Randè

Rande
	De Rande vom Chleggi us gsee. De Rande vom Chleggi us gsee.
Hechi	930 m
Lag
Gebirg	Jura
Geografischi Lag, (CH)	/ CH-SH_type:mountain(930)&pagename=Randen_(Berg)&language=de&title=Rande 47° 47′ 13″ N, 8° 33′ 23″ O (683769 / 293527)Koordinate: / CH-SH_type:mountain(930)&pagename=Randen_(Berg)&language=de 47° 47′ 13″ N, 8° 33′ 23″ O; CH1903: 683769 / 293527
	Randen (Berg) (Baden-Württemberg) Randen (Berg)
	Randen (Berg) (Baden-Württemberg) Randen (Berg)
Gstei	Chalch

Dä Artikel behandlet e Bärgchetti. Witeri Bedütige findet sich under Randen.

ff

Dè Randè isch èn plateauartigè Höèzuug, wo zum gröschtè Deil im Schwizer Kanton Schaffhuusè lyt. Èn chlynèrè Deil im Nordè, wo sich dè högschsti Buck vom Randè mit 930,2 m ü. NHN befindet, isch z Badè-Württèbärg zwischè Stüèlingè un Tengè. Uf de Schwizer Site isch de högschti Punkt mit 912,1 m ü. M. zwüsche Begginge und Merishuusè.

Geology

Dè Randè isch Bschtanddeil vo dè Daflèjura-Landschaft, wo sich zwischè Basel un Coburg erschtregge duèt. S Daflèjura sin èn Deil vom sognanntè Süèdweschtdütschè Schichtschtufèland.

Dè Daflèjura vom Randè findet sini Fortsetzig im Südè im Daflèjura vo Chläggi, Aargau un Baselbièt, im Nordè im Baarjura (Eichberg, Längi u. a.). Dè Buchberg bi Blummbärg ghört uffgrund vo sinerè Laag süèdlich vo dè Aitrach eigentlich no zum Randèkomplex.

Dè Randè isch dè Weschtdeil von èrè Wyssjura-Schichtschtufè. Selli Schichtschtufè isch durch Erosion scho stark vokeit un wyst doher kaum no Stufèflächè uff. Im Berych vo dè Däler un vo allem im Berych vom weschtlichè Stufèrand wyst dè Randè Traufhöchènè vo rund 350 Metèr (900 m ü. M. bis 550 m ü. M.) uff (vgl. Albtrauf). Diè Schichtschtufè goot über s grossi Nord-Süèd-Dal vo dè Durach (Merishuusener Dal), welles dè Randè deilwys abgrenzè duèt, nõch Oschtè witer, wo dè Reiet dè Oschtdeil vo dè Schichtschtufè markyrt.

Dè Randè isch zum Hauptdeil uss Malmschichtè uffbaut, èm sogenanntè Wyssè Jura, wa denn au uff dè Hochflächè als wyssè Kalchschtei sichtbar isch. Diè Haaldè vom Randè sin durch unterschydlich harti Schichtè vo sellerè Malmformation charakterisiyrt. Während diè hartè Kalkschichtè steil sin un zu nèm grösserè Deil bewaaldet, wyset diè weicherè Mergelschichtè au flachi Terrassè uff. Selli könnet landwürtschaftlich gnutzt wörrè.

D Hochflächè vom Randè sin vom Nordweschtè nach Südoschtè lycht abfallend. Well diè geologischè Schichtè stärker gneigt sin als diè Hochflächè, folget vo Nordweschtè nõch Südoschtè geologisch jüngeri Schichtè in topographisch düèferi Laagè.

Vor 190 Million Johr hèt s Jurameer s hütige Randègebièt überfluètet. I sellem seichtè Gwässer sin während Johrmillionè Kalkschichtè abglageret worrè, welli sich zuè Jurakalchschtei vofeschtiget hèt. Diè Überräscht vo dè Meeresbewooner findet mo hüt no huufèwys in Form vo Fossiliè (Voschteinerungè).

Geographischi Gliderig

Sibbè Randè

Dè Lange Randè vo dè Flüèliwisè uus.

Dè Schlaatemer Schlossrandè vo dè Flüèliwisè.

Dè Hoche Randè vo dè Stroos Füètzè-Beggingè uus.

Durch gu Schaffhuusè konvergyrendi Erosionsdäler (Durachdal, Orserèdal, Hemmèdal un Eschemèrdal) un anderi Erosionsdäler (Lieblosedal, Kurzdal, Langdal, Chällè, Doschtèdal un Müllidal), wörd dè Randè in villi Abschnitt zerlait un es wörd vo dèm hèr au vo sibè verschidnè Randè gschprochè, woby s uff vir vo dè Schwizer Randè èn Uussichtsdurm hèt:

Beringer Randè (650 m ü. M.) bi Beringè mit Beringèr Randèdurm
Siblinger Schlossrandè (790 m ü. M.) bi Siblingè mit Siblingèr Randèdurm un Ruinè Hartèkirch
Bargemõ Randè 848 m ü. M. bi Bargè
Schlaatemer Schlossrandè (896 m ü. M.) bi Schlaatè mit Schlaatèmer Randèdurm un Ruinè vo dè Randèburg
Langè Randè (900 m ü. M.) zwischè Siblingè un Schlaatè
Hagè (912 m ü. NHN) bi Merishuusè mit Hagèdurm
Hohè Randè odder au Große Randè bi Blummbärg (Schwarzwald-Baar-Kreis) z Dütschland (924 m ü. NHN^[1], au 930,2 m ü. M.^[2]). Südöschtlich vo Randè-Dorf uff èm Hochè Randè lyt dè Schwarze Stei, dè nördlichschte Punkt vom Schwizer Staatsgebièt.

Siblinger Randèdurm

Hagèdurm

Dè högschti Punkt vom schwizerischè Randè lyg mit 912 m ü. M. uff èm Gebièt vo dè Gemeind Merishuusè i dè Nõchi vom Hagèdurm. Alli vir Randèdürm biètet Rundsicht i d Schwizer Alpè, dè Schwarzwald, i s Chläggi un s Heegi.

Süèdrandè

Als Süèdrandè benamst mo i dè Schwiz dè Höhèzuug, wellè im Weschtè nördlich vo Neuhuusè, bi dè sognannte Beringer Èngi aafangt, übber dè Laufèbärg, Jeschtettè, dè Wannèbärg un Rossbärg (inklusyv Ruinè Randegg) füürt un im Weschtè mit èm Hasèbärg bi Oschterfingè reschpektyv Wilchingè èndet. Dõmit bildet desell Randè d Südflankè vo dè Ebeni vom Chläggi wiè au d Nordflankè vom Wangèdal. Im Südrandè isch bis zu dè 1. Hälfti vom 20. Johrhundert Boonèärz gförderet worrè, wa hüt no aahand vo mengè Bohnärzschtollè ersichtlich isch.

Chlynè Randè

S Brofyl vum Chlyne Rande, s fangt vo links mit èm Kaaltè Wangè aa un hört mit dè Kuessaburg uff.

Dè Küssabärg mit dè Küssaburg obbè druff isch links, dè Sattel mit èm Dorf Bechtersbool uff èm Chlynè Randè rächts.

Als Chlynè Randè benamst mo z Dütschland dè Höhèzug, wo im Weschtè bi Homburg aafangt, übber dè Düèngemer Bürgerwald, Lauchringè bis zum Bechtersbooler Sattel füürt. Öschtlich vo Bechtersbool folgt s Härzschtugg mit:

èm Küssabärg mit dè Küssaburg
èm Wannèbärg, wo nè Wannèbärg-Sender druff schtót
èm Chaalte Wangè, wo nè Bärgschtrõß dè Randè übberquert
èm Birrèbärg un èm Kätzler bi Rièdèrè
èm Büèl bi Dorf Büèl
èm Hofguèt Albfüürè obberhalb vo Dettighoffè
èm Gmüll bi Balterschwyl
un èm Diètèbärg

nõch Balm füürt. S Wangèdal drènnt dè Chlynè Randè vom Süèdrandè. S Dal vum Schwarzbach un d Sitèdobel spaaltet dè Chlyne Randè im öschtlichè Deil zwüschè Balterschwyl un Rièdèrè in èn Deil, wo nördlich un ein Deil wo südlich vo Dettighoffè volauft. Uff èm nördöschtlichè Deil lyt Albfüürè, dè südöschtlichè Deil drènnt s Schwarzbachdal vom Rafzerfäld. Am Suèdfueß isch au Boonèärz gförderèt worrè, drum drait d Gegènd um Hoèdengè, wo am Fuèß vom Chaaltè Wangè lyt, dè Spitznammè Boonèvirtel,

Gwässer

Infolg vom kalchigè Untergrund gildet dè Randè als wasserarm un alli chlynerè Bäch ausser dè Durach füüret bi Drochèheit kei Wasser.

Durach (Quällè bi Bargè)
Hèmmèdaler Bach (Quällè bi Hemmèdal)
Klusbach (Quällè uff èm Grysbach bi Schaffhuusè)
Seltèbach (Quälle im Langdal übber Siblingè)
Chrebsbach/Zwärèbach (Quälle am Fuèss vom Schlaatemer Schlossrandè)
Chällègrabbè (Quälle bi Beggingè)
Müllibach (Quällè bi Epfèhofè am Hoè Randè)
Krebsbach (Quàllè bi Randè/Blummbärg)
Kompromisbach (Quällè bi Kommingè)

Zuèfaartè

Alli Randègmeindè sin per Bus erreichbar. Diè Hochflächè sin abber durch dè öffentliche Vokeer nit erschlossè. Dè ganz Randè isch vokeersfrei. Nu di folgendè Strõssè dürfed durch dè motorisyrte Brivatvokeer bnutzt wörrè: Siblingè–Siblinger Randèhuus, Schaffhuusè–Beringer Randè (Nadurstrõss) un Kischtèpass Beringè-Schaffhuusè (Nadurstrõss).

Randèübberfaart

Diè Randèübberfaart (Scheitelhöchi vo 847 m ü. M.) vobindet Beggingè mit Hemmèdal un isch 10 km lang. Diè Strõss isch nit durchgängig asphaltyrt. È rund zwei Kilometèr langes Stugg obberhalb vo Hemmèdal isch gschotteret. Selli Streggi darf vom motorisyrtè Brivatvokeer befaarè wörrè un isch im Winter göffnet.

Gmeindè am Randè

Diè ehemõlig Gmeind Hemmèdal, hüt èn Ortsdeil vo Schaffhuusè, befindet sich in èm Randèdal un isch als einzigi Schwizer Ortschaft vollschtändig vom Randè umgää. Folgendi Gmeindè befindet sich a dè Haaldè vom Randè (im Uhrzeigersinn vo Schaffhuusè wèg): Schaffhuusè, Neuhuusè, Beringè, Lööningè, Siblingè, Schlaatè, Beggingè, Blummbärg, Bargè, Merishuusè. S Breiti Quartyr vo Schaffhuusè lyt usserdèm vollschtändig uff èm Uusläufer vom Randè.

Tourismus

Dè Randè isch im Frühling, Summer un Hèrbscht è belièbtes Wandergebyt mit èn Huufè guèt markyrtè Wanderwäg. Dè Schwizer Alpè-Club SAC betrybt uff èm Hasèbuck i dè Nöchi vom Hagè è Hüttè. Uuf èm Randè git s villi offizièlli Füèrschtellè. Diè bekannteschti isch bi dè Spill- un Lagerwysè «Zelgli» (868 m ü. M.) bim Schaatemer Schlossrandè.

Sit 2008 füürt diè regionali Routè 34 Chläggi-Rhy-Wäg vo Wanderland Schwiz vo Hallau nõch Schaffhuusè. Dè Donau-Randè-Pilgerwäg füürt übber dè Randè nõch Einsidlè.

Dè Randè isch au für Mountainbike-Faarer ès schööns Gebièt. So füüret au alljöhrlich diè beidè grossè Mountainbike-Rennè, s lokali Randen Bike Race un dè nationali Goldenrace Bike Marathon übber diè Höè vom Randè.

Im Winter wörd bi guètè Schneeverhältnis Langlaufspuren vo 15 km resp. 7 km mit Start beim Siblingèr Randèhuus klassisch, sowiè ei Skatingloipe mit 10 km präparyrt. Witeri Rundkurs wörrd im Eschermèdal (3 – 5 km) un bi Bargè (2,5 km) gschpurt. Nit präparyrti Uffschtyg sin durch s Eschheimerdal (10 km) un vo Hemmèdal (5 km) signalisyrt. Diè Loipè wörd durch d Langlaufwandergruppè Schaffhuusè betreut.

Uf èm Randè git s folgendi Gaschthüüser: Siblingèr Randèhuus, Beringèr Rand!huus, Schlaatemer Schlossrandè (nur im Summer/Herbscht an Wochèendè), SAC Hasèbuck-Hüttè, Naturfrüündèhuus Buchberg, Babèdal bi Schlaatè. In jederè Dalgmeind befindet sich ebbèfalls Gastschtättè.

Belièbt isch d Sauschwänzlebaan, wo vo Wizè übber Grimmelzofè, Epfehofè un Füètzè mit Keerdunnel un Viadukt gu Blummbärg volauft.

Vegedation un Buuròrei

Diè geologischè Eigèheitè sin brägend für s Landschaftsbild: dè Randè bschtoot vo allem uss kargè, fascht nit bsidletè un nu land- un forschtwürtschaftlich gnutztè Hochflächènè. Èn Grossdeil vom Randè isch bewaldet. Waldföörèschtreifè, wo mo am Ènd vom 19. Johrhundert uff brachglaigtè Äcker aaglait hèt, lönn en mengmoll wiè nen Park uussää.

D Freiflächènè wörred gröschtèdeils extensiv bewürtschaftet. Hüüfig findet mo Magerwisè mit rychèr Artèvylfalt mit u. a. i dè Schwiz seltènè Orchideè un Steppèpflanzè. D Bewürtschaftig vo dè Randèhochflächè erfolgt mit wenigè Uusnaamè vo dè Dalgemeindè uus. Diè Uusnamè bschtônn uss einzelnè Höf, wo voeinzelt am Randèfuèß bzw. am Übbergang vom Wisègrund zu dè bewaldetè Randèhaaldè ligèt. Dè Kalchschtei ka nu wènig Wasser spychèrè. In drochnè Johr entschtoot Wassermangel.

È bsunderi Form vo Hof stellt s Babèdal^[3] dar, è Alp mit zuèghörigem Buèrèhof. S Babèdal isch diè einzigscht Alp im Kanton Schaffuusè un glychzitig diè nördlichschti Alp i dè Schwiz.

Klima

Dè Randè lyt im «Regèschattè» vom Schwarzwald un ghört dõher zu dè drochenschtè Gebièten vo dè Schwiz. Im langjöhrigè Mittel keiet dört nu 760–800 mm Nidderschlaag (= Liter pro m² p.a. ).

Gschichtè

D Randèhöchènè sin ab em Früèmittelaalter grodet un mit Einzelhööf un chlynè Dörfer bsidlet worrè (z. B. Eschè im hütigè Eschèmõ Dal), welli ab em 14. Johrhundert meischt widder uffgää worrè sin.

Mitti Juni 1067 hèt dè römisch-dütsche Könnig Heinrich IV. dem Gründer vom Kloschter Allerheiligè un dè Stadt Schaffhuusè Graf Eberhard vo Nellèburg è grosses Jagdgebièt (Mundat, Wildbann) voliè, welles grossi Deil vopm Randègebièt uusgehend vom Rodrichschtei umschlossè hèt. Da dè Kanton Schaffhuusè Rächtsnõchfolger vo Stadt un Kloschter isch, wörd s Jagdgebièt uff èm Randè als Kern vom hütigè Kanton Schaffhuusè aagluèget. Nebbè Rhy un Chläggi isch dè Randè vo nèrè grossè Bedütig für d Schaffhuuser Identität.

Nebbè dè Landwürtschaft isch dè Randè bis ys 19. Johrhundert als Holzliferant un Gebièt zu dè Iisèärzgwinnig vo Bedütig gsi, so z. B. für s Iisèwärk Laufè am Rhyfall un d Gièsserei vo Johann Conrad Fischer. D Waldnutzig isch so schtark gsi, dass dè Randè im 17. Johrhundert fascht völlig abgholzt gsi isch. Erscht Endi 19. Johrhundert sin für d Forschtwürtschaft brachglegti Äcker im grossè Stil widder uffgforschtet worrè.

Im früè 20. Johrhundert sin erneut Einzelhofsidligè (Griesbachhof, Blôshaaldè, Hägliloo, Siblinger Randèhof).

Bim Orkan Lothar sin am 26. Dezember 1999 grossi Waldbeschtänd uff èm Randè vonichtet worrè.