Alemannische Wikipedia

Landgrõfschaft Chlèggau

e historeschi Herrschaft im Süüde vom hütige Dütschland

D Landgrõfschaft Chlèggau odder Landgrõfschaft Chläggi isch èn spòtmittelalterlichè un früèneuzitlichè Hèrrschaftsberych mit èrè territorialè Uusdèènung am Hochrhy zwǜschè Schaffuusè un Dǜèngè, wo sich übber d Johrhunderte gändèrèt hèt . Dè Chlèggau lòt sich nõch dè Quällèlaag ab 1315 als Landgrõfschaft datyrè. Si eksischtyrt wèg dè Mediatisierung nǜmmi, well dörtdèwègè s Gebièt 1806 a s Großherzogtum Baden gangè isch. D Landgrõfschaft Stüèlingè, wo im Wuètèdal nordöschtlich vo Dǜèngè lyt, isch vo 1112 bis 1250 Bschtanddeil vo dè Grõfschaft Chlèggau gsi.

D Landgrõfschaft Chlèggau i dè Uusdèènung vo 1806. Gääl = Vorderöschterrych, grüè = Fürschtèbärg
Dè Burghöger vo dè Burg Wyyßèburg im Chlèggau.

Namensbildung

ändere

Èrschtmòls schriftlich uffzeichnèt isch dè Nammè i dè Formle Actum in pago Chlegouve im zwoote Johr vo dè Regyrig vum Ludwig, wo zuè dè Zit vum Pabscht Sergius II. 844 gläbbt hèt, aalässlich von èm Güèterduusch zwǜschè nèm Rinloz un èm Kloschter Rhynau.[1] D Benennung i dè Divisio Regnorum vo 806, èm »Teschtament« vum Karl dè Große, wo sich dè Trudpert Neugart druff bezieèt,[2] bschtimmt d Ängi zwǜschè Neuhuusè un Beringè als Gränzè zwǜschè m Chletgowe un Hegowe un dõdemit als Gränzè vo dè Machtberych zwǜschè sinè Söön Karlmaa un Pippin. Dè Ägidius Tschudi dauft vo dè Latobriger als Urbevölkerig, vo dèm leitet sich au dè Nammé ab. Johann Jakob Rüeger bschtätigt sèll, meint abber uffgrund vo dè Fruchtbarkeit vu sellrè Gegènd sèbbèrè »Lättègau« sägè z dürfè. Au vodrèttè (u. a. durch dè Jäger Georg) wörd diè Aasicht, dè Aargau wörd vo dè Aarè un asè dè Chlèttgau vo dè Glatt abgleitet, also eigéntlich »Glattgau«. Dè Franz Josef Mone leitet dè Nammè vo Chleigh, im keltischè Wort für Höger ab, also »Högergau«. Dè Rüèger erwäänt au d Aasicht vum Josias Simmler, wo diè aalt Grõfschaft Altèburg im gallischè »Latobrigi« un dõdemit im dütsche »Altobrogo« dinnè sièt, wa hüe abber als nit richtig aagluègèt wörd.

Zuè dè Hèrkumpft un Bedütig vum Nammè „Chleggau“ git s meereri witteri Dütungsversionè, wo bis hüt nit abschlièßend klärt sin. Wôrènd villfach d Aasicht vodrèttè wörd, dè Chleggau (auch Clecgouva, Chlegowe, Clegove, Clechgouwe, Cleggovia), hebbe sin Nammè vo Cleg (Schiffle, Weidling) un Geu (Landschtrich) – womit woll uff d Laag am Rhy abgschtellt wörd,[3] hèt dè Emil Müller-Ettikon è witteri Theory entwicklèt, wo uff s mittel- bzw. althochdütsche, urschprüngliche Schallverb klecken hywyst, un dè Chlèggau als Gau am Rhyfall aagluègèt hèt, wo urschprünglich auch als Chleckgow gschribbè wörrè isch.

Ob mò jetzt Kleggau odder Klettgau schriibè sött, dõdrübber hèn sich langi Zit diè schwarzèbärgischè Beamtè gschtrittè: mò hèt sich für d Version Klettgau entschiddè. D Bevölkerig, wo hochalemannischi Mundart schwätzè duèt, hèt irè Gau abber witterhy bis hüt (Stand: Februar 2020) als Chleggau (im weschtlichè Deil un Jeschtettèmer Zipfel) bzw. als Chläggi i dè öschtlichè Hälfti im Kanton Schaffuusè benamst.

Früèni Bsidelung

ändere

Nõch Aegidius Tschudi isch d Gegènd zwüschè m Wuètèdal un èm mittlerè Hochrhy vo dè „Latobriga“ (Latobriger), èm Keltèschtamm, besidlèt worrè. Spôter isch s Chlèggau Sidligsgebièt vo dè Alemannè gsi, dèvor isch dè mittlere Hochrhy zwǜschè Schaffuusè un Waldshuèt znägscht römisch bsetzt gsi. 537 hèt dè Witigis als Gegègaab für Hilfsleischtungè gegè d Bǜzantiner Brovinzdeil Deile vum Alpèvorland a dè Theudebert I. abgää. Anno 585 isch s Bischtum Konschdanz vo dè Vindonissa losglöst worrè. D frängisch-karolingischi Neuydeilig vum Rych in Gaugrõfschaftè hèt im 8. Johrhundert zuè dè Nammensgäbbig vum Gebièt gfüürt, wo sich zwǚschè Hochrhy, Wuètè un Randè-Massyv lyt. Im Nordè hèt d Rychshèrrschaft Bõõdorf, wo im Kloschter St. Bläsy untergordnèt gsi isch un im Weschtè s Damèschtift Säckingè è wichtigi Rollè gschpillt. S Gebièt isch vo 911 bis 1268 Beschtanddeil vum Herzogdum Schwõbè gsi.

 
S hütige Dorf Chrènkingè: d Ruinè vum Stammsitz vo dè Freihèrrè vo Chrènkingè; d Burg Alt-Chrènkingè isch südlich unter m Dorf uff èm Hörnle glègè.

Gschichtè

ändere

I dè karolingischè Zit, um 1200 ummè, isch d Grõfschaft Chlèggau è Blätzlihäs gsi, wo d Freyhèrrè vu Chrènkingè, d Grõfè vu Chüssèbärg, s Kloschter Allerheiligè z Schaffuusè sowiè s Hochschtift Konschdanz Blätzli dèvu ghaa hèn. Dè urschprüngliche Sitz isch z Altèburg bi Jeschtettè gsi, è bitzeli absi vum Rhyfall un im öschtlichè Zipfel vum Chlèggau.[4] Spôter isch i dè Stadt Dǜèngè dè Grõfèschtuèl gschtandè. Deilwys unter dè Hèrrschaft vo dè Lupfèner us Stüèlingè, isch dènõch s Kloschter Rhynau wittèrè Grundeigèdümer im Chlèggau gsi. Dè Chèggau isch vo 911 bis 1268 Bschtanddeil vum Herzogdum Schwõbè gsi un isch als Èrbi a dè Herzog Èrnscht vo Schwõbè, Deile sin au habsburgisch gsi. Als Fründ vum Grõf Wèrner vo Kyburg, un nõch èm Schliifè vom Kyburger Schloß im Johr 1027 durch dè Konrad II., isch d Kyburger Hèrrschaft wèg èm mächtigère Staufer Rych langsam zämmèkait. S Gebièt, wo sit 1651 zum hütigè Kanton Züri ghört, s Rafzerfäld sowiè diè ehemòligi Hèrrschaft Regènsbärg isch im Zämmèhang mit èm Kyburger Èrbi vo dè Regènsbärger hèr chò, alli zämmè sin Bschtanddeil vum Zürigau gsi. S Herzogdum Schwõbè un dõdemit d Region Obberschwõbè isch 1541 a d Öschterrycher gangè un 1805 a d Württèbärger.

 
D Burg Balm bi Lottschtettè nõch èrè Zeichnig vom Johann Jakob Beck: D Schaffuuser hèn nõch èm Kabuttmachè vo sèllèrè Gloggè i dè Burgkapällè sèbbi gu Schaffuusè drait, wo si bis hüt nò als Fronwaagdurmgloggè eksischtyrt.

Unter dè Chrènkinger

ändere

Mit dè Stammburg Aalt-Chrènkingè un dè Chrènkinger Burg im Steinadal, dè Stadt Dǜèngè un dè Wyyßèburg sin d Freyhèrrè vo Chrènkingè zitèwys diè mächtigschtè Hèrrscher vum Chlèggau gsi. Anno 1389 sin folgendi Chrènkinger am Start gsi Johans von Krenkingen fry her und her zu Tuengen, hoffrichter des Romischen richs und Diethelm von Krenkingen fry, Kilcher (Kirchherr) zu Tuengen und ze Schwärzè, gebruder[5]

Unter dè Grõfè vo Habsburg-Laufèburg (1282–1408)

ändere

Mit yrèm Sitz[6] z Altèburg un èm Bau vo dè Habsburg bi Vindossia durch dè Rathbod[7] sin si d Begründer von èrè Dǜnaschty, wo bis hüt witterläbbè duèt. Vo 1282 bis 1408 isch dè Chlèggau i dè Hand vo dè Grõfè vo Habsburg-Laufèburg gsi; 1325 sin si Landgrõfè worrè. Dè Grõf Rudolf dè Schwiiger hèt im Johr 1282 d Linniè vo dè Laufèburger Grõfè begründet. Am 18. April 1380 isch dè Landgrõf Rudolf IV. am Langèschtai zum letschtè Mòl offenlich zu Gerichte gsessè. Vo dört aa hèn sich d Landgrõfè vo Landrichter vodrèttè lò. S Landgricht Chlèggau isch è mittelalterlichs Gricht, wo ab 1361 èrschtmòls als sèbbès benamst worrè isch.[8]

D Laufèburger Linniè isch durch villfachi bolitischi un wǜrtschaftlichi Chräft bedrängt worrè. Intèrni Strittigkeitè sin zwar immer widder entschärft worrè, doch d Fortuna hèt nit immer gholfè, um è günschtiges Aaduèrè un Bschtò vo dè Linniè ergää hett. Dè Landgrõf Johann IV., dè letscht vo dè Laufèburger Linniè, isch 1408 uff dè Burg Balm ooni männlichi Nõchfolger gschtorbè. Dè Johann IV. hèt zwar bschtimmt au nò d Stammbäum aalegè un d Genealogiè durchforschè lò, um dè Fortbeschtand vum Huus sichèrè z lò, sèll isch abber umèschuscht gsi. Trotzdèm hèt d Laufèburger Linniè heruusragèndi Persönlichkeitè hinnèfürrè brocht, öppè dè druffgängerische Gottfryd I., odder dè Junior vum Rudolf èm Schwiiger, dè Rudolf dè Bischof vo Konschdanz. Au dè Rudolf III. hèt für èn rächtè Gebiètszuèwachs gsorgèt durch sini Hǜrõt mit dè Elisabeth vo Rapperschwil. Dè gröscht Deil vo dè Voluscht isch letschtlich durch dè Freiheits- un Expansionsdrang vo dè Eidgenossè bedingt gsi.

Unter dè Grõfè vo Sulz (1408–1687)

ändere
 
S Wappè vo dè Grõfè vo Sulz im Schiibler'schè Wappèbuèch.

Durch dè Vodraag vo sim Vater Hèrmann vo Sulz, wo dèsèll 1408 mit dè Witwè vum Johann vo Habsburg, dè Reza vo Habsburg-Laufèburg, abgschlossè hèt, isch es 1410 zuè dè Hǜrõt vo dè Döchter Ursula vo Habsburg-Laufèburg mit èm Grõf Rudolf III. vo Sulz chò;[9] asè isch d Landgrõfschaft Chlèggau zämmè mit dè Hèrrschaftè Chrènkingè un Rottèbärg[10] a diè Grõfè vo Sulz chò, wo sit èm 10. Johrhundert z Sulz am Negger nõchgwisè sin.

S Huus Sulz hèt vosuècht – auch im Konfligt mit dè Habsburger – d Schirmvogtei übber s Kloschter Rhynau z chriègè, wo im Chlèggau Landgüèter ghaa hèt, woby s au zuè Konfligt mit dè Stadt Schaffuusè chò isch. Als Basis für iri gèrn au mòl gwaltsamè Aktionè gegè s Kloschter hèn d Sulzer d Burg Balm bruucht, wo bi Balm nu 1,5 km unterhalb vo Rhynau am Hochrhy glègè un anno 1449 vo dè Schaffuuser Truppè gschliffè worrè isch.

Wôrènd èm Waldshuèterchrièg isch 1468 au d Landgrõfschaft Chlèggau durch diè eidgnössischè Truppè plündèrèt worrè. 1482 hèn d Sulzer d Stadt Dǜèngè kaufè chönnè, wo zuè dè Residènz vo dè Sulzer Hèrrschaft worrè isch. Im Uusduusch für Dǜèngè hèn d Sulzer alli Rächtsaaschprüch uff Hallau un Nüüchilch, also dè woolhabenschtè Wyybaugmaind un dè einzigè befeschtigtè Stadt zmitts im Chlèggau a s Hochschtift Konschdanz abdrèttè müèsè.

Im Johr 1478 hèn d Grõfè vo Sulz mit dè Stadt Züri – für sich un d Landgrõfschaft – è Burgrächt uff zee Johr abgmacht, wo 1488 uff „ewig“ volängèrèt worrè isch. Nõchdèm si 1488 s Jeschtettèmer Schloß[11] kauft hèn, isch sèll Schloß zitèwys zuè dè öschtlichè Residenz i dè Grõfschaft worrè. D Sulzer hèn zuèdèm au uff dè Küssaburg residyrt, welli si 1492 als Pfand un 1497 als Lehè übbernää hèn chönnè. Im Uusduusch isch Boolingè a s Hochschtift Konschdanz abdrèttè worrè. D Landgrõfschaft isch 1499 im Schwyzerchrièg zum Chriègsschaublatz worrè un vo eidgnössischè un vo habsburgischè Truppè vowüèschtet worrè – au s Residenzschtädtle Dǜèngè kabutt gmacht worrè. Vorder-Öschtrychischi Truppè us Waldshuèt, Laufèburg un dè Grõfschaft Hauèschtai unter m Hauptmaa Willibald Pirckheimer hèn Rechbärg am Nordrand vo dè Grõfschaft plündèrèt un vowüèschtet, s chlyne Buèrèdorf hèt sich 1468 nõch dèm gfôrlichè Heckmeck dè Eidgenossè zuèwendè wellè, d Dörfer Dangschtettè, Gißlingè un Grièßè hèn èbbèso übberlaufè wellè.

Dè Buèrèchrièg

ändere

Schu früè hèt s i dè Nõchbòrschaft d Bundschuè-Bewegig un Uffschtänd vo dè Hauèschtainer Untertanè gegèübber m Kloschter St. Bläsy im Südschwarzwald gää. Am 15. Mai 1524 hèt sich dè Rõt vo dè Stadt Waldshuèt gegèübber Öschtrych gweigerèt, dè Balthasar Hubmaier uuszwysè. Mit èm Uffschtand vo dè Stüèlinger Untertanè gegè dè Grõf Sygmund II. vo Lupfè am 23. Juni 1524 vor èm Stüèlinger Schloß wörd i dè traditionèllè Gschichtsforschig dè Aafang vum Dütschè Buèrèchrièg aagluègèt. Ursach dõdefür isch dè Sygmund II. gsi, wo sini Grõfschaft mit alterschtarrsinnig gsi isch un sini Hèrrschaft mit harter Hand uusgübt hèt. Legendär sin sini hartè Urteil gsi sowiè diè uffwändigi Frondiènscht, wo dè Stüèlinger Landgrõf wèg dè Reparaturè vu dè Chriègsschäddè vum Schwyzerchrièg sini Untertanè abvolangt hèt. Im Juni 1524 hèn d Stüèlinger Buèrè dè Hans Müller vo Bulgèbach, wo vom Wald obbè chò isch, zu yrèm Hauptmaa gwäält. Èrscht im Dezèmber 1524 hèn sich d Chlèggauer Untertanè gegè dè Grõf vo Sulz gwendèt. Im Gegèsatz zuè dè Stüèlinger, wo iri Beschwerdè bim Kammergricht Esslingè geltènd gmacht hèn, hèn d Chlèggauer sich toujours uff d Reformation beruèfè.[12] Vo Züri uus isch es zwinglianisch-reformyrte Bekenntnis durch Prädikantè i s Chlèggau drait worrè, dè reformatorische Aktivischt Thomas Müntzer hèt sich z Waldshuèt, nu 4 km weschtlich vo Dǜèngè, uffghaltè.[13] Unter dè Füürig vom Nikolaus Wagner hèn d Chlèggauer iri Beschwärdè in 44 Artikel formulyrt, wo si am 25. Januar 1525 a dè Rõt vo dè Stadt Züri grichtet hèn[14]. Dè Uffschtand hèt bis zum 4. Novembèr 1525 duèrèt. A sèllèm Daag hèn Truppè vum Grõf Rudolf V. vo Sulz unter m Chrischtoph Fuchs vo Fuchsbärg bi Grièßè bluètig abbègschlagè, dè Rèbmaa Hans isch blendèt worrè.

D Stüèrrebellion

ändere

Als 70 Johr spôter Landgrõf Rudolf (dè Schuldèmacher) vosuècht hèt, sini Untertanè für sini Schuldè yschtò z lõ, hèn sich 16 Gmaindè un mit èm Stüèrschtreik gweert. Anno 1597 isch d Usènandersetzung zwǜschè Untertanè un Landgrõf eskalyrt. D Untertanè hèn è Delegation i diè eidgenössischi Stadt Züri gschickt, mit dènnè dè Grõf vo Sulz 1478 è Burgrächt abgmacht ghaa hèt. Wèg èrè befürchtètè Intervention vo Züri hèt dè Kaiser Rudolf II. è Kommission un schlièßlich au diè Vowalter (Rudolf vo Helfèschtai un Frydrich vo Fürschtèbärg) für d Landgrõfschaft ygsetzt. 1601 hèt dè Kaiser d Stadt Züri ermaant, sich nit witter yzmischè. Wèg sim völlig gschtörtè Vohältnis zuè sinè Untertanè un sinèrè nõch wiè vor prekärè finanzièllè Situation hèt dè Rudolf sy Amt als Landgrõf im Chlèggau 1602 sim Bruèder Karl Ludwig übbergää. D Untertanè hèn abber au im neuè Landgrõf bis zum Früèling 1603 dè Huldigungseid voweigerèt.

Nò i sim èrschtè Amtsjohr hèt dè Karl Ludwig è umfassendi Bolizei- un Landesorning machè lò,[15] woby er au Vodrètter vo dè Untertanè mit ybezogè hèt. Als Vofasser un Schriiber vo dè Landorning gildèt dè Johann Jakob vo Beck z Willmèdingè. Im Sulz sini Beamtè hèn vosuècht, dè Yfluss vo dè Untertanèvodrètter yzdämmè, wa zuè wittèré Brotescht bi dè kaiserlichè Kommissär un zuè nèrè revidyrtè Bolizei- un Landesorning im Johr 1605 gfüürt.[16] Èrscht füüf Johr spôter hèn d Ywooner vum Chlèggau uffghört mit irer »Stüèrrebellion«.

Dè dryßgjöhrige Chrièg

ändere

1633 isch dè Dryßigjöhrige Chrièg durch dè Schwedèfäldzug au im Chlèggau aachò. Dè Johann vo Aldringè isch am 30. Septembèr 1633 zämmè mit èm Fäldhèrr Herzog vo Feria nõch dè Belagerig vo Konschdanz übber dè Hochrhy i dè Chlèggau yzogè. Vo Stüèlingè uus hèn si d Stadt Schaffuusè bedroot, dè Feria un dè Aldringer hèn zämmè s Kommando übber è Heer vo öppè 30.000 Mann ghaa. Nõch Vohandligè hèn si sich am 8. Oktobèr uff Dǜèngè am mittlerè Hochrhy zruggzogè, wo si dè Schwedè abgnõ hèn. Dènõch hèn si Rhyfäldè am unterè Hochrhy belagerèt.

Französischi un schwedischi Truppè unter m Oberscht „Grõf Villefranche“[17], wo für èn Huufè Chlutter vom Württèbärgischè Herzog Julius Fridrich gschmyrt worrè isch un vor dèm mò Angscht ghaa hèt, sin i d Landgrõfschaft ydrungè, well dè Landgrõf Karl Ludwig Èrnscht vo Sulz unter m Fäänle vum Kaiser gschtandè isch. 700 Buèrè, wo vo zwei sulzischè Beamtè (dè Förschter Imhof un dè Rentmeischter Höuptlin, beidi us Jeschtettè) gfüürt worrè sin, hèn sèbbi Truppè am 8. Mai 1633 bi Lottschtettè aagriffè un sin vollschtändig abbègschlagè worrè. Näbbè 200 Dotè hèt s vill Gfangèni gää un massyvi Sachschäddè sin z beklagè gsi, wa kei Wunder gsi isch, well s Dorf Lottschtettè abbrènnt worrè isch un s Gebièt bis zum 20. Juni 1633 und im nägschtè Johr nòmmòls blündèrèt isch.[18] D Landesfeschtung Küssaburg a dè Schnittschtell vum öschtlichè un weschtlichè Deil vo dè Grõfschaft isch am 8. März 1634 durch diè kaiserlichi Bsatzung kabutt gmacht worrè, dèmit si nit i d Händ vo dè Schwedè kait isch. Am 4. Dezembèr 1634 hèt dè Heerfüürer General Hamilton sini Truppè gu Dǜèngè un durch dè Chlèggau gfüürt, èrscht a dè Wyynächt sin si i dè Hegau witter zogè.

Zwei Johr spôter, 1635, isch dè Schwarze Dot durch s Chlèggau zogè un hèt èn Huufè Opfer gholt, sèllèwäg isch dè Landschtrich nördlich vom Hochrhy witgehènd vowaist gsi. Am Frytig vor Lièchtmèß 1638 sin Französischi Truppè unter m Bèrnhard vo Weimar gu Rhyfäldè zogè, wo d Schlacht bi Rhyfäldè stattgfundè hèt. Im Summer isch dè Kaiserliche Generalmajor Bernhard Schaffalitzky von Muckadell hinterhèr chò.

Dè Chlèggau isch dènõch uusgsuugèt un uusghungèrèt gsi, glychwool hèt dè Amtsnõchfolger vum Bèrnhard vo Weimar, dè Hans Ludwig vo Èrlach a dè Kommissar z Laufèburg, dè Lazarus Schäfer, gschribbè: ..das, wenn nicht bezahlt und abgeliefert wird, man die Häuser der Beamten und das Schloß zu Tiengen in Brand stecken, die Untertanen aber nicht belästigen wolle.[19] Dõdèzuè muè mò sägè, dass dè Chlèggau dõmòls wiè hüt als Fruchtchaschtè un Obschtkörble vo dè Region aagluègèt worrè isch, wa diè uusghungertè Truppè magisch aazogè hèt, well s im Dryßgjöhrigè Chrièg normal gsi isch, dass alli Truppè sich mit Muulraub vosorgèt hèn.

Anno 1641 sin widder Kaiserlichi Truppè unter m Oberscht Hans Mathias vo Franzmauth un Wildholzè i dè Gegènd gsi, wo d Kontributionè un d Gèld- un Wertsachèflucht i diè sicheri Schwyz (a dè südlichè un öschtlichè Gränz) unterbindè hèt wellè, wa abber nit glungè isch. 1647 isch dè Französische Oberscht Chrischtoph Ludwig vo Baumbach z Stüèlingè im Wuètèdal gsi un hèt vo dört uus Abgabè vo dè Chlèggauer gforderèt. Mit èm Westfälischè Friddè im Johr 1648 isch dè gröscht Religionschrièg in Mitteleuropa un au im Chlèggau z Ènd gangè.

Dè Vokauf

ändere

Am 17. Juli 1651 hèt dè Grõf Hans Ludwig vo Sulz s Rafzerfäld[20], also dè südliche Rand vo dè Oschthälfti, mit allnè Hoheitsrächt a d Stadt Züri vohökerèt, 1656 isch dè nördliche Rand (bi Hallau, Wilchingè, Nüüchilch un Berringè, ergo s Chläggi) vo dè Oschthälfti vo dè Landgrõfschaft draa chò, wo a d Stadt Schaffuusè vohökerèt worrè isch, wo sit 1501 ebbèso wiè Züri zuè dè Eidgnossèschaft ghört. Dõmit isch vo dè Oschthälfti nu s Schwarzbachdal bi Dettighoffè un dè Jeschtettemer Zipfel übbrig blibbè. S Chlèggaudal, wo vo dè Beringer Ängi bis Obberlauchringè gòt, isch dõdemit i dè Mitti quer übber dè Dalboddè deilt worrè. Sèllè Notvokauf hèt also bis hüt nò Uuswirkungè uff dè Volauf vo Dütsch-Schwyzer Gränz, wèlli im Chlèggau/Chläggi un bim Obberè Kantonsdeil vo Schaffuusè bsunders vowinklèt isch (witteri Details cha mò dõ aaluègè: Schaffuuser Kantonsgränz).

Vo dört aa schwätzt mò au vum schwyzerischè Chlèggau, im Volksmuul au Chläggi, im Gegèsatz zum rychischè Chlèggau, sèllèm Deil vo dè Landgrõfschaft, wo bim Dütschè Rych blibbè isch. Quer durch s Chläggidal isch abber nit nu d Rychsgränz, sondern au è Religionsgränz voloffè, well sich diè eidgnössischè Ständ Schaffuusè un Züri für diè reformyrti Konfession entschiddè hèn un s Rafzer Fäld un s Chläggi dõdemit evangelisch gsi isch. Für diè moderni bolitischi Vowaltig isch s Chläggi i d Bezirk Obber- un Unterchläggi ydeilt worrè.

Unter dè Fürschtè vo Schwarzèbärg (1687–1806)

ändere

Nõch èm Uusschtärbè vo dè Grõfè vo Sulz wègè fäälendem Stammhalter isch 1687 d Landgrõfschaft vum Kaiser in è Rychsèrbkunkellehè umgwandlèt worrè, dõdemit isch hèt d Döchter vum letschtè Grõf, d Maria Anna, chönnè s Èrbe aadrèttè. D Landgrõfschaft isch de facto schu 1687 a s Huus Schwarzèbärg übbergangè, well d Maria Anna sit 1674 mit èm Fürscht Ferdinand Wilhelm vo Schwarzèbärg vohǜrõtet gsi isch. Nõch èm Dot vo dè Maria Anna im Johr 1698 hèt irèn Man d Landgrõfschaft gèrbt. Dõdemit isch d Landgrõfschaft Chlèggau zum Bsitz vum Ferdinand vo Schwarzèbärg un èm Huus Schwarzèbärg worrè un zuè nèrè gfürschtètè Landgrõfschaft uffgschtygè; s Münzrächt vum Grõf vo Sulz isch uff d Schwarzèbärger übbergangè. D Hèrré vo Schwarzèbärg hèn sithèr au d Grõfètitel vo Sulz un dè Titel Landgrõfè vom Chlèggau gfüürt. Diè uffgschtygene Landgrõfschaft isch sitdèm au als Hèrrschaft Schwarzèbärg benamst worrè. D Schwarzèbärger sin zimli an èrè Arrondyrig intressyrt gsi, sèllèwäg hèt no um 1800 dè Fürscht Joseph II. s Schloss Willmèdingè im Unterè Wuètèdal dèzuè kauft.

I dè Folg vo dè Mediatisierung churz druff hy im Johr 1806 isch s Gebièt (d Landeshoheit) 1806 im Großherzogdum Baddè zuèkait. Im Großherzogdum sin Dǜèngè un Jeschtettè im Chlèggau zuè Amtsschtädt worrè. Z Dǜèngè hèt bis 1819 è eignes Bezirksamt ghaa, sèll Bezirksamt isch zuègunschtè vum (unglièbtè) Nõchbòr Waldshuèt abber i sèllèm Johr uffglöst worrè. Hüt (Stand: Februar 2020) ghört dè Hauptdeil vo dè Landgrõfschaft Chlèggau mit dè ehemòligè Residänzè Dǜèngè, Altèburg un Jeschtettè zum Landchrais Waldshuèt (Nõchfolger vum Bezirksamt Waldshuèt) im Land Baddè-Württèbärg un dõdemit zuè Dütschland.

Chèggauischi Landmiliz un s »Kontingènt«

ändere

1798 isch diè Chlèggauischi Landmiliz im Zuug vo Yquartyrigè un Französischè un Öschtrrychischè Truppè uff 150 Maa voschtärkt worrè. D Stadt Dǜèngè hèt 6 Maa gschtellt, dèzuè Freiwilligi als Chargè: Chirurg Johann Baptischt Rutschmaa als Fäldarzt, dè Hofkaplan Spitznagel als Fäldgeischtlichè, dè Maggi Donni als Fourier, dè Obberlütnant Dörflinger als Kompagnyhauptmaa, dè Roßhirt Willi als Obber-Lütnant, dè Forschtadjunkt Sepp Glasß als Unter-Lütnant, dè Meyer Andreas als Fäldwebèl un dè Roder Hans als Korporal. Dèzuè hèt s è „Stehendes Heer“ im Chlèggau gää, s sognennti Kontingènt, wo è baar Mannè als Wachè uff d Dörfer abgschtellt hèt. S „Heer“ isch jewyls vo dè Bürger nõch Bedarf voschtärkt worrè. Anno 1799 hèt d Stadt Dǜèngè als Occasion us zweiter Hand 60 Gweer mit Bajonätt un Rièmè für 2 1/2 Rychstaler bro Stugg[21] vum Züüghuus vo dè Stadt Bärn kauft.

Lischtè vo dè Hèrrscher un Grõfè im Chlèggau un iri Rächtsnõchfolger

ändere

Vom Zitruum 1067-1200 sin keini Grõfè mee bekannt; dè Chlèggau isch als Herzogdum Schwõbè Deil vum Heiligè Römischè Rych, Hèrrscher sin dõdemit d Herzöög, reschpektyv d Könnig odder Kaiser:

Um s Johr 1200 ummè fangt diè großi Zit vum Freihèrr vo Chränkingè aa, èrschtmòls erwäänt 1202, wo als Gründer vo dè Stadt Dǜèngè gältèd, un dè aalte Durm, s hütige Dǜèngèmer Schloß, baut hèn. D Grõfè vo Küssèbärg, d Bauhèrrè vo dè Küssaburg, hèn diè Kaiserlosi Zit uusgnutzt, um dè Chlèggau z behèrrschè, hèn sich abber am Ènd wèg Chlynigkeitè uffgribbè. Dènõch sin d Habsburger Rychsvögt vum Chlèggau gsi; Könnig Rudolf I. un sin Vorgänger gältèd als Gründer, reschpektyv als Erbauer vo dè Stadt Waldshuèt; Rudolf hèt 1288 au d Wyyßèburg gschliffè, un s Interregnum zu nèm Ènd brocht. Iri Landgrõfè sin gsi:

Grõfè vo Sulz (1408–1687)[24]

ändere

Fürschtè vo Schwarzèbärg (1687–1806)

ändere

Luèg au: Hèrrschaft Schwarzèbärg im Chlèggau

Huus Baddè

ändere

Nõch 1918

ändere

Literadur

ändere
  • Stadt Dǜèngè (Hochrhy), Der Klettgau; Franz Schmid (Hrsg.), 1971; (bis hüt maßgeblichi Monography, mit Bydrääg vo: Ruth Blum, Eugen Fürschtos, Richard Gäng, Josef Hirt-Elmer, Josef Isele, Helmut Maurer, Ludwig Mayer, Emil Müller, Heinrich Münz, Helmut Naumann, Alois Nohl, Alfons Peter, Ernscht Rüedi, Franz Schmid, Karel Schwarzenberg, Ignatz Stai, Heinz Voellner, Karl Friedrich-Wernet, Hans Jakob Wörner)
  • Joseph Bader: Urkunden und Regesten aus dem ehemaligen Klettgauer Archiv, I dè: Zitschrift für d Gschichtè vum Obberrhy, Bd. 13, 1861, (S. 228–256, 355–383, 466–491)
  • Joseph Bader: Aus der Geschichte des Pfarrdorfes Grießen im Klettgau, Im: Freiburger Diözesan–Archiv, Band IV. Fryburg 1869, S. 225–250
  • Johann Evangelist Schöttle: Zur Geschichte des Klettgaues.Im: Diöcesanarchiv von Schwaben, 9. Jg. 1892 (in zaalrychè Fortsetzungè; Digitalisate vo dè Uni Heidelbärg)
  • Michael Borgolte: Die Grafen Alemanniens in merowingischer und karolingischer Zeit. Eine Prosopographie. Thorbecke, Sigmaringè 1986 (Archäologie und Geschichte. Freiburger Forschungen zum ersten Jahrtausend in Südwestdeutschland 2) ISBN 3-7995-7351-8
  • Michael Borgolte: Geschichte der Grafschaften Alemanniens in fränkischer Zeit. Thorbecke, Sigmaringè 1984 (Vorträge und Forschungen, Sonderband 31)
  • Ilse Fingerlin: Die Grafen von Sulz und ihr Begräbnis in Tiengen am Hochrhein. I dè: Forschungen und Berichte der Archäologie in Baden-Württemberg. Band 15, Landesdenkmòlamt Baddè-Württèbärg (Hrsg.), 1992. ISBN 3-8062-1063-2
  • Arnold Münch: Die Münze zu Laufenburg: Beiträge zur Geschichte des schweizerisch-oberrheinischen Münzwesens vom 14. – 17. Jahrhunderts nebst einem Abriß der Geschichte der Grafen von Habsburg-Laufenburg. Sauerländer, Aarau 1874
  • Dieter Stievermann: Herrschaft Schwarzenberg. Im: Meinrad Schaab, Hansmartin Schwarzmaier (Hrsg.) u. a.: Handbuch der baden-württembergischen Geschichte. Band 2: Die Territorien im alten Reich. Hrsg. im Uffdraag vo dè Komission für gschichtlichi Landeskunde z Baddè-Württèbärg. Klett-Cotta, Stuègètt 1995, ISBN 3-608-91466-8, S. 423–428.
  • Walther Schultze: Die Gaugrafschaften des alamannischen Badens. Stuègètt 1896, S. 150–171
  • Wilhelm Franck, Die Landgrafschaften des heiligen römischen Reichs, Braunschweig 1873, (S. 76–80) im Internet Archive
  • Georg Hedinger: Landgrafschaften und Vogteien im Gebiete des Kantons Schaffhausen. Buèchdruckerei Reuss & Itta, Konschdanz 1922
  • Monika Baumann: „Widerwertigkeit vnd Aufruor“ im Klettgau. In: Mark Hengerer, Elmar L. Kuhn: Adel im Wandel. Band 1, Thorbecke, Oschtfildèrè, S. 183–192
  • Waldemar Lutz un Hansjörg Noe (Hrsg.): Kennzeichen WT Heimatkunde für den Landkreis Waldshut. Reinhard Caspers (Mithrsg.), 1989, ISBN 3-12-258330-5
  • Rudolf Metz: Geologische Landeskunde des Hotzenwalds. 1987 ISBN 3-7946-0174-2
  • Johann Baptist von Kolb (Hrsg.): Historisch-statistisch-topographisches Lexicon von dem Großherzogthum Baden. Zweyter Band. Volaag vo dè C.F. Macklotschè´schè Hofbuèchhandlig un Hofbuèchdruckerei, Karlsruè 1814, S. 154–163 (Iigschränkti Vorschau uf books.google.de).
  • Julius Caesar: De bello Gallico. (vollschtändigè Tegscht; zweisprõchig lateinisch/dütsch)
  • Aegidius Tschudi: Gallia Comata. hrsg. vom Johann Jakob Gallati, 1758, (Nõchdrugg 1977) Gallia Comata, 1758 uf books.google.de
  • Aegidius Tschudi: Chronicon Helveticum. bearb. vom Bernhard Stettler un Peter Stadler, Allgmeini Gschichtforschendi Gsellschaft vo dè Schwyz (Hrsg.), 22 Bde., 1968–2001
  • Johann Jakob Rüeger: Chronik von Stadt und Landschaft Schaffhausen. C. A. Bächtold, 2 Bde., 1884–1892
  • Oswald Redlich: Rudolf von Habsburg. Das deutsche Reich nach dem Untergang des alten Kaisertums. Innsbruck 1903 (un Nõchdruck).

Weblingg

ändere
  Commons: Sulz (Adelsgeschlecht) – Sammlig vo Multimediadateie

Einzelnõchwys / Aamerkigè

ändere
  1. ↑ Marquard Herrgott, Genealog. diplom, tom II., pars I.(Cod. prob.) S. 25 un 26
  2. ↑ Trudpert Neugart, Cod. dipl. Bd. I., Nr. 157
  3. ↑ s. Kolb S. 154
  4. ↑ Martin Wanner: Geschichte des Klettgaues im Umriß bis zum Abschluß der Reformation, Hamburch 1857
  5. ↑ Albert Krieger, Topographisches Wörterbuch des Großherzogtum Baden, 1905, Spaaltè 1180
  6. ↑ Rustenus Heer, in: Anonymus Murensis Denudatus, S. 337, nõch: Acta Murensia
  7. ↑ s. Wanner, S. 88–89.
  8. ↑ Alfons Peter, Das Landgericht Klettgau, S. 44.
  9. ↑ schu 1408 isch dè Hǜrõtsvodraag durch dè Vater vum Bräutigam, im Hermann vo Sulz, un d Muètter vo dè Brut un Witwè vum Grõfè Johann, Agnes vo Landèbärg, gschlossè worrè; s. Badenia, 2. Johrgang, S. 155
  10. ↑ im Unterelsass; s. Niederhäuser
  11. ↑ Geschichte des Schlosses auf der Homepage der Gemeinde Jestetten
  12. ↑ Hiroto Oka, Der Bauernkrieg in der Landgrafschaft Stühlingen und seine Vorgeschichte seit der Mitte des 15. Jahrhunderts, 1998. S. 20
  13. ↑ Dè Bader brichtet vo èrè Quällè, wo èn längèrè Uffenthalt vum Müntzer z Grièßè feschtghaltè hèt
  14. ↑ in: Heinrich Schreiber: Der deutsche Bauernkrieg – gleichzeitige Urkunden, Deil I, S. 179–184
  15. ↑ Die Polizei-und Landesordnung der Landgrafschaft Kleggau vom Jahre 1603 d Polizey- und Landtsordnung vo de Landtgrafschafft Chleggau uf klettgau-historia.de (PDF; 156 kB)
  16. ↑ s. Monika Baumann S. 187
  17. ↑ Maximilian Gottfried Friedrich Holtz, Generalfeldzeugmeister Georg Friedrich vom Holtz auf Alfdorf, Hohenmühringen, Aichelberg u.s.w., Ein Lebensbild aus dem 17. Jahrhundert; Stuègètt, 1891, S. 36
  18. ↑ Chrischtian Roder: Bericht über die Niederlage der Klettgauer Bauern bei Lottstetten am 8. Mai 1633; I dè: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, Band 41, S. 118–121
  19. ↑ Hans Brandeck, Geschichte der Stadt Tiengen, 1936, S. 130
  20. ↑ mit dè Gmaindè Rafz, Wil, Hüntwangè un Waschterkingè
  21. ↑ Hans Brandeck, Geschichte der Stadt Tiengen, S. 157
  22. ↑ Manuskript vo dè Gründigsurkundè vum Kloschter Ottmersheim vo 1063
  23. ↑ → luèg au d Urkundè bi dè Burg Wyyßèburg
  24. ↑ Die Stadt Tiengen und der Klettgau uff dè Homepage Chlèggau Hischtoria (PDF; 954 kB)
  25. ↑ deilwys au bis 1616; Bruèder vom Rudolf IV.
  26. ↑ Bruèder vo Alwig

Koordinate: 47° 36′ 6″ N, 8° 21′ 12″ O

  Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Landgrafschaft_Klettgau“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Landgrafschaft_Klettgau&oldid=1015924"