Landgrõfschaft Stüèlingè

Diè Landgrõfschaft Stüèlingè isch nebbè dè Landgröfschaft Klèttgau Bschtanddeil vom Herzogduum Schwõbè. Sell Gebièt lyt z Süddütschland zwischè Südschwarzwald un dè Gränz zu dè Schwiz im Kanton Schaffhuusè, woby d Wuètè ein Deil vo dè Grenzlinniè bildet. 1605 hèt sich d Reichsherrschaft Bõõdorf vo dè Stüèlingôr Landgrõfschaft abgschpaaltè.

Laag vo dè Landgrafschaft Stüèlingè

Hischtoriè

Vomuètlich uff römischè Grundmuèrè isch um 760 diè erschti Burg Grafèschtuèl entschtandè, dõhèr stammt vomuètlich au dè Nammè vom ehemôls mit Stadträcht uusgschtattètè Ort Stüèlingè. Als Stüèlingè no Deil vom alten Albgau gsi isch, sin Nammè wiè „Gerung, Comes de Stulingen“ (1084) un „Liutold von Stüelingen“ (1331) erwähnt worrè. Diè Herrè vo Stüèlingè hèn èn umkeertè Stuèl mit Pfauèfäderè gschmückt im Wappè dinnè. Erschtè Graf vo dè Landgrafschaft Stüèlingè isch dè Rudolf vo Lènzburg gsi.

Nôch èm Uusschterbè vo Lènzburger Gschlächt isch diè Landgrafschaft 1127 uff èm Ärbwäg a d Herrè vo Küssèbärg kõ, sellènè iri Stammburg isch d Küssaburg gsi. Diè Grafschaft vo Stüèlingè hèn si bis zum letschtè Graf, èm Graf Heinrich vo Küssèbärg-Stüèlingè, bsessè. Graf Heinrich isch dè Schwôger vom Rudolf vo Habsburg gsi un 1250 gschtorbè.

Diè Herrè vo Lupfè, vo denè dè hütig Nammè vom Schloss Hohèlupfè stammt, sin è aalts Adelsgschlècht gsi. Desell Zwyg isch früè erloschè. Iri Stammburg, wo zuè nèrè Raubritterburg umfunktionyrt gsi isch, isch durch dè König Sigismund zerschtöört worrè. Graf Heinrich vo Lupfè hèt è Schwöschter vom Graf vo Küssaburg ghürôtè. So isch s Landgrafèamt im Klettgau noch ènèm Stritt mit èm Bischof vo Konschtanz, dè ebbèfalls Rächte besessè hèt, durch èn Voglych 1251 a diè Grafè vo Lupfè koo. Er hèt sich ab èm 25. April 1251 dè Titel Heinrich I., Landgraf vo Lupfè-Stüèlingè, gää. Zitwys hèt er noh uff dè aaltè Stammburg uff dè Baar gwoont. Er isch 1256 gschtorbè. Sin Sohn Eberhard I. isch dè Stammvatter vo dè Eberhardschè Linniè gsi, welli 330 Johr lang regyrt hèt. Gly noch sim Amtsaatritt hèt er Stüèlingè zur Stadt erhobbè. 1262 würd vo èrè Stadt brichtet: „und setzen zuo der Burck unser Stat Stuelingen“. È Gründigsurkund isch nit vorhandè, es egsischtyrt abber è Stadtsigel vo 1365.

Eberhard I. isch 1302 gschtorbè. Unter sinè Nôchfolger sticht dè Hans I. usè, sellè hèt sin Bsitz erheblich durch d Erwerbigè vo dè Herrschaft Rappoltschtei-Hohènach im Elsass un Hewè im Hegau vogrösseret. König Ruprecht hèt dè Stadt Stüèlingè bsunderi Privilegiè als Dank für iri Dienscht verlyè, er isch 1436 gschtorbè un hèt füüf Söhn un zwei Döchter hinterlôô. Baald isch es zu Strittigkeitè mit èm Bischof vo Konschtanz kô, welli dèzuè dè Graf Sigmund I. (1436–1494) dèzuè brocht hèn, zämmè mit sim Bruèder s Hegau z vowüèschtè un bi Dißèhoffè Rhynschiff z übberfallè. Erscht nôch dèm d Ritterschaft us St. Gorgèschild ygriffè hèt, isch am 10. Februar 1441 z Schaffhuusè Friddè gschlossè worrè. Graf Sigmund I. hèt am 7. August 1479 vom Kaiser Friedrich III. d Landgrafschaft Stüèlingè erhaaltè, s Mundat am Randè, dè Reiet, s Wyler- un Gatterholz un mit Schloss un Herrschaft Höwè d Belehnig.

Schwizerchrièg

Nochdem diè Eidgenossè immer stärkô worrè sin, hèt am 11. Februar 1499 dè Schwizerchrièg mit èm erschtè Hegauzug aagfangè. Graf Wolfgang vo Fürschtèbärg hèt d Befehlsgwalt im Schwäbischè Bund kaa. Nach dè Zerschtörung un Plünderung vo Düèngè isch s Heer witer nôch Stüèlingè zogè. D Stadt isch sit èm 21. April belageret un zwei Daag lang bschossè worrè. Entgegè èm Rõt vo sinè Untergebenè hèt sich dè Obervogt Martin vo Starkèbärg mit Schloss un Stadt ergää. Trotz gegèdeiligem Vosprechè isch beides plünderet un zerschtört worrè. S Stüèlinger Städtle isch vo dè Hallauer Knächt in Schutt un Asche glait worrè, woll als Racheakt für s Abfacklè vom Hallauer Oberdorf am 2. April durch schwòbischi Truppè. Dè kampfesunluschtigè Obervogt isch spòter vo dè Eidgenossè für des brochenè Vosprechè entschädigt worrè, während er bi sinerè Herrschaft, dè Lupfenô, in Ungnaad gfalle isch. È Staatsgränz im hütigè Sinn hèt 1499 no nit exischtyrt, trotzdèm hèt d Landgrafschaft Stüèlingè dört scho drunter glittè, im Randberych vo dè Machtblöck (Schwòbischè Bund/Eidgenossè) z ligè.

Stüèlingô Buèrèerhebig

Am 23. Juni 1524, woll unter dè Führig vom Michel Haim von Stiellingen, sin d Buèrè vor s Schloss trettè un hèn Beschwerdi erhobb mit èrè Schrift, i dèrè 16 Artikel zämmègfasst gsi sin un welli si hèn wellè erfüllt haa. Nôchdem dè Vogt si znägscht beschwichtigè hèt könnè, isch dè Graf Sigmund zämmè mit anderè Adligè gegè d Buèrè vorgangè. Mo hèt sich abber letschlich fridlich geinigt mit èm Waffèschtillschtand vo Ewèdingä. Am 28. Dezember 1524 isch dè Graf Sigmund II. von Lupfen z Engè voschtorbè. Noch dè Nyderschlagig vo allènè Uffbegeerigè hèn Buèrè am 12. Juli 1525 z Ewèdingä Abbitti leischtè müèsè un irem Herrè huldigè. D Stüèlingô wared dodèmit no glimpflich dè adligè Revanche entronnè.

D Bappèheimô

Mit èm Maximillian vo Bappèheim isch d Landgrafschaft i dè Bsitz vo dè Erbmarschäll vo Bappèheim übbergangè. Am 26. Dezember 1582 isch dè Graf Heinrich VI. gschtorbè, wo dè letschti vo dè Lupfenô gsi isch, im Aalter vo no nit ganz 40 Johr. Er lyt i dè Kirchè z Engè begrabbè. Dè Reichserbmarschall Conrad vo Bappèheim hèt für oppè 80.000 Guldè scho 1583 d Herrschaft un d Rächt zum Mannlehen erworbè, d Grafschaft Stüèlingè un diè aalt, sit èm Schwizerchrièg baufälligè, Burg. Diè eigentlich Beleenig isch erst nôch dè Abwicklig vo allè Strittigkeitè im Johr 1603 erfolgt. Diè Landgrafschaft Stüèlingè isch also zwischè 1582 un 1603 herrèlos gsi. Conrad isch noch im Auguscht 1603 gschtorbè, hèt also nüt mee vo sim Bsitz ka. Er un sini scho früèner voschtorbni Frau, sin i dè katollischè Kirchè z Engè begrabbè.

Nôchfolger isch sin Sohn Maximilian worrè. Sellè hèt vo 1620 bis 1623 die aalt Burg abryßè lõ un hèt si in schlichtô Form neu uffbaut, so wiè si hütt nô z sää isch. Er hèt si nit befeschtigt, asè isch si vo nièmed belaageret worrè. Allderdings hèt er è größeri Aazaal a Waffè kauft. Dè Dryßgjöhrige Chrièg isch bevor gschtandè un scho 1627 sind d Läbensmittel düô worrè. 1632 sin d Schwedè kô. Dè erscht 23 Jahre aalte einzige Sohn vo Bappèheim, Erbmarschall Heinrich Ludwig, isch Oberscht bi dè Schwedè gsi, bi dè Belaagerig vo Hohèschtofflè vom 25. bis 27. Juni 1633 hèt er dè Doot gfunndè. 1638 hèt sich Bernhard von Weimar z Stüèlingè uff ghaaltè, wo er vom Nüüchilcher Obervogt Im Thurn Proviant un Brot für sich und diè befründeti Stadt Rottwyl erbettè un erhaaltè hèt. Am 7. Juli 1647 sin diè letschtè Chriègslütt abzogè.

D Fürschtèbärger

Fürschtèdum Fürschtèbärg, Landgrõfschaft Stüèlingè Mitti unnè

Dè Stammsitz vo dè Fürschtèbärger isch uff èm Fürschtèbärg uff dè Baar glegè. Mit èm Tod vom Erbmarschall Maximilian am 14. Februar 1639 z Engè hèt diè Ära vo dè Bappèheimer z Stüèlingè gendet. Er hèt d Döchter Maximiliane, vil bewunderet wegè irô Schönheit, hinterlõ. Sy hèt 1631 dè Graf Fridrich Rudolf vo Fürschtèbärg ghürötè. Iren Sohn Graf Maximilian Franz isch z Schaffhuusè am 2. Mai 1634 geborè worrè. Maximiliana isch 1635 bi dè Geburt vo irem zweitè Kind z Engè geborè worrè. Endlich hèt dè Graf Maximilian Franz vo Bappèheim d Grõfschaft Stüèlingè un d Herrschaft Hewè erhaaltè, mit dè Stadt Engè als èm Afterleè vo Österrych. Er hèt sich vil uff sinè Güètô z Määrè uffghaaltè, doch Stüèlingè isch sini Residenz gsi, derrè iri Herrschaft bis zum Kniebis greicht hèt. Als er im Bischofspalais z Strõßburg èm Sunnèkönig Ludwig XIV. entgegè eilè hèt wellè, hèn sich uff dè Stègä sini Sporè im Mantel vohedderèt, er isch gschtolperet un hèt sich s Gnick brochè. Er ruèt bi dè Kapuzynô z Haslach.

Sin älteschtè Sohn Proschper Ferdinand isch no nit volljährig gsi, wo n er s riisige Herrschaftsgebyt übernèè hèt söllè. Dôhèr isch er als Landgraf un Palatin vo 1529 bis 1654 votretè worrè vom Johannes Christopherus Herpfer (1583–1654). Spòter hèt dè Proschper Ferdinand unter Prinz Eugen vo Savoyè un Markgraf Ludwig Wilhelm vo Badè-Badè gegè d Türkè. Er hèt als Generalfäldzüügmeischter am Spanischè Ärbfolgechrièg teilgnõ, wo er bi dè Belagerig vo Landau i dè Pfalz 1704 tödlich von èrè Kanonèkuglè troffè worrè isch. Zur Erhaltig vo sim Huus hèt er 1701 die Primogenitur-Ordnung erlõ. Sin älteschtè Sohn Joseph Wilhelm Ärnscht isch 1699 z Augsburg geborè worrè. 1716 isch diè Heiligèbärger Linniè mit èm Tod vom Fürscht Anton Egon uusgschtorbè. So sin großi Bsitzungè zu Stüèlingè un Meßkirch kõ. Joseph Wilhelm Ärnscht isch 1722 vom Kaiser Karl VI. für volljährig erklärt worrè - schu 1716 isch er i dè Reichsfürschtèschtand erhobbè worrè. Am Aafang vo sinèeè Regyrigszit isch er schwer a Pockè erkrankt. Am 31. Oktober 1723 hèt er d Residenz vo Stüèlingè nõch Donaueschingè volait, well Donaueschinge zentraaler glegè gsi isch. Dè Kapuzinô z Engè hèt er 1737 d Errichtung von èm chlynè Kloschter gschtattet. Er hèt alli Staatsgschäft in sinerè Herrschaft reformyrt. 1744 isch d Meßkircher Linniè uusgschtorbè. Dodurch isch sell Gebièt zu dè Herrschaft dèzuè kô. Mit èm Tod vo dè Fürschtin Anna Maria z Wiin, sin böhmischi Güèter a d Fürschtèbärger kô.

Französischi Revolution

I dè Zit vo dè Französischè Revolution am 28. Juli 1796 hèn d Franzosè unter General Baillard s Gebièt bi Stüèlingè erreicht. Nôch Verhandligè sin d Fürschtèbärger Truppè entwaffnet worrè un hèn kampflos heimkeerè könnè. Mo hèt umfangrychi Abgabè gleischtet wörrè müèsè. Bis 1798 isch au d Schwiz bi Schaffhuusè vo dè Franzosè bsetzt gsi. 1800 isch dè General Moreau mit sinem Reservekorps a d Wuètè vorgruckt un hèt d Österrychô zruck drängt. Dè Divisionsgeneral Saint-Cyr hèt am 1. Mai 1800 dè Befehl erhaaltè, gu Stüèlingè vorzruckè. Dè Hohentwiel isch kampflos uffgää worrè. Dè Höwè hèt mengsmoll d Sitè gwächslet. Am 9. Februar 1801 isch d Fridè z Luneville gschlossè worrè. D Österrychô sin nõch èm Drittè Koalitionschrièg gschlagè worrè. Am 10. Oktober 1806 isch s Fürschtèdum Fürschtèbärg unter Badischi Landeshoheit kô, Stüèingè dodèmit a s Huus Badè. D Fürschtèbärger hèn abber au witerhin Hof ghaaltè z Donaueschingè.

Uusdeenig

Am Aafang vum 16. Johrhundert hèt d Landgrõfschaft Stüèlingè iri gröschti Uusdeenig erreicht. Im folgendè sin diè üßerè Gränzè vom Lupfener Herrschaftgebièt grob skizzyrt:

• nördlichi Gränz isch d Wuètèschlucht vo de Mündig vo dè Haslach bis zum Wuètèknüè bi Achdorf gsi.
• östlichi Gränz isch durch d Wuètèflüè zwischè Achdorf un Grimmelzofè un s Wuètèdal in Flussmitti feschtglait gsi, un bis Obberlauchringè gangè.
• süedlichi Gränz isch vo Oberlauchringè bis Düèngè zu dè Mündig vo dè Schlüècht gangè.
• weschtlichi Gränz isch s Schlüchttal uèzuès, aaschlièßend witer a dè Schwarza (Schwarzwald) uè bis Seebrugg gangè. Vo Seebrugg wäg isch d Gränz nordöschtlich bis zu dè Haslachmündig i d Wuètè gloffè.

Literadur

• Hans Brandeck: Geschichte der Stadt und der vormaligen Landgrafschaft Stühlingen, Verlag der Stadtgemeinde Stühlingen, 1924.
• Gustav Häusler: Stühlingen. Vergangenheit und Gegenwart. Selbstverl. d. Stadt Stühlingen, 1966.
• Norbert Nothhelfer (Hrsg.): Heimat und Arbeit: Der Kreis Waldshut. Theiss, Stuttgart/Aalen 1979.
• Arthur Hauptmann: Burgen einst und jetzt. Verlag Südkurier, Konstanz 1987, Band 1: ISBN 3-87799-040-1; Band 2: ISBN 3-87799-075-4.
• August Vetter: Die Geschichte der Stadt Fürstenberg. Rombach, Freiburg im Breisgau 1959.
• Hiroto Oka: Der Bauernkrieg in der Landgrafschaft Stühlingen und seine Vorgeschichte seit der Mitte des 15. Jahrhunderts. Hartung-Gorre, Konstanz 1998, ISBN 3-89649-312-4.

Einzelnõchwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Landgrafschaft_Stühlingen“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.