gly unnè durrè gsi isch, un vom französischè Architèkt un Monnèmer Hofbaumeischter Nicolas de Pigage, wo ab 1775 als Baudirèktor fungyrt het, un èm Bauleiter Franz Josef Salzmann diè ydrucksvollei Kuppèlkirchè im Styl vo dè Klassizischtig entschtandè. Iri gwaaltigi Kuppèlkonschtruktion uss Holz isch vom yheimischè Zimmermeischtèr Joseph Müller uusgfüürt worrè un hèt högschti Aaerkennig gfundè. Uusgschmückt isch s Kloschtèr vom Bildhauer Joseph Hörr un Johann Christian Wentzinger, diè Stuckatur hèt dè Johann Kaspar Gigl un dè württèbärgische Hofschtuckateur Lodovico Bossi gschaffè, si isch zum Deil nõ erhaaltè (Stägèbau, Habsburgersaal), wòrend dè Carlo Luca Pozzi un sin Bruèder Giuseppe Pozzi a dè Erschtellig vo Modèll z Monnèm unter m Nicolas de Pigage dätig gsi sin. D Chorgittèr hèt dè badische Hofschlosser Johann Jacob Carl Hugenest gfertigt, d Gloggè hèt dè Franz Joseph Benjamin Grieninger uss dè Dinaschty vo dè Gloggègièßer uss Villingè gossè. Dätig sin d Mõler Simon Göser un Johann Anton Morath un en Huufè anderi gsi. Am 11. November 1781 hèt mo diè èrschte heilige Mèss im neuè Dom fièrè könnè.

Ufflösig vom Kloschtèr im 19. Johrhundert

ändere
 
Hans Holbei dè Älteri, 1501/12: Maria, wo im Jesuskind èn Granatòpfel hèrrèlangèt, Kunschthistorischs Museum Wyn (erworbè 1926 durch dè Stift St. Paul, Proveniènz St. Bläsy?)

D Bolitik vom Josephinismus hèt bewùrkt, dass s johrhundertealte Benediktinerkloschtèr, wo vo dè Reformation nit witer beyflusst worde isch, 1806 im Zuug vo dè Säkularisation, uffglöst worrè isch. Fürschtabt Berthold Rottler un èn Großdeil vo dè Mönch sin mit dè reschtlichè Kunschtschätz sowiè dè Gebeine vo zwölf Habsburger, wo dõ begrabe gsi sin, znägscht i s uffglöste Stift Spital am Pyhrn z Obberöschterrych un schlièßlich 1809 i s Stift St. Paul im Lavanttal z Kärntè, wo hüt nõ beschtoot. Im 1807 isch s Gebièt um St. Bläsy a s Großherzogdum Baddè übbergange. Dert hèn 27.789 Menschè gläbbt, und dè Wèrt vo dè Güèter isch uff 15.723.965 Guldè voaaschlagt (1 Guldè öppè ei Goldmark). Diè mittelaalterlichi Kloschtèraalaag isch im 18. Johrhundert im barockè Styl übberbaut worrè, denn abber gröschtèdeils abbrènnt un durch dè hütige, sichtbare Bau im Styl vom Klassizismus ersetzt worrè. Deshalb sin keini mittelaalterlichi odder früèneri Bautè erhaaltè blibbè.

D Kloschtèrkirchè un d Kloschtèrbautè sin nõch dè Säkularisyrig schyr vokeit. Ab 1808 sin Fabrikè ygrichtet worrè.[7] Johann Caspar Bodmer uss Züri (1776–1827), Erbauer vom Schuuffèlraddampfèr Stephanie, isch schu am 20. Juli 1809, nõ bevor èn Kaufvotraag uusgfèrtigt worrè isch, z St. Bläsy mit elf sechsschpännigi Fuurwärk voll mit Maschinnè, Wärkzüüg un Huusrõt ydroffè un hèt mit èm Ufstelle vo Baumwollschpinn- un Wèbmaschinnè aagfangè. Spòter hèt er au diè Badische Gweerfabrik betribbè, wo dõ unter finanzieller Beteiligung vom David vo Eichthal 1810 ygrichtet worrè sin. Nõch èm Dôt vo sinèrè Frau 1822 hèt dè Bodmer St. Bläsy volõõ, isch z Ängland un Wyn un zletscht bi sim Schwigersoo J. F. Reishauèr z Züri dätig gsi. D Maschinnèfabrik hèt dõmolls als diè Gröscht vo irer Art z Dütschland goltè.[8]

1910 isch d Kuppel un 1913 dè Innèraum vom Dôm widderhèrgschtellt, wo 1874 abebrennt isch. Ab 1934 hèn d Kloschtèrräum è Internat behèrbergt, 1946 hèt s hüt nõ exischtyrende Kolleg St. Bläsy dõ ièziè könnè. Nõch èm erneutè Großbrand vo dè Kloschtèraalaag 1977 isch hüt widder alles umfassend renovyrt worre. Nebbè dè Gottesdiènscht findè au Orgèl- un Dômkonzèrt sowiè Uusschtelligè i dèm einmõligè Bauwärk statt.

Bibliothêk

ändere
 
Buèch uss dè Kloschtèrdruckerei Sankt Bläsy, Marquard Herrgott un Rustenus Heer, Nummotheca principum Austriae, 2. Ufflaag St. Bläsy, Band 2, Deil 1, 1789
 
Dreibändigi Guètèbärg-Biblè mit blindbrägtè Ybänd us èm Johr 1560 vom Kloschtèr St. Bläsy, i dè Library of Congress, 1944, (erworbè übber St. Paul)

S Kloschtèr hèt wiè alli Benediktiner-Klöschtèr è großi Bibliothêk. Dõdrin hèn sich s Ramsey-Psalter un au s St. Blasien-Psalter befundè, wo dõ im Scriptorium entschtandè isch. S Kloschtèr vofüègte übber è eigni bedütendi Druckerei (einigi Wärk sin uusgschtellt im Museum im Haus des Gaschtes z St. Bläsy). D Druckeryrichtig hèt nõch dè Ufflösig d Hochschuèl Fryburg chriègt, denõch hèt si dè Volegèr Bartholomä Herder gmiètet. Well s Kloschtèr meefach im Lauf vo dè Gschicht Bränd zum Opfer gfallè isch, isch au d Bibliothêk oft zerschtört worrè. Dè Bibliothêksaal vo dè drittè Kloschteraalaag isch (1729 bis 1732) vom Stukkateur Giovanni Battista Clerici un sim Soo gschtaaltet worrè, welli au dè Theatersaal mit Stuck vosää hèn, nõch ihnè isch dè Dominikus Zimmermann im Kloschtèr dätig gsi (1732). Abt Gerbert hèt bim letschtè Großbrand im Neubau èn großè, abber schlichtè Bibliothêksruum yrichtè lõõ, wo vom Friedrich Nicolai[9] i sim Buèch beschribbè wörd. 1806 beschrybt dè Joseph Albrecht vo Ittnèr d Bibliothêk als dreischtöckigè Saal nõch italienischer Art mit èrè durchgängigè Galery, offèbar sin nur d Treppèuffbautè erneuert worrè.

Unter m Fürschtabt Martin Gerbert isch diè bis hüt beschtehendi Forschungsidee vo dè Germania Sacra geborè worrè, wo sich d Erfassig vo dè Gschichtè vo dè Klöschtèr un Bischtümer z Dütschland zur Ugfgasb gmacht hèt. Dõdurch hèt er vill Fründ, Forscher un Intressyrte begeischteret, unter anderè d Hischtoriker Trudpert Neugart, Pater Aemilian Ussermann (1737–1798), wo vu St. Ulrich nõch St. Bläsy kõõ isch – dört isch er Bibliothekâr –, Pater Marquard Herrgott, Pater Ruschtenus Heer, Pater Moritz Hohèbaum van der Meer, doch au wit entfernti hèn d Korreschpondenz mit èm Abt im Albdal ghaaltè: Kardinal Garampi, Philippe-André Grandidier, Philipp Jakob Steyrer, dè Sammler Beat Fidel Zurlauben, Stephan Alexander Würdtwein un villi anderi (z Wyn, Rom, Göttweig, Thennèbach, Pfäffers, Züri, Ravenna/St. Vitale un witeri).

Lischtè vo dè Äbt vu St. Bläsy

ändere

Luèg au

ändere

Literadur

ändere
  • Michael Buhlmann: Benediktinisches Mönchtum im mittelalterlichen Schwarzwald. Ein Lexikon. Vortrag beim Schwarzwaldverein St. Georgen e. V., St. Georgen im Schwarzwald, 10. November 2004, Teil 2: N-Z. St. Georgen 2004, S. 76ff. (= Vertex Alemanniae, H.10/2)
  • Claus-Peter Hilger, Stephan Kessler (Hrsg.): Dom St. Blasien auf dem Schwarzwald. J. Fink, Lindenberg 2006, ISBN 3-89870-218-9.
  • Germania Benedictina. Bd. 5. Franz Quarthal (Bearb.): Die Benediktinerklöster in Baden-Württemberg. 2. Uflag. St. Ottilien 1987, ISBN 3-88096-605-2, S. 146–160.
  • Hugo Ott: Studien zur Geschichte des Klosters St. Blasien im hohen und späten Mittelalter. Stuttgart 1963. (= Veröffentlichungen der Kommission für geschichtliche Landeskunde in Baden-Württemberg; Reihe B, Band 27)
  • Hugo Ott: Die Vogtei über das Kloster St. Blasien seit dem Aussterben der Zähringer bis zum Übergang an das Haus Habsburg. In: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins. 113 (NF 74), 1965, S. 30–44.
  • Hugo Ott: Die Klostergrundherrschaft St. Blasien im Mittelalter. Beiträge zur Besitzgeschichte. Stuttgart 1969. (= Arbeiten zum Historischen Atlas von Südwestdeutschland, Bd.4)
  • Paul Booz: Bau- und Kunstgeschichte des Klosters St. Blasien und seines Herrschaftsbereiches. Schillinger, Freiburg 2001, ISBN 3-89155-264-5.
  • Johann Wilhelm Braun (Bearb.): Urkundenbuch des Klosters Sankt Blasien im Schwarzwald. Von den Anfängen bis zum Jahr 1299. Teil I: Edition; Teil II: Einführung, Verzeichnisse, Register, Stuttgart 2003, ISBN 3-17-017985-3. (= Veröffentlichungen der Kommission für Geschichtliche Landeskunde in Baden-Württemberg: Reihe A, Quellen; Band 23)
  • Helmut Naumann, Die Schenkung des Gutes Schluchsee an St. Blasien, In: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, Zeitschriftenband, (1967)

Weblinggs

ändere
  Commons: Kloschter St. Bläsy (Schwarzwald) – Sammlig vo Multimediadateie

Einzelnõchwys

ändere
  1. ↑ Johann Wilhelm Braun (Bearb.), Urkundenbuch des Klosters Sankt Blasien im Schwarzwald. Von den Anfängen bis zum Jahr 1299, S. 30
  2. ↑ Johann Wilhelm Braun (Bearb.): Urkundenbuch des Klosters Sankt Blasien im Schwarzwald. Von den Anfängen bis zum Jahr 1299.Teil II: Einführung, Verzeichnisse, Register, Stuttgart 2003, S. 142 –143
  3. ↑ Theodor. Beck, Geschichte des Waisenhauses Schaffhausen in den Jahren 1872-1922, vom Bürgerrat z. Feier des 100jähr. Bestandes der Anstalt (Hrsg.), 1922
  4. ↑ Historischer Verein des Kantons Schaffhausen (Hrsg.), Festschrift der Stadt Schaffhausen zur Bundesfeier 1901, S. 23
  5. ↑ [1]|Peter Scheck, Vom Waisenhaus zum Jugendheim an der Rosengasse, Stadtarchiv Schaffhausen online
  6. ↑ Dom St. Blasien, 2., überarbeiteti, aktualisyrti Ufflaag 2012, Kunschtvolaag Josef Fink, 88161 Lindèbärg
  7. ↑ Wolfram Fischer, Die Anfänge der Fabrik von St. Blasien, Ein Beitrag zur Frühgeschichte der Industrialisierung, S.330 ff. in: Heinrich Heidegger / Hugo Ott, St. Blasien, 200 Jahre Kloster- und Pfarrkirche, 1983 ISBN 3-7954-0445-2
  8. ↑ Rudolf Metz, Geologische Landeskunde des Hotzenwaldes, S. 651
  9. ↑ Friedrich Nicolai, Beschreibung einer Reise durch Deutschland und die Schweiz im Jahre 1781; 12 Bde., Bèrlin u. Stettin 1783–1796

Koordinate: 47° 45′ 36″ N, 8° 7′ 48″ O

  Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Kloster_St._Blasien_(Schwarzwald)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Kloster_St._Blasien_(Schwarzwald)&oldid=1015839"