Waldshuèterchrièg

Dè Waldshuèterchrièg (au Schaffuuserchrièg) isch Deil vo dè chriègerischè Uusènandersetzigè im Johr 1468 zwǜschè m Adel im Sundgau, Briisgau, Chlèggau un Hegau un Vorderöschterrych unter m Habsburger Herzog Sygmund vo Öschtrych-Tyrol uff dè eintè Sitè un dè acht Ortschaftè vo dè aaltè Aidgnossèschaft, sowiè è baar zuègwendèti Ortschaftè anderersits. Schwèrpungt vo dè Kämpf isch Waldshuèt gsi, wo belagèrèt un deilwyys kabutt gmacht worrè isch.

Waldshuèter Chrièg
Deil vo: Schwyzer Habsburgerchrièg
Datum 26. Juli 1468–27. Auguscht 1468 Ort Waldshuèt; Grõfschaft Hauèschtai; Landgrõfschaft Chlèggau Usgang Syg vo dè Aidgnossè Folge Zallig von èrè Chriègsentschäddigung Friidensschluss Waldshuèter Richtig vom 27. Auguscht 1468
Konfliktparteie
Herzog Sygmund vo Öschterrych-Tyrol Stadt Waldshuèt Chlèggauer, Briisgauer un Hegauer Ritter un Ständ	Aidgnossèschaft vo dè VIII. Ortschaftè Stadt Züri Stadt Bärn Stadt Lozärn Uri Schwyz Unterwaldè Glaris Zug Zuègwèndèti Ortschaftè vo dè Aidgnossèschaft Stadt Fryburg Stadt Solethurn Stadt Schaffuusè Appèzèll Füschtabtei St. Gallè Stadt St. Gallè
Befählshaber
Werner vo Schiènè Thüring vo Hallwyl
Truppesterki
z Waldshuèt: 800	insgsamt 16 000
Verlust
	ca. 200 Doti

Vorgschichtè

I dè zweitè Hälfti vum 15. Johrhundert isch es immer hüüfiger zuè Usènandersetzigè zwǜschè adligè Gfolgslüt vo dè Habsburger un dè Städt im süddütschè Ruum chò. Diè Adligè sin huufèwyys zuè Raubritter abbèghuèret gsi un hèn immer öfter diè städtischè Kauflüt übberfallè. D Eidgenossè hèn vosuècht, sèlli Differänzè für d Machterwitterig nördlich vum Hochrhy uusznutzè. Sy hèn sich Schutzbündniss gschmyydèt mit dè Städt Schaffuusè (1454), Rautweil (1463) un Mülluusè (1466). Zwei Ereigniss hèn dè Konflikt schlièßlich eskalyrè lò.

Konflikthärd Schaffuusè

D Stadt Schaffuusè hèt am 1. Juni 1454 für 25 Johr è Bündnis mit dè eidgnössischè Ortschaftè Züri, Bärn, Lozärn, Schwyz, Zug un Glarus abgmacht, nõchdèm dè Bilgeri vo Heudorf Schaffuusè widder dè Habsburger unterwörfè hèt wellè. Bilgeri hèt sini Fehde gegè Schaffuusè witter. Zuè dè Eskalation isch es 1467 chò, wo dè Bilgeri vo Heudorf dè Schaffuuser Bürgermeischter Hans am Stad bi Anselfingè ygsackè hèt lò un ärscht nõch ènèm Lösegeld vo 1800 Guldè widder freiglò hèt. D Eidgnossè hèn bewaffnèti Mannè geg Schaffhuusè ziè lò, um d Munotschtadt z unterschtützè. Èn Trupp Unterwaldner, unter dènnè au dè Hauptmaa Kaschpar Koller, hèt èn Raubzug durch dè Chläggi unternõ.

Konflikthärd Mülluusè

D Stadt Mülluusè sin am 17. Juni 1466 mit Bärn un Solethurn uff 25 Johr è Bündnis ygangè. S stark bedrängte Mülluusè, wo in èm Chlychrièg, wo vo dè Adligè nit deklaryrt worrè isch, involvyrt gsi isch, hèt è milidärischi Entscheidig haa wellè un isch im Votrauè uff sin Bündnisvodraag i d Offensivè gangè. Mülluuser Truppè hèn im April 1468 d Dörfer Rixe un Sàise übberfallè, wo im Adel ghört hèn. D vorderöschterrychischè Ständ hèn sèllè Übbergriff vogältè wellè, un hèn sich am 15. Mai 1468 mit 4000 Maa vo Mülluusè vosammlèt un d Umgebig vowüèschtet. Am 18. Juni isch d Chriègserklärig vo Bärn, Solethurn un Friburg an Herzog Sygmund gangè – d Chriègserklärigè vo dè andrè eidgnössischè Ortschaftè sin churz nõch ènand chò.

Sundgauerzug

Èn Proviantwagè vo dè Aidgnossè wörd vo dè vorderöschterrychischè Ritter aagriffè. Darschtellig im Diebold Schilling sinèrè Lozärner Chronik.

Am 25. Juni sin d Bärner un Solèthurner vo Basel übber dè Sundgau hèrzogè, un übber Blotze, Bàrtene un Hàbse Richtig Mülluusè witterzogè, dõdeby hèn sy alles vowüèschtet, wan-im Wäg gsi isch. Nõch dè ärschtè Kolonnè sin d Zürcher un Schwyzer hinter hèr chò. D Truppè us dè Innerschwyzer Ortschaftè sin durch d Ortschaftè am linkè Rhyufer uff Mülluusè zogè. Am 6. Juli diè drei Schwyzer Kolonnè zwǜschè Thann un Mülluusè uf èm Ochsèfäld zämmè un hèn diè vorderöschtrychischè Truppè mit èrè offènè Fäldschlacht schtellè wellè, wa sèbbi abber vomydè hèn. Nõchdèm d Habsburger un iri Vobündetè im Sundgau uff èm Ochsèfäld è offèni Fäldschlacht nit aagnõ hèn, sin d Aidgnossè gegè d Stadt Thann zogè. Glychzitig isch èn Trupp vo 1000 Mannè übber Weer un Waldshuèt gu Schaffhuusen zogè. Am 16. Juli 1468 hèn sich d Aidgnossè übber Basel widder us èm Sundgau zrugg zogè, asè hèt dè Sundgauerzug odder Mülluuserchrièg uffghört un dè Chrièg hèt sich gu Oschtè an Hochrhy volagèrèt.

D Chriègsparteiè

D Habsburger, diè Adligè un d Reichsschtänd

Für s Voteidigè vo dè Stadt Waldshuèt sin öppè 800 Mannè dõ gsi. D Leitig hèt dè Werner vo Schiènè (1410–1496). Zuè dè Voteidiger ghört dè Wilhelm Herter vo Hertneck un dè Bilgeri vo Heudorf. Dè örtliche Adel hèt sich schu bim ärschtè Yfall vo dè Aidgnossè i dè Chlèggau uff Waldshuèt gflüchtet. Diè vorderöschtrychischè Städt Brisach, Neuèbürg am Rhy un Fryburg im Briisgau hèn Hilfstruppè uff Waldshuèt gschickt.

Waldshuèt isch von èrè Ringmuèr mit füüf Türm umgää gsi, vor dèrrè isch nördlich èn düèfè Wallgrabbè vum Ochsèbuggel bis zum Seldègrabbè un südlich dè Hochrhy vum Seldègrabbè bis zum Ochsèbuggel glègè.

D Briisgauer Ritterschaft hèn dè Hochrhy zwǜschè Rhyfäldè un Laufèburg, d Uffgebot us èm vorderöschtrychischè Briisgau dè Schwarzwald bsetzt, um dè Aaschluss vo dè Schwarzwälder a d Aidgnossè z vohindèrè. Dört hèt dè Herzog Sygmund au böömischi Truppè ygsetzt. Übber d Gsamtzaal vo dè Vobänd, wo dè Sygmund im Waldshuèterchrièg ygsetzt hèt, git s keini zuèvolässigè Aagabè, einèwäg sin s dütlich mee gsi wiè sèlli, wo dirèkt z Waldshuèt glègè sin.

Dè Markgraf Karl I. vo Baddè hèt Angscht ghaa, dass d Aidgnossè vo Mülluusè d Markgrõfschaft Baddè-Hachbärg aagryfèd un hèn au Truppè für d Bsetzig vo dè andrè Waldschtädt gschickt. Dè Grõf Ulrich V. vo Württèbärg hèt èbbèfalls mitgmischt, nõchdèm s Grücht umgangè isch, d Aidgnossè wettèd Villingè belagèrèd. Dè Bayerische Hèrzog Ludwig dè Ryyche hèt dè Hèrzog Sygmund Hilfi un Vomittlig aabotè.

Èn grössèrè Yfall un d Bsetzig vum Südschwarzwald hett woll diè süddütschè Fürschtè uff dè Blaan gruèfè, wo bi-nèrè Bedrohig vo dè Gränzschtadt Waldshuèt nu wènnig Luscht uff datchräftigi Hilf zeigt hettèt.

D Aidgnossè un diè vobündètè Ortschaftè

Aakumpft vo dè voschtärktè Bärner Truppè vo dè belagèrtè Stadt Waldshuèt

D Bündniss mit dè Müllhuusèmer un dè Schaffuuser sin nu von èrè Aazaal vo Ortschaftè vo dè aaltè Aidgnossèschaft mit dè VIII Ortschaftè ygangè worrè. I dè Chrièg gegè dè Herzog Sygmund sin abber alli acht Ortschaftè un è baar vobündètè Ortschaftè mitgangè, sogar dè Abt vo St. Gallè hèt Truppè gschickt. Èn Obberheerfüürer hèn d Aidgnossè nit ghaa, einèwäg hèt dè Rõt vo dè Hauptlütt d Entscheid müèsè dräffè. D Hauptlütt vo dè voschiddènè Ortschaftè sin zuèdèmm im Schriftvokeer mit yrè Heimètortschaftè gschtandè un hèn deilwys vo sèbbè d Erlaubnis müèsè yholè. Allerdings hèt dè Zürcher Hauptmaa als ärschtè Hauptmaa goltè, wo d Berõtigè yberuèfè hèt.

D Zürcher sin vom Ottikon Äbberhard aagfüürt worrè. Ein vo dè Hauptlütt im Zürcher Kontingènt isch dè spôtèrè Bürgermeischter un Heerfüürer Hans Waldmaa. Dè Chronischt Etterlin Petermaa isch unter dè Lozärner Truppè gsi. D Bärner sin vom Petermaa vo Wabèrè, Niklaus vom Scharnachthal un èm Niklaus vom Dièsbach aagfüürt worrè.

D Gsamtzaal vo 16 000 Mannè hèt s Belagerigsheer ärscht gegè Ändi vo dè Belagerig hèrrè brocht, nõchdèm zuèsätzlichi Mannschaftè us dè Heimètortschaftè ydroffè sin. D Raubzüüg i dè Südschwarzwald un d Absicherig vo dè Belagerig hèn èn Deil vo dè Chräft absorbyrt.

Uff èm Hochrhy vor Waldshuèt hèt Bärn zwei Schiff un Lozärn ei Schiff im Ysatz ghaa, vo dènnè uus mò d Stadt, wo uff ènèm Flüè öppè 30 m ob èm Rhy lyt, bschossè worrè isch.

Volauf

Wôrènd d Hauptmacht vo dè Aidgnossè nò im Sundgau gschtandè isch, hèn sy au 2 000 Mannè als Voschtärkig uff Schaffuusè gschickt. Vo dört sin sy unterm Zürcher Hauptmaa Felix Kellèr sit èm 27. Juni 1468 durch dè Chlèggau zogè un hèn d Chlèggauer uusplünderèt. Am 29. Juni hèn sy s gröschte Chleggauer Dorf Ärzingè ygnõ.

Yfall i dè Schwarzwald

Am 6. Juli isch dé nägschte Raubzug vo dè Aidgnossè i dè Schwarzwald durrègfüürt worrè, woby s Kloschter St. Bläsy wègè sinèrè Treui zuè dè Habsburger s Zyl gsi isch. Z Bürglè un Indlekofè sin Güèter vum Kloschter plündèrèt worrè. Bi Remetschwyyl trafen sie uff d Letzè droffè, wo durch d Hauèschtainer Buèrè voteidigt worrè. Nõchdèm sy d Voteidigungslinniè am 7. Juli mit dè beidè Kolonnè, dè Schaffuuser un dè Sundgauer übberwundè hèn, isch ènè dè Wäg gu St. Bläsy offègschtandè. Bi Hüsèrè isch ynè dè Abt Chrischtoph vo Greuth entgegè chò un hèt d Aagryyfer mit ènèm Lösegèld vo 1500 Guldè devu abghaaltè, vum Hüsemer Sattel i s Obbere Albdal uff St. Bläsy abbè z gò. Uff yrem Ruggwäg hèn sy Waldkirch abbèbrännt un Düèngè mit 600 Mannè bsetzt. Düèngè isch dörtzmòl è Lehè vum Hochschtift Konschtanz gsi. Dè öschtrychische Hofmeischter Jakob Trapp us St. Bläsy hèt bi dè Stadt Fryburg wègè Voschtärkig nõchgfrògt un hèt d Befürchtig ghaa, dass dè ganze Waald schwyzerisch wörrè wett.

Luèg au

• Burgunderchrièg

Literadur

• Heinrich Hansjakob: Der Waldshuter Krieg vom Jahr 1468. Zur vierhundertjährigen Erinnerung untersucht und dargestellt. Mit urkundlichen Beilagen. 1. Uffl. Waldshuèt 1868, 2. Uffl. ebd. 1901 (online i dè Google-Buèchsuèchi).
• Max A. Meier: Der Waldshuterkrieg von 1468. Eine Gesamtdarstellung. Dissertation, Basl 1937
• Max A. Meier: Der Friede von Waldshut und die Politik am Oberrhein bis zum Vertrag von St. Omer. In èrè Zytschrift für d Gschichtè vum Oberrhy, Band 90, 1937, S. 321–384.
• Johann vo Müller: Der Geschichten schweizerischer Eidgenossenschaft Vierter Theil. Bis auf die Zeiten des Burgundischen Kriegs. 2. Ufflaag, Leepzisch 1822, S. 200–205 (online i dè Google-Buèchsuèchi).
• Christian Ruch: Waldshuterkrieg. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Joseph Ruch: Geschichte der Stadt Waldshut. Waldshuèt 1966, S. 59–81.
• Rudolf Thommen: Ein Beitrag zur Geschichte des Waldshuter Krieges. I dè: Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde, Band 21 (1923), S. 157–162, doi:10.5169/seals-113341.
• Heinrich Witte: Der Mülhauser Krieg 1467 bis 1468. Im: Jahrbuch für Schweizerische Geschichte, Band 11 (1886), S. 259–332 retro.seals.ch
• Auguscht Baumhauer: Die Eidgenossen vor Waldshut. Im: Vom Jura zum Schwarzwald, 1. Johrgang (1926), S. 61–65 e-periodica.ch
• Alfred Joos: Hans Waldmann mit den Eidgenossen vor Waldshut. Im: Vom Jura zum Schwarzwald, 6. Johrgang (1931), S. 41–44 e-periodica.ch
• Maria Krebs: Die Politik von Bern, Solothurn und Basel in den Jahren 1466–1468. Zeitgeschichtliches zum Mühlhauser Krieg. Dissertation, Brichthuus Züri 1902. Internet Archive

Quällè

• Petermann Etterlin: Kronica von der loblichen Eydtgnoschaft Jr harkõmen vnd sust seltzam strittenn vnd geschichten. Basel 1507, Blatt LXXXIII (online bi dè Bayrischè Staatsbibliothek).
• Aegidius Tschudi: Chronicon Helveticum. Hrsg. von Johann Rudolf Iselin. Band 2. Basel 1736, S. 688–693 (online i dè Google Buèchsuèchi).
• Gustav Tobler (Hrsg.): Die Berner Chronik des Diebold Schilling. 1468-1484. Ärschtè Band. Bärn 1897, S. 10–44 (online bi dè UB Bern).
• Heinrich Schreiber (Hrsg.): Urkundenbuch der Stadt Freiburg im Breisgau. II. Band, II. Abtheilung, S. 511 ff. (online bi dè UB Fryburg).
• Johann Martin Usteri (Hrsg.): Gerold Edlibach’s Chronik. Züri 1847 (Separatabdrugg us dè Mitdeiligè vo dè antiquarischè Gsellschaft Züri 4, 1847). (online i dé Google Buèchsuèchi).
• Michael Stettler: Schweitzer Chronic: Das ist Gründliche vnd Wahrhaffte beschreibung der fürnehmsten Jahrs geschichten welche sich bey löblicher Eydgnoßschafft seyt etlich Hunndert Jahren her verloffen : mit einführung vieler namhaffter In Franckreich vnd Italien verübter kriegen vnd wohldenckwürdiger Geschichtenn. Annales Oder Gründliche Beschreibung der fürnembsten geschichten vnnd Thaten, welche sich in gantzer Helvetia, den jüngsten Jahren nach, von jhrem anfang her gerechnet … biß auff das 1627. Jahr, participirt, verlauffen, Der erste Theil, Bärn 1627, S. 190–195 Google-Digitalisat

Weblinggs

 Commons: Waldshuterkrieg – Sammlig vo Multimediadateie

 Waldshuterkrieg im dütschsprochige Wikisource

• Bydräg uff www.klettgau-historia.de
• Waldshuterkrieg, Audio-Datei uff youTube; dè wikipedia-Artikel wörd vorgläsè

Einzelnõchwyys / Aamerkigè

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Waldshuterkrieg“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.