Alemannische Wikipedia

Dòm St. Bläsy

Dè Dòm vo St. Bläsy stòt z St. Bläsy im Landchreis Waldshuèt, im Südschwarzwald. Diè ehemõlig Abteikirchè vom Kloschter St. Bläsy hèt è Gsamthöchi vo 62 Metèr un isch 1783 ygweiht worrè. Si isch dòmolls diè drittgröschti Kuppelkirchè vo Europa gsi.[1] Mit èrè Spannwitti vo 36 Metèr ghört iri Kupplè gegèwärtig nò zu dè gröschtè z Europa. Dè Architekt Pierre Michel d’Ixnard hèt si dè früèklassizistische Bau nõch èm Vorbild vom Pantheon z Rom errichtet. Diè Kirchè wörd vo dè römisch-katholischè Pfarrgmeind St. Bläsy gnutzt un isch Voaaschtaltigsort von èrè jöhrlich im Summer stattfindendè internationalè Dòmkonzertreiè.

Kuppelkirchè vo St. Bläsy
Luftuffnaam vom Dom

Diè volkstümlich Bezeichnig als „Schwarzwälder Dòm“ wyst nit uff èn Bischofssitz hy; als ehemõligi Kloschterkirchè müèst diè Kirchè, wiè iri Vorgängerkirchè, eigèntlich Münschter heißè.

Gschichtè

ändere

Diè Vorgängerbautè

ändere
 
Kloschtèraalaag um 1562

Dè èrschti Sakralbau vom Kloschter am hütigè Standort isch es unter Abt Otto I. (1086–1108) errichtete romanische Neue Münschtèr gsi. S isch èn bedütendè Votrètter vo dè Hirsauer Bauschuèl gsi. S Aalti Münschtèr isch 1036 gweyt worrè un hèt sich, im Gegèsatz zum neuè, links vom Steibach befundè, èm chlynè Nebbèfluss vo dè Alb. È witeri Voänderig vo dè chrützförmig errichtetè Kirchè isch s Baumatriaal gsi: Si isch nimmi uss Holz baut worrè, sondern uss Stei. D Weiè hèt entwedder im Johr 1088 odder 1104 durch dè Konschtanzer Bischof Gebhard III. vo Zähringè un Hezilo, dè Bischof vo Havelbärg stattgfundè. Nõch schwärè Zerschtörigè durch èn Brand im Johr 1322 sowiè 1526 durch uffständischi Hauèschteiner wôrend èm Buèrèchrièg, sin umfangrychè Reparaturè nötig gsi. Si sin 1538 mit dè Weiè durch Weibischof Melchior vo Konschtanz abgschlossè worrè. Im Dryßgjöhrigè Chrièg isch St. Bläsy vo dè Pescht un dè Schwedè heimsuècht worrè un d Mönch sin i d Schwiz gfloè. Vo 1727 bis 1742 hèt dè Johann Michael Beer vo Bleichtè unter m Abt Franz II. Schächtlin è großi barocki Kloschtèraalaag mit zwei Innèhööf errichtet. 1736 isch es Aalti Münschtèr abgrissè worrè, wo sit 1620 als Pfarrkirchè bruucht worrè isch. Bis i d 1760er Johr sin diè deilwys erhaaltenè Wûrtschafts- un Verwaltigsgebäudi (Kanzlei, Bleiche, Mühle, Infirmerie) durch d Architektè Johann Caspar un Franz Anton Bagnato entschtandè, vo dennè s letschti, s mächtigi Dorhuus, s Datum 1767 drait.[2]

Zerschtörig un Neubau

ändere
 
Kloschteraalaag im Johr 1783
 
S Gebäude nõch èm Brand vo 1874
 
Fèrtigschtelligsjohr vo dè Renovyrig im Marmorfuèßbodè samt Kapslè mit Dokumenter

È Johr spôter, 1768 isch è Füèr uusbrochè, wo s Kloschter stark beschädigt un diè mittelaalterlichi Münschterkirchè zerschtört hèt. Unter dèmm sit 1764 amtyrendè Fürschtabt Martin Gerbert isch èn Neubau erschtellt worrè. Wôrend d Kloschterbautè witgehend uff èm aaltè Grundriss widderhèrgschtellt worrè sin un einigi Deil vum Aaltbau grettet wörrè hèn könnè, hèt dè Gerbert für dè Kirchèbau è spektakuläärs Brojèkt in Aagriff gnõ. Er hèt dè französisch Architèkt Pierre Michel d’Ixnard vopflichtet, èn Votrètter vom neuè früèklassizistischè Styl un hèt mit èm bis vor èm Brand dominyrendè süddütschè, italienisch bräägtè Barock vo dè Bagnato-Schuèl brochè. Gerbert hèt mit èm Kirchèbau s Bemüè vobundè, d Gebein vo dè èrschtè Habsburger. wo i dè Schwiz beschtattet gsi sin, nõch St. Bläsy umzbettè. St. Bläsy hèt zu Vorderöschterrych ghört un aagsichts von èrè zuènemmend kirchèfeindlich gsinntè österrychisch-habsburgischè Bolitik isch es Gerberts Strategy gsi, St. Bläsy als è „Hausgrablaag“ vo dè Dûnaschty z brofilyrè un dõdurch bolitisch abzsicherè. 1770 hèt er d Gebein vo dè Anna vo Habsburg uss èm Basler Münschter gu St. Bläsy übberfüürt. Ußerdèmm sin folgendi Habsburger uss Könnigsfäldè umbettet worrè:[3]

Dè blaante Bau von èrè großè Grufthallè unter dè Rotundè isch abber niè uusgfüürt worrè, Fürschtabt Gerbert hèt sich mit dè Beisetzig vo dè Ahnè vo dè Habsburger unter m Winterchor zfriddè gää.[4]

Nebbè sellè „Politreliquiè“[5] isch au dè ryche Reliqièschatz vom Kloschter zu dè Bräsentation beschtimmt. Martin Gerbert, d'Ixnard un dè uusfüürende Baudirektor Franz Joseph Salzmaa hèn èn Zentralbau nõch èm Vorbild vom Pantheon z Rom konzipyrt, was è Abkeer vum traditionellè Kirchèbautûpus vo dè Langhuuskirchè bedütet hèt. Für d Mönch hèt mo è länglichè Chorbau vorgsää, wo a d Rotundè aagschloßè hèt. Baubeginn isch 1772 gsi. Offebar um Differenzè mit èm Abt z übberwindè, isch dè D’Ixnard im Dezembèr 1773 nõch Wyn greist un hèt dè Kaiserin Maria Theresia eigèmächtig d Baublään zeigt. Aagsichts vo sellèrè „Frechheit vum Architèkt“ isch sin Votraag nit volängeret worrè. Vo 1775 bis 1777 isch dè französisch Architèkt Nicolas de Pigage als Berõter tätig gsi. I dè Folgejohr isch dè uffwändige Kuppelbau fèrtiggschtellt worrè, dèmm sini Holzkonschtruktion vom St. Bläsier Zimmermeischter Joseph Müller errichtet worrè isch. 1778 isch s Kuppeldach mit Kupferblèch ydeckt worrè un dè Hauptschtei übber m Hauptportal gsetzt worrè, nõch èm witerè Johr d Kupplè uusgmòòlt un s Chorgitter gschmydet worrè. Dè Fryburger Künschtler Johann Christian Wentzinger hèt s Deggègmälde gschaffè. Glychzitig hèt dè Johann Kaspar Gigl d Rotundèstuckadur aagfertigèt un isch beufftraagt worrè, nüü Stuckmarmor-Altäär uuszfüürè. Zwar hèt sell nõch èm Entwurf vom Wentzinger bassyrè söllè, abber im Gigl isch erlaubt worrè, si nõch eigenem Ermessè z voänderè.[6] 1781 isch dè Hochaltar un diè beidè Kanzelaltäär baut worrè un s Gemälde übber m Chorbogè fèrtiggschtellt worrè. D Schnitzereiè a dè Orglè hèt dè Joseph Hörr uss Bläsiwald übbernõõ. Am 11. Novembèr 1781, èm Nammensdag vom Fürschtabt Martin Gerbert, hèt mo diè èrschti Heiligi Mèss i dè neuè Kirchè gfiièrèt. 1782 hèn d Arbètè a dè Nebbèaltäär aagfangè un am 21. Septembèr 1783 hèt dè Fürschtbischof Maxmillian Chrischtoph vo Rodt uss Konschtanz d Kuppelkirchè ygweit.

Bränd un Rekonschtruktionè

ändere

1806 hèt dè Kurfürscht Karl Fridrich als Gegèleischtig für sini Unterschtützig vo Badè vom Naboleon im Chrièg gegè Öschterrych dè sanktbläsische Bsitz chriègt. Diè dõdefür notwendigi Enteignig vo kirchlichè Territoriè isch durch dè Rychsdeputationshauptschluss staatsrächtlich vorbereitet worrè. Dõmit hèt è rund dausendjöhriges Wûrkè vo dè Mönch innerhalb vum Kloschter si Ènd ghà. Diè Mönch sin nõch Öschterrych gangè un hèn 1809 s Stift St. Paul im Lavantdal bezogè. Dörthy hèn si au dè gröschte Deil vom Kirchèschatz, d Biblioteek un d Kunschtsammlig hèrrèbròcht. 1808 un 1809 hèt dè Großherzog d Kirchè rummè lõ, d Orglè vom Johann Andreas Silbermaa isch i d Stephanskirchè nõch Karlsruè bròcht worrè, Schällè sin entfèrnt un d Yrichtig zum Deil zerschlagè worrè.

Nõch dè Uffhebig vom Kloschter hèn è baar Unternämmer i dè Gebäud Fabrikè ygrichtet. Johann Caspar Bodmer (1776–1827) hèn ab 1809 è Fabrik für d Hèrschtellig vo Baumwollschpinn- un Webmaschinnè betribbè. Ab 1810 hèt dè Heinrich Düggli, ebbèfalls uss dè Schwiz, è Waffèfabrik unterhaaltè. 1811 hèt sich dè Bankier David Seligmann, sit 1814 als Freiherr vo Eichthal gadelèt, i der ehemõligè Kloschtermülli è Spinnerei y un hèt diè ehemõligi Wachsbleichi vom Kloschter zu dè Garnbleichi umgmodlèt.

Am 7. Februar 1874 isch i dè Spinnerei è Füèr uusbrochè un dè Oschtflügèl vo dè Kloschteraalaag isch abbrännt. D Kirchèkuppel isch ebbèfalls ygschtürzt un d Innèuusschtattig isch durch s Füèr vowüèschtet worrè. Zwischè 1878 un 1883 hèt dè Großherzog vo Badè d Ußèkuppel widder errichtè lõ. Doby isch s Holzgebälk durch 20 Bogèbinder uss Ysèfachwärk ersetzt worrè, diè uff èm Muèrwärch glagerèd sin un obbè zämmèlaufed. Uss statischè Gründ isch d Kuppelform lycht modifiziert worrè, d Öffnig zwischè Rotundè un Chorraum zuèguèret worrè un im Chor s Gotteshuus vo dè Gmeind ygrichtet worrè. Im Johr 1880 hèt dè Hofmõler Wilhelm Dürr als Altargmäälde èn Triptychon mit St. Bläsy erschaffè, wellè d Himmelfaart Chrischti ud St. Fridolin abbildet hèt.[7] 1888 isch diè reschtauryrt Chorkirchèg yweiht worrè. 1910 hèt mò mit èm Bau vo dè Innenkupplè aagfangè, wo drei Johr spôter fèrtiggschtellt worrè isch. Si isch eini vo dè èrschtè Ysebedongkupplè gsi, uusgfüürt durch s Unternämmè Dyckerhoff & Widmann (vgl. Jahrhunderthalle (Breslau)). Diè eigentlich Innèkuppel isch in irè dinnè als Zyrkupplè uffghängt. Am 1. Juni 1913 hèt dè Erzbischof Thomas Nörber diè widdererrichteti Kirche ygweiht..

Im Zweitè Wèltchrièg sin 1942 vir vo dè füüf Glockè beschlagnaamt und uss dè Türm entfèrnt worrè. Am 2. Auguscht 1951 sin bim Friedrich Wilhelm Schilling z Heidelbärg füüf neui Schällè gossè worrè; d Weihi hèt am 16. Septembèr im sälbè Johr stattgfundè. Vir witeri Gloggè am 9. Juli 1961 gweit worrè.[8] Vo 1969 bis 1971 hèt die Renovyrig vom Chorruum, dè Altaar un èm Chorgitter durch dè Kölner Bildhauer Elmar Hillebrand duèrèt.

Am 27. Mai 1977 isch erneut èn Großbrand i dè Kloschteraalaag uusbrochè, dè witi Deil vom Wescht- un Südflügel zerschtört hèt. Durch dè Füèrweerysatz hèT d Kirchè grettet wörrè könnè.

S Land Badè Württèbärg, isch bedingt durch gschichtlichi Ereignis w. z. B. d Säkularisyrig 1803, vopflichtet, dè Dòm vo St.Bläsy baulich z unterhaaltè. Deshalb hèt 1981 s dõmõlige Staatliche Hochbau- un Universitätsbauamt Konschtanz mit èm Wenzel Ritter vo Mann un èm Architèkt Günther Mall un d Ußèschtell Waldshuèt unter dè Leitig vom Architèkt Joachim Otte d Blaanig, Finanzyrig un d Uusfüürig vo dè Renovyrigsarbetè a dè Kirchè aagfangè. Diè beschtehende Warmluftheizig vo dè Rotundè isch durch è Fuèßbodèheizig (Warmluft) ersetzt worrè. Konschtanti Vorlauftemperadur sött è uusglichenes Raumklima schaffè un è vorzitigi Neuvoschmutzig vohinderè. Diè voaaschlagtè Gsamtkoschtè vo 9,8 Millionen DM für d Innèrenovation sin yghaaltè und allè Büèz termingerächt zum 200-jöòmhrigè Jubiläum 1983 fèrtiggschtellt worrè.

Zyl vo dè Blaanig isch è zitgmääßi Architektur unter Ruggbsinnig uff diè urschprünglich Gschtaaltig, also d Sûmbiosè vo modernè Elemènt mit dè Vorschtelligè vom Pierre Michel d’Ixnard, wiè si am Marmorbodè erkennbar sin, wo in Grundzüüg èm Entwurf vom d’Ixnard z sää sin. Selli Sûmbiosè hèt vom Mittelpunkt vom Marmorbodè aagfangè übber diè uffwändig marmoryrtè Pilaschter un Süülè zu dè wyß gfasstè Kupplè gfüürt. Asè sin Bodè, Süülè un Kupplè geschtalterisch mitènand vobundè worrè. Diè neu "kaalti, wyßi Pracht" vo dè Rotundè isch vo dè katolischè Pfarrgmeind kritisch gsää worrè. Au s wyße Gschtüèl, wo wiè einzelni Stüèl aadütet isch, hèt dütlichi Kritik gfundè. Glyches gildet für diè èkstra entworfenè Lampè. Vo dè Gmeind gruèfene Fachlütt hèn ußerdèmm dè Ybau vo buntè Fenschter wellè. S unkonventionelle Vorgõ vom Blaaner isch dank dè Unterschtützig vom Denkmõlpfleger vo dè Ußèschtell z Fryburg Hans Jakob Wörner durrègangè. S Ergebnis vo dè Innèrenovyrig hèt nõch èm Abschluss vom Büèz einhelligi Zuèschtimmig erfaarè. Uss Kritiker sin Befürworter worrè.

1985 isch è umfassendi Ussèrenovyrig vom Dòm yschlièßlich vo nèrè Neuverfuègig vo dè Nadurschtein durrègfüürt worrè. Diè rundè Kuppelfenschter sin zwecks dè besserè Belüftig vo dè Kupplè zweideilig uusgfüürt worrè. D Gussvasè un alli Kupferydeckigè muèn übberprüèft un sanyrt wörrè. Drunter au èn Huufè no vorhandeni Schusslöcher uss èm Zweitè Wältchrièg. Bortàlchrütz, Turmsunnè un Kuppelkuglè hèn aus Koschtègründ è Blattvergoldig mit Spezialbschichtung erhaaltè. Bewusst isch vo dè staatl. Hochbauvowaaltig uff d Rekonschtruktion von èrè Baluschtradè übber m Bortàl vozichtet worrè.

1988 isch, widder unter lokaler Kritik, dè gsamte Vorblatz neu gschtaaltet worrè. Zyl vo dè Blanig durch s Staatliche Hochbau- un Universitätsbauamt Konschtanz isch es gsi, im Dòm èn gebüürendè freiè Raum z schaffè. Dezuè hèt diè umittelbar am Dòm vorbeifüürendi Ortsschtrõss volait wörrè müèsè. Sitlich isch durch s Entfärnè vo Heggè, Strüücher un Bäum Abschtand gschaffè worrè. Dè Blasiusbrunnè als Namensgäber vum Dòm hèt d Vobindig vom üßerè zum innerè Berych vom Dòm schaffè söllè. Sell wörd i dè Ōbedschtundè durch diè ekstra entworfenè Laternè unterstrichè. Dè Brunnè hèt dè Fryburger Künschtler Walter Schelenz entworfè.

Ebbèfalls im Uffdraag vom Staatlichè Hochbauamt hèt bis März 1993 d Köllner Bildhauer Elmar Hillebrand un Theo Heiermann 14 Chrützwägschtationè entworfè. 1995 bis 1997 isch für rund ei Million DM d Schwarz-Orglè generalsanyrt worrè. Au selli Arbetè sin wiè alli Baumaßnaamè zwischè 1973 un 2003 vom Staatlichè Hochbau- un Universitätsbauamt Konschtanz un dèmm sinèrè Ußèschtell z Waldshuèt unter dè Leitig vom Architèkt Joachim Otte initiyrt, finanzyrt un uusgfüürt worrè. I sellen Zitraum isch auch d Neugschtaaltig vo dè Sitèkapellè gfallè, wo behindertègereähtè Zuègang, d Unterfangig (1978?) vo Fundamänt mittels Zementvopressig, zwei neu rekonschtruyrti Sitèaltäär, Chorsitègang un Ambo(Elmar Hillebrand 1994 ) umfasst hèt.

Dè Dòm mit sim hütigè Erscheinungsbild isch s Ergebnis vo 30-jôhriger ständiger Betreuig un denkmõlpflegerischer Arbèt durch diè staatlichi Hochbauvowaltig gsi. Nebbè dè kirchlichè Nutzig als Pfarrkirchè diènt er jetzt als feschtlichè Raum für vilfältigi kulturelli Aaläss.

Gschtaaltig

ändere
 
Blasiusbrunnè uff èm Dòmblatz

Dòmblatz

ändere

Uff dè Mitti vom Dòmblatz stõt vor dè Kuppelkirchè dè Blasiusbrunnè. D Bischofsfigur drait d Johreszaal 1714 un stammt vum Villinger Bildhauer Anton Josef Schupp (1664–1729).[9] D Skulptur vom Heiligè Blasius, nõch dèmm d Kirchè un dè Ort benamst worrè sin, wörd für gwöönlich mit einèrè odder meererè Kerzè als ikonografischem Heiligèattribùt dargschtellt.[10] D Brunnèskulptur vozichtet dõdruff un beschränkt sich uff diè klassischè Bischofsattribùt Krummschtàb, Mitra, Bruschtchrütz un Buèch (Evangeliè). Dòm un Dòmplatz wörred òbends durch voschidni Lichtinschtallationè belüchtet. Übber m Dòmblatz befindet sich è Webcam.[11]

 
S Hauptportàl

Architektùr

ändere

Dè im früèklassizistischè Styl erbaute Dòm bildet diè städtebaulichi Dominantè vom Ort St. Bläsy. Wem mo vo dè benõchbòrtè Ortschaftè Bernau odder Todtmoos chunnt, fallt diè insgsamt 62 Metèr hochi Kuppelkirchè uff. Uff èm Kuppelscheitel isch è goldigi Kuglè mit èm vergoldetè Chrütz aabròcht. S Bauwärch bschtòt uss drei Hauptdeil: Vorhallè mit Türm, rotundèförmigs Laièhuus un langgschtreggtè Chor. D Flügel vom nördlichè Kloschtertrakt fasse d Rotundè y.

Diè quadratischè Gloggètürm vo jewyls zwölf Metèr Breiti un 30 Metèr Höchi bildet gmeinsam mit dè Vorhallè d Frontsitè vo dè Kirchè. Jedè Gloggèturm drait è Ziffèrèblatt. I dè Türm git s dotal nüü Schällè. Krönt wörred beidi Türm durch chlyni Kupplè, dennè iren Aasatz vo Baluschtradè vodeggt wörd. È breiti Stägè füürt im Freiè zu dè Vorhallè. Vir freischtehendi dorischi Süülè vo je 15 Metèr Höchi dräged s Steigebälk. Uff èm Dach befindet sich è großes Chrutzifix, wo um 1928 vo nèm unbekanntè Künschtler gschaffè worrè isch. D Türflügel vom Hauptbortàl dräget Holzreliefs mit zwei Bruschtbilder vo Maria un Josef. Übber m Hauptbortàl vo 1778 isch è Ovalmedaillon vom Erlöserbild Salvator mundi, vom Schriftzùg „Hic factus est in caput anguli, psalm 117“ (Sellè isch zum Eggstei worrè) umgää. D Bildwärch hat um 1778 dè Bildhauer Joseph Hörr gschaffè.

 
Innèraum un Deggègmäldi im Dòm vo St. Bläsy
 
Modell vo dè urschprünglichè Kuppelkonschtruktion
 
Dè langgschtreggti Chòr
 
Diè 1983 erneuerti Innèfassung

Diè großi Innèkuppel ruèt uff 20 chreisförmig aagordnetè korinthischè Süülè un wölbt sich bis zu nèrè Höchi vo 36 Metèr. An dè zweigschossigè Ußèwand vom Umgang befinded sich Pilaschter. Übber dè Süülè isch è Emporè mit 17 Fenschter begeebar. D Innèkuppel isch mit stark strukturyrtè Stuckdeil uusgschtattet. I dè Querachsè vo dè Rotundè befinded sich links un rächts chlyni Balkön; dè linke, als Konventchörle benamst, isch früèner vum Kloschter uus zuègänglich gsi. Uff dè gegèübberligendè Sitè hèt s Abtschörle èn Zuègang vo dè Wònung vom Abt.

Dè langgschtreggti Chor bildet èn Gegèsatz zu dè Laièrotundè. A dè Längssitè stônn ionischi Süülè uff èrè Sockelwand un dräged è Tonnègwölb mit halbrundèm Querschnitt. D Wand vo dè Sitègäng hinter dè Süülè isch durch Pilaschter gliderèt. Dè Abschluss vom Chorraums bildet è yzogenes Joch, i dèmm d Orglè stòt. Dè Hochaltar isch urschprünglich zwischè Mönchs- un Laièberych am Übbergang vo dè Rotundè zum Chor gschtandè.

Pantheon im Schwarzwald

ändere

Diè ugwôônlichi Aalaag vo dè Kirchè als Zentralbau gõt uff Martin Gerbert zrugg un zeigt, dass er mit dè architektonischè Vorschtelligè vo dè Uffklärig un èm Klassizismus votraut gsi isch. Dè Zentralbau isch s Ideal vo dè Renaissancearchitektè gsi, hèt sich abber letschlich nit gegè dè traditionèlle kirchliche Längsbau durrèsetzè könnè. Gerbert un d'Ixnard hèn sich drübber wèg gsetzt. Dezuè chunnt diè klaar Proportionyrig vom Innèraum. Diè geometrisch Idealität vom Kuppelraum bschtòt i dè Uusbildig vo dè Kuppelschalè als reini Halbkuglè, welli zeichnerisch zuè nèrè Vollkuglè ergänzt mit irem Fuèßpunkt dè Bodè berûrt, so dass dè Kuppeldurchmessèr vo 36 m exakt dè Raumhöchi entschpricht, un dè Süülèkranz èn Zilinder vo dè halbè Raumhöchi bildet. Sell unterscheidet dè Ruum vo dè meischt höcher uffschtrebendè Kupplè vom Barock, welli zuèdemm in irer Ußèsilhouette meischt überhöht sin (Petersdòm Rom, Invalidèdòm Paris). Vorbild vo dè Gschtaltig isch es antiki Pantheon z Rom gsi, woby dè Martin Gerbert i sim Bemüè um Reliquiè vo dè Heiligè woll diè chrischtlichi Umwidmung vom Pantheon zuè nèrè Kirchè Sancta Maria ad martyres im Sinn cha hèt.[12] D Habsburgergruft isch urschprünglich als großi Krypta unter dè gsamtè Flächi vo dè Rotundè mit èrè Öffnig nõch obbè blaant, wa im Bau è witeri Sinnebeni gää hett. Tatsächlich isch si abaer als bescheideni Gruftkammerè unter dè Orglè realisyrt worrè (hüt leer, diè Gebein sit 1809 z St. Paul im Lavantdal).

D Originalkonschtruktion vo dè Kupplè bschtòt uss èm 36 Metèr übberschpannendè Eichèdachschtuèl, wo s üßere Kuppeldach drait hèt un a dèmm ebbèso diè inner Zyrkupplè uffghängt gsi isch, bi derè s sich also nit um è Steikupplè ghandelt hèt, sondern um è stuckyrti Schalè. Durch dè Fabrikbrand am 7. Februar 1874 hèt au d Holzkonschtruktion vo dè Kupplè Füèr gfangè, sellèwäg isch si zämmèbrochè. 1884 bis 1885 isch d Ußèkuppel uss 20 Bogèbinder uss Ysèfachwärch neu entschtandè, wo hüt no beschtônn. D Innèkupplè isch vo 1910 bis 1913 vo Dyckerhoff & Widmann widder uffbaut worrè. A dè technisch innovativè Spannbedongdeggi isch diè innere Zyrkupplè uffghängt worrè.

Mit èrè Spannwitti vo 36 Metèr ghört diè Kuppel vom Dòm vo St. Bläsy im Voglych zu anderè Kuppelkirchè z Europa zu dè gröschtè.[13] Dè Scheitelpunkt vo dè üßerè Kupplè isch 50 Metèr hoch, inklusiv èm Knauf un èm Chrütz erreicht d Kirchè è Gsamthöchi vo 62 Metèr un isch dõmit dè högschste Kirchèbau im Landchreis Waldshuèt. Witeri Maaß sin:

  • Ußèwand zu Ußèwand: 43 Metèr,
  • Höchi vo dè Süülè: 18 Metèr,
  • Längi vom Chorraum vom Chorgitter bis zum Ruumendi: 36 Metèr.

Dè Innenruum vom Dòm wörd hüt vo dè Farb Wyß dominyrt. Innèsüüle, Innèkupplè, Fuèßbodè un diè wyß lackyrti Beschtuèlig vom Dòm dräget zum hellè Gsamtbild by. Im Originalzuèschtand vom 18. Johrhundert hèn farbigi Akzènt bi dè Altäär un bi dè hölzerne Uusschtattig dè kaalte Wyßdon è wengili uffglockerèd.

Dè Bèrliner Schriftschteller Friedrich Nicolai, wo als Vertrètter vo dè Uffklärig gildet, sait übber dè Dòm vo St. Bläsy:

„Hier ist reiche Architektur ohne Verkröpfung, ohne Schnirkel, ohne alle Vergoldung und andere überhäufte oder komplizierte Ziraten.“

– Christoph Friedrich Nicolai, 1781

Innèuusschtattig

ändere
 
Kupplè mit Deckègmääldi

I dè Mitti vo dè Innèkupplè findet mò è großes Deckègemääldi vom dütschè Mõler Walter Georgi, wo 1912 gschaffè worrè isch. S stellt d Uffnaam vo Maria i dè Himmel dar. S Bild ersetzt è 1874 durch èn Brand zerschtörts Gmääldi vom Johann Wentzinger, welles d Glorifizyrig vom heiligè Benedikt dargschtellt hèt.

Übber dè Galery a dè Sitè vom Altaar befindet sich è farbigi Darschtellig uss dè Gründungslegendè[14] vom Kloschtèr. S Gemäälde zeigt Ritter Reginbèrt vo Sellèbürè, wiè-n-er èm wältlichè Läbbè entsait un d Schenkigsurkundè übbergit.

Vom Chorgitter, welles zwischè 1777 un 1779 vom badè-durlachischè Hòfschlosser Carl Hugenest[15] agfèrtiget worrè isch, sin Rèschtè a dè Bortàlinnèsitè uffgschtellt. Diè beidè Heiligè Petrus un Paulus wörred durch zwei in Medall tribbeni Medaillons dargschtellt.

Im linkè Gloggèturm isch d Peter-un-Paul-Kapellè als Sakramentskapellè ygrichtet. Mittelpunkt bildet s Gmääldi vo dè beidè Heiligè von èm unbekanntè Künschtler. Uff dè Ruggsitè vo dè Kapellè befindè sich witeri Heiligèdarschtelligè vom Heiligè Antonius sowiè vom Blasius un Josef. Selli Bilder hèt dè Hans Schrödter gschaffè.

Im weschtlichè Gloggèturm befindet sich d Mariè- un Taufkapellè. I derrè irer Mitti stòt èn bayrischè Barockaltaar, devor èn Taufschtei uss grauem Marmor. Dè Altaar stellt è Madonna im Straalènimbus unter èm Baldachin dar (1961 im Kunschthandèl erworbè). Dè Taufschtei isch um 1912 z Karlsruè gschaffè worrè.

D Figurègruppè vom heiligè Blasius mit èrè Frau un irem Chind stellt dè Blasius vo Sebaschte dar, dè 316 dè Märtûrerdòt erlittè hèt un Schutzheiligè un Namensgäbber vom Dom isch. Er wörd zeigt, wiè-n-er è Chind vor èm Erstickigsdòt rettèt. D Darschtellig stammt vomuètlich vo 1740 uss èm Wyner Ursulinenkloschtèr un isch 1968 im Kunschthandel erworbè worrè.

 
Sitèaltaar mit Bildnis vom Hl. Benedikt

Im Umgang vo dè Rotundè befindet sich sechs Sitèaltäär. Im Raamè vo dè Innèrenovation vo dè Rotundè 1981/1983 sin zwei Altäär durch dè Stuttgarter Stukkateurmeischter Siller neu aagfertigèt worrè. Zwei Altaarbilder (Nikolaus vo Myra un ein namentlich nit gnanntè Märtûrer) stammed vom Johann Christian Wentzinger uss dè Bauzit vom Dòm. Diè übbrigè (Elisabett vo Thüringè, Benedikt vo Nursia, Ignatius vo Loyola un d Teresa vo Avila), wo stilistisch dè beidè èrschtè aabasst sin, stammed vom Innsbrucker Mõler Wolfram Köberl uss èm Johr 1987. Mit sechs Sitèaltäär i dè vorderè Nischè vom Umgang isch diè blanerisch Vorschtellung vo dè Renovation 1981/1983 umgsetzt worrè.

Dè ehemòlige Mönchschor, wo zu dè Kloschterzit durch è blickdichtes Gitter vo dè Rotundè abdrènnt gsi isch, èm Gebetsraum vom Volk, wörd durch è transbarents Gitter aadütet. I sellèm Chorgitter sin vir Medaillons mit Darschtelligè vom Heiligè Blasius, Benedikt, Scholastika un Vincentius sowiè ein vom Elmar Hillebrand gschaffenes Chrutzifix (2004) integryrt worrè.

Dè Mittelpunkt vo dè Dòmkirchè bildet dè wyß un grau melyrte rosettèförmig volegte Marmorfuèßbodè. Dè neu ybaute Bodè, wo aalässlich vo dè Renovyrig 1981/1983 neu volait worrè isch, gõt urschprünglich uff diè nit umgsetztè, Blään vom Franz Joseph Salzmaa uss èm Johr 1772 zrugg. Im Zentrum vom Bodè erinnerèt d Johreszaal '1983' a d Renovyrig. Èm intressyrtè Beobachter wörd ufffallè, dass d Frysè, entgegè dè früènerè Darschtelligè, nõch ußè hy breiter wörred. Sellè chlyne "Trick" drait zu dè Harmony vom Bodè by.

Orglè

ändere

Fürschtabt Martin Gebert hèt 1771 dè berüümte Strõßburger Johann Andreas Silbermaa uusgwäält, um è Orglè z bauè, wo zu dè Kirchè bassè duèt.[16] Dè Entwurf für dè Orgelproschpekt hèt dè Pierre Michel d’Ixnard zeichnet. Selli Silbermaa-Orglè hèt 51 Regischter ghaa. Si isch 1807 im Zùg vo dè Säkularisyrig uusbaut un 1813 durch dè Johann Ferdinand Balthasar Stieffell i d Karlsruèr Stephanskirchè vosetzt worrè, wo si 1944 durch Bombè zerschtört worrè isch. Uff dè Baluschtradè vor dè Orglè befindet sich no zwei Puttègruppè vom Bildhauer Joseph Hörr, wo annèdubaki zu dè Silbermaa-Orglè ghört hèn. Mit dè Widderuffnaam vom abdrènntè Chor als Pfarrkirchè isch 1879 è Orglè vo dè Firma Voith un Söhn erbaut worrè. Mit dè Öffnig vo dè Rotundè isch selli Orglè z chly worrè un mò hèt si 1913 nõch Gailingè i d St.-Dionysius-Kirchè vokauft.

 
Bligg uff d Schwarz-Orglè

A dè glychè Stell, wo früèner d Silbermaa-Orglè gschtandè isch, a dè Ruggwand vom Chor dominyrt d Orglè, welli im dunklè Naturholz èn farblichè Kontrascht zum wyßè Innèraum bildet. 1911 bis 1913 isch diè hütig Orglè vo dè Wèrkschtatt Wilhelm Schwarz & Sohn z Übberlingè gfertigèt worrè.[17] S Orgelghüüs im Styl vo dè früènerè Silbermaa-Orglè isch 12 m hòch, 7 m breit un 4 m düèf. Bi dè Rotundèrenovyrig 1981/1983 isch è größeri Inschtandsetzig vo dè Orglè mit dè gfordertè klanglichè „Barockisyrig“ vo dè staatl. Hochbauvowaltig, dèm hauptsächlichè Koschtèdräger, abglèènt. Nõch Abschluss vo dè Arbetè 1983 isch d Orglè übberprüèft, greiniget un widder inschtand gsetzt worrè. Im Lauf vo dè Johr hèn sich diè urschprünglichè Lederbälg abber zuènèmend zersetzt. 1997 hèt sich diè finanzièll günschtigi Glegèheit zuè nèrè großè Orgelsanyrig ergää. D „Barockisyrig" isch nimmi aktuèll gsi un s hèt jetzt villmee goltè, d Orglè im Originalzuèschtand yschließlich dè „romantischè“ Intonation z bewaarè. Diè staatlich Hochbauvowaltig hèt dè Orgelbauer Johannes Klais (Bonn) beuffdragt. Zuèdèmm hèt èn neuè Spyltisch è besseri Zuèorning chriègt.[18] D Orglè hèt hüt 54 Regischter uff drei Manuàl un ei Pedàl.[19]

I Hauptwärk C–g3
1. Prinzipàl 16′
2. Bourdon 16′
3. Prinzipàl 8′
4. Bourdon 8′
5. Flûte harmonique 8′
6. Violoncello 8′
7. Oktavè 4′
8. Flûte harmonique 4′
9. Oktavè 2′
10. Kornett III–VI 22/3′
11. Mixtùr V 2′
12. Cymbel IV 2/3′
13. Trompetè 8′
14. Clairon 4′
II Schwellbosityv C–g3
15. Quintathön 16′
16. Flötèprinzipàl 8′
17. Rohrflötè 8′
18. Dolce 8′
19. Salicional 8′
20. Unda maris 8′
21. Flötè dolce 4′
22. Quintè 22/3′
23. Progressio harm. III 22/3′
24. Basson 8′
25. Klarinettè 8′
III Schwèllwärk C–g3
26. Lyblich Deckt 16′
27. Diapason 8′
28. Nachthorn 8′
29. Traversflötè 8′
30. Gamba 8′
31. Aeolinè 8'
32. Vox celeste 8′
33. Oktav 4′
34. Flûte octaviante 4′
35. Quintè 22/3′
36. Oktavin 2'
37. Tèrz 13/5′
38. Plein jeu V 22/3′
39. Basson 16′
40. Trompetè 8′
41. Oboè 8′
42. Clairon 4′
Pedàl C–f1
43. Principalbass 16′
44. Kontrabass 16′
45. Subbass 16′
46. Echobass (Nr. 26) 16′
47. Quintè 102/3′
48. Bourdon 8′
49. Flöte 8′
50. Cello 8′
51. Tèrz 62/5′
52. Flöte 4′
53. Bombarde 16′
54. Trompetè 8′
55. Clairon 4′
  • Kopplè:
    • Normalkopplè: II/I, III/I, III/II, I/P, II/P, III/P.
    • Superoktavkopplè: II (bis g4 uusbaut), III (bis g4 uusbaut), III/I, III/II, I/P, II/P, III/P.
    • Suboktavkopplè: II, III, III/I, III/II.
  • Spylhûlfè: Crescendowalzè, 256facher Setzer.

Schällè

ändere
Nammè Dòn Gwicht/kg
1951 gossè
Elisabeth ges1 876,5
Joseph as1 590
Reginbert b1 400
Nikolaus des2 230
Ignatius es2 158
1961 gossè
Benediktus es1 1350
Blasius des1 1650
Marien b0 2900
Petrus ges0 6500
2005 gossè
Stephanus f1 1000

Für d Schällè vo dè Kuppelkirchè hèt dè Gloggègièßer Benjamin Grüninger uss dè Villinger Gloggègièßerei 1781 vor Ort è Gièßhuus uffgschtellt. Diè gröscht Schällè isch am 18. Septembèr 1781 gossè worrè. Übber dè Guss vo sellèrè Schällè hèt dè Pater Franz Kreuter èn bsunderè Bericht aagfertigèt.[20] Si hèt è Gwicht vo 6150 kg. Wo mo s Kloschter 1806 uffglöst hèt, sin è baar Schällè vo dè Türm abbèghollt un uff anderi Kirchè vodeilt worrè. Diè gröscht Gloggè isch i diè Stiftskirchè nõch Karlsruè gschafft worrè, füüf witeri hèt d Karlsruher Stephanskirchè erhaaltè. Einigi chlyneri Schällè sin i dè Türm vo dè Kuppelkirchè blibbè. Èrscht 1879 hèt St. Bläsy è neus Gelüte erhaaltè. Zwei aalti Schällè hèt mo bhaaltè, vir neui sin gossè worrè. Im Èrschtè Wältchrièg, am 3. Septembèr 1918 sin zwei Schällè kabutt gmacht, allerdings nit abdransportyrt worrè. Uss èm voblibbenè Schällèmetall sin 1919 bim Unternämmè Grüninger z Villingè zwei neui Schällè hèrgschtellt worrè. Im Zweitè Wältchrièg sin bis uff eini sämtlichi Gloggè zu milidärischè Zwèck beschlagnaamt worrè. Diè voblibbeni hèt mo uffgrund von èm Riss abber nit glütet wörrè. Am 13. Septembèr 1951 hèt dè Heidelbärger Gloggègièßer Friedrich Wilhelm Schilling füüf neui Schällè fèrtig gschtellt, zee Johr spôter sin vir witeri dezuè cho. È zeenti Schällè mit èm Don f ergänzt sit 2005 s Gelüte, welles èm Pfarrer Wilhelm Schuh (1901–1993) gwidmet worrè ist.[21] D Widmig söll a dè Pfarrer un Ehrèbürger vo dè Stadt St. Bläsy erinnerè, wo sich als Seelsorger wiè au als Initiator vo dè neuè Schällè nõch èm Zweitè Wältchrièg engagyrt hèt.[22]

Zu dè Bezeichnig Dòm

ändere

S neudütschi Wort Dòm isch èm französischè „dôme“ (= Kupplè, vgl. änglisch „dome“) vodläänt un wörd für d Benamsig vo bedütendè Kuppelbautè vowendet (vgl. Felsèdòm, Invalidèdòm). Uss dèmm Grund wörd au d Kuppelkirchè St. Bläsy als Dòm benamst. D Tourismusinduschtry bruucht dè Uusdruck vom Schwarzwälder Dòm.[23] D Bedütig vom Wort Dòm isch z unterscheidè vo dè Bezeichnig Dòm im Sinn vo Bischofskirchè, isch uss èm latynischè „domus ecclesiae“ (Huus vo dè Kirchè) odder „domus episcopalis“ (Huus vom Bischof) entschtandè.[24] Diè einschtig Benediktiner-Abteikirchè vo St. Bläsiy isch niè Bischofskirchè gsi un hèt sit dè Uffhebig vom Kloschter dè Status von èrè Pfarrkirchè vo dè katholischè Gmeind St. Bläsy.

Luèg au

ändere

Literadur

ändere

Einzelnõchwys un Aamerkigè

ändere
  1. ↑ Informationè uff dè Sitè vo dè Dòmpfarrei
  2. ↑ Franz Xaver Kraus (Hrsg.): Die Kunstdenkmäler des Grossherzogthums Baden (Band 3): Die Kunstdenkmäler des Kreises Waldshut., Akademischi Verlagsbuèchhandlig J. C. B. Mohr, Fryburg im Brysgau 1892, S. 68 ff.
  3. ↑ A. Birkenmayer: Beiträge zur Geschichte der Pfarrei Waldshut im: Freiburger Diöcesan-Archiv: Organ des kirchlich-historischen Vereins für Geschichte, Alterthumskunde und christliche Kunst der Erzdiöcese Freiburg mit Berücksichtigung der angrenzenden Bistümer, Band 21, Fryburg im Brysgau 1890, Digitalisat, S. 254
  4. ↑ Ludwig Schmieder, St. Blasien, 1929, S. 216
  5. ↑ Stefan Kessler SJ, Ein Pantheon auf dem Schwarzwald, im: Dom St. Blasien Südschwarzwald, Lindenberg 2006, S. 36.
  6. ↑ Hermann Brommer: Buchbesprechung Rudolf Morath: Joseph Hörr, im: Schau-ins-Land 104, Fryburg im Brysgau 1985, S. 310 f.
  7. ↑ Medard Barth: St. Fridolin und sein Kult im alemannischen Raum. Ein Versuch: Freiburger Diözesan-Archiv 75, Herder, Freiburg 1955, S. 172
  8. ↑ Artikèl vo dè Badischè Ziting zu dè Yweihig vo dè Gloggè
  9. ↑ Thomas Schupp: Gschichtè vo dè Familliè Schupp uss Villingè Archivlink (Memento vom 6. März 2012 im Internet Archive), Zuègriff am 23. Juni 2011
  10. ↑ Blasius im Ökumenischè Heiligèlexikon
  11. ↑ tourismus.stblasien.de: Webcams (Memento vom 15. Februar 2014 im Internet Archive), Zuègriff am 23. Juni 2011
  12. ↑ Stefan Kessler SJ, Ein Pantheon auf dem Schwarzwald, in: Dom St. Blasien Südschwarzwald, Lindenberg 2006, S. 34.
  13. ↑ Lischtè vo dè gröschtè Kupplè vo irer Zit
  14. ↑ Zur Gründung des Klosters St. Blasien
  15. ↑ Das Kloster St. Blasien nach dem Wiederaufbau unter Fürstabt Martin II. Gerbert Archivlink (Memento vom 27. Septämber 2007 im Internet Archive)
  16. ↑ Geschichte der Silbermann Orgelbaufamilie (Memento vom 28. Septämber 2007 im Internet Archive) (PDF; 191 kB)
  17. ↑ Zur Geschichte der Orgeln in St. Blasien
  18. ↑ Technischi Datè vo dè Orgel-Reschtauryrig
  19. ↑ Zu dè technischè Datè un zu dè Dischposition
  20. ↑ Konrad Sutter, Glocken – Begleiter durch die Klostergeschichte in: St. Blasien 200 Jahre Kloster- und Pfarrkirche, Heinrich Heidegger/ Hugo Ott, Hrsg., 1983, S. 275 ff., mit Foto uff S. 73, ISBN 3-7954-0445-2
  21. ↑ Vollgeläut auf Youtube
  22. ↑ Pressemitteilig vo dè Dompfarrei St. Bläsy zu dè Stephanusgloggè
  23. ↑ Touristeninformation zum Dom St. Blasien
  24. ↑ Deutsches Wörterbuch, Bd. 2, S. 1233

Weblinggs

ändere
  Commons: Dom St. Blasien – Sammlig vo Multimediadateie

Koordinate: 47° 45′ 36″ N, 8° 7′ 48″ O

  Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Dom_St._Blasien“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Dom_St._Blasien&oldid=1015860"